Czas. Stomatol., 2009, 62, 10, 800-808
� 2009 Polish Dental Society
http://www.czas.stomat.net
Nawyki żywieniowe kobiet w ciąży
Dietary habits of pregnant women
Teresa Bachanek, Marta Nakonieczna-Rudnicka
Z Katedry i Zakładu Stomatologii Zachowawczej UM w Lublinie
Kierownik: prof. dr hab. T. Bachanek
Summary Streszczenie
Introduction: Dental caries is a multifactorial Wstęp: próchnica jest chorobą wieloprzyczynową,
disease, in the development of which dietary habits, w rozwoju której istotną rolę odgrywa m.in. sposób
among others, play an essential role. odżywiania.
Aim of the study: To analyze changes in the dietary Cel pracy: zaanalizowano zmiany nawyków żywie-
habits of women during pregnancy including niowych kobiet w ciąży z uwzględnieniem spożywa-
snacking sweets, and consumption of a greater nia słodyczy oraz zwiększenia liczby posiłków.
number of meals. Materiał i metody: badania ankietowe wykonano
Material and methods: Survey studies were wśród 129 kobiet przebywających w Klinice Po-
conducted among 129 women hospitalized at łożnictwa i Patologii Ciąży UM w Lublinie. Pyta-
the Obstetrics and Obstetric Pathology Clinic of nia zawarte w ankiecie uwzględniały wiek, miejsce
the Medical University in Lublin. The questions zamieszkania, wykształcenie, sytuację materialną
included in the questionnaire concerned age, place rodziny oraz sposób odżywiania kobiet w czasie cią-
of residence, education, family financial status as ży: częstość spożywania słodyczy i pokarmów, spo-
well as dietary habits of women during pregnancy: żywanie mleka i jego przetworów oraz preparatów
frequency of eating sweets and meals, consumption wielowitaminowych.
of milk and its products, and multi-vitamin Wyniki: stwierdzono istotną zależność między wie-
preparations. kiem kobiet w ciąży a spożywaniem słodyczy w nocy.
Results: A significant correlation between pregnant Kobiety w wieku 19-23 i 24-28 lat częściej spoży-
women s age and snacking sweets at night was wały słodycze w okresie ciąży, niż kobiety w wieku
observed. Women aged 19-23 and 24-28 years had a ponad 28 r. ż. Spożywanie pokarmów w nocy istotnie
sweeter tooth during pregnancy than women over 28 częściej występowało u kobiet w ciąży w wieku 19-
years of age. Snacking food at night also occurred -23 i 24-28, niż u kobiet powyżej 28 r. ż.
more frequently in pregnant women aged 19-23 and Podsumowanie: kobiety z wykształceniem średnim
24-28 years than in women over 28. i wyższym istotnie częściej jadły słodycze niż z wy-
Conclusion: Women with high school and college kształceniem podstawowym. Kobiety deklarujące
education consumed sweets more frequently than the dobrą lub średnią sytuację finansową rodziny spoży-
ones with elementary education. Women declaring wały słodycze między posiłkami w ponad 80%, pod-
good or average financial status in the family czas gdy deklarujące złą sytuację finansową rodziny
consumed sweets between meals in more than 80% nie spożywały ich w ogóle.
of cases whereas the ones declaring poor financial
status did not consume them at all.
KEYWORDS: HASA
A INDEKSOWE:
pregnancy, dietary habits ciąża, nawyki żywieniowe
800
2009, 62, 10 Kobiety w ciąży
Wstęp wających w Klinice Położnictwa i Patologii
Ciąży UM w Lublinie. W celu analizy zmian
Dieta kobiety w ciąży powinna zawierać żywieniowych kobiet w ciąży w zależności
odpowiednią ilość makrominerałów (wapń, od ich wieku wprowadzono podział na gru-
magnez, fosfor, sód, potas, chlor), mikromi- py wiekowe.
nerałów (żelazo, cynk, miedz
, selen, jod, flu- Pytania zawarte w ankiecie uwzględniały
or, mangan, molibden, chrom) oraz witamin. wiek, miejsce zamieszkania, wykształcenie,
Ma to istotne znaczenie dla zdrowia kobiety sytuację materialną rodziny, oraz zmiany spo-
oraz jej dziecka, u którego wpływa m.in. na sobu odżywiania kobiet w czasie ciąży takie,
prawidłowy rozwój zawiązków zębów rozpo- jak: spożywanie słodyczy w nocy, spożywa-
czynający się już od 5 tygodnia życia płodo- nie innych pokarmów w nocy, spożywanie
wego. Spożywanie słodyczy przez kobiety w słodyczy między posiłkami, częstsze spoży-
pierwszych miesiącach ciąży może powodo- wanie słodyczy i pokarmów.
wać większą skłonność u dziecka do spoży- W pracy zastosowano następujące testy sta-
wania słodyczy, co jest związane z rozwojem tystyczne: test �2 na niezależność, test �2 z po-
receptorów smaku u płodu [6, 7, 9, 14]. prawką Yatesa, test dokładny Fishera. Pytania
Spożywanie prostych węglowodanów jest zawarte w ankiecie stanowią dane jakościowe,
jednym z czynników ryzyka rozwoju proce- co za tym idzie należało zastosować testy dla
su próchnicowego. Rozkład węglowodanów tego typu danych. Test �2 zastosowano w przy-
przez bakterie próchnicotwórcze powoduje padku gdy liczebności w poszczególnych ka-
wytwarzanie kwasów niekorzystnie oddzia- tegoriach badanych cech były większe od 10.
ływujących na twarde tkanki zęba. Jednym Gdy liczebności te były mniejsze od 10 nale-
z substratów dla przemian metabolicznych żało wprowadzić poprawkę Yatesa. Jeśli nato-
bakterii próchnicotwórczych w jamie ust- miast liczebności były małe i cechy dzieliły się
nej jest sacharoza zawarta m.in. w cukrze tylko na dwie kategorie użyto testu Fishera. We
spożywczym, czekoladzie, ciastkach. Duże wszystkich badanych przypadkach stawiano
znaczenie w rozwoju próchnicy ma częstość hipotezę o niezależności cech wobec hipotezy
spożywania słodyczy i ich konsystencja [11, alternatywnej, że są one zależne.
15]. W pracy przyjęto 5% ryzyko błędu. Oznacza
to, że odrzucamy badaną hipotezę w przypad-
Cel pracy ku gdy p > 0,05 a hipoteza alternatywna jest
prawdziwa. Oznaczone to zostało znakiem (-).
Celem pracy była analiza zmian nawyków Gdy p < 0,05, różnice między badanymi grupa-
żywieniowych kobiet w ciąży z uwzględnie- mi są istotne. Istotność różnic oznaczono sym-
niem spożywania słodyczy oraz zwiększonej bolem  * . Jeśli otrzymany wniosek przyjęto z
liczby posiłków. prawdopodobieństwem p < 0,05 różnice uzna-
no za istotne i oznaczono gwiazdką (*). Jeżeli
Materiał i metody nastąpiło to z prawdopodobieństwem p <0,01,
różnice uznano za bardziej istotne i oznaczono
Badania ankietowe wykonano wśród 129 dwiema gwiazdkami (**). Natomiast jeżeli p
kobiet w przedziale wiekowym 19-38 lat i <0,001, różnice były wysoce istotne, wówczas
u 4 kobiet powyżej 39 roku życia, przeby- oznaczono je trzema gwiazdkami (***).
801
T. Bachanek, M. Nakonieczna-Rudnicka Czas. Stomatol.,
Wyniki wsi. Spożywanie innych pokarmów w nocy
zgłosiło odpowiednio 26,97% i 37,50% an-
Spożywanie słodyczy w porze nocnej w kietowanych (tab. 1). Spożywanie słodyczy
okresie ciąży zgłosiło 15,73% kobiet zamiesz- pomiędzy posiłkami potwierdziło 79,78% re-
kałych w mieście oraz 25% zamieszkałych na spondentek mieszkających w mieście oraz
T a b e l a 1 . Spożywanie pokarmów w porze nocnej przez kobiety w ciąży z uwzględnieniem miejsca za-
mieszkania respondentek
Miejsce zamieszkania
Spożywanie
słodyczy w nocy
miasto % wieś %
Tak 14 15,73 10 25,00
Nie 75 84,27 30 75,00
Razem 89 100 40 100
�2 = 1,57 (-) p> 0,05
Spożywanie innych
pokarmów w nocy
Tak 24 26,97 15 37,50
Nie 65 73,03 25 62,50
Razem 89 100 40 100
�2 = 0,23 (-) p> 0,05
T a b e l a 2 . Spożywanie w ciągu dnia pokarmów i słodyczy przez kobiety w ciąży z uwzględnieniem miej-
sca zamieszkania respondentek
Miejsce zamieszkania
Słodycze między
posiłkami
miasto % wieś %
Tak 71 79,78 33 82,50
Nie 18 20,22 7 17,50
Razem 89 100 40 100
�2 = 0,13 (-) p> 0,05
W ciąży częściej
słodycze
Tak 41 46,07 16 40,00
Nie 48 53,93 24 60,00
Razem 89 100 40 100
�2 = 0,41 (-) p> 0,05
W ciąży częściej
posiłki
Tak 61 68,54 27 67,50
Nie 28 31,46 13 32,50
Razem 89 100 40 100
�2 = 0,014 (-) p> 0,05
802
2009, 62, 10 Kobiety w ciąży
82,50% zamieszkałych na wsi. Częstsze spoży- 78,95%, 65,96%, 71,43%, 58,82%, 50% ko-
wanie słodyczy zgłosiło odpowiednio 46,07% biet (tab. 4).
i 40,00% ankietowanych. Odsetek kobiet de- Stwierdzono istotną zależność między wie-
klarujących częstsze spożywanie posiłków kiem kobiet w ciąży a spożywaniem słody-
miał wartość 68,54 i 67,50% (tab. 2). czy w porze nocnej. Kobiety w wieku 19-23
Spożywanie słodyczy w nocy w ciąży poda- i 24-28 częściej spożywały słodycze (36,84%
ło 36,84% kobiet w wieku 19-23 lata, 23,40% i 23,40%) w ciąży, niż kobiety w wieku po-
w wieku 24-28, 9,52% w wieku 29-33, 11,76% wyżej 28 lat (9,52% i 11,76%). Spożywanie
w wieku 34-38 oraz żadna z kobiet powyżej 39 innych pokarmów również istotnie częściej
roku życia. Spożywanie innych pokarmów w zgłaszały kobiety w ciąży w wieku 19-23 i
nocy zgłosiło odpowiednio 47,37%, 38,30%, 24-28 (47,37% i 38,30%), niż kobiety powy-
19,05%, 23,53% oraz żadna z kobiet powyżej żej 28 lat (19,05% i 23,53%). Nie stwierdzono
39 roku życia (tab. 3). Spożywanie słodyczy zależności pomiędzy wiekiem ankietowanych
pomiędzy posiłkami zadeklarowało 89,47% kobiet a spożywaniem słodyczy pomiędzy po-
kobiet z grupy wiekowej 19-23 lata, 82,98% siłkami i częstszym spożywaniem pokarmów.
z grupy wiekowej 24-28 lat, 83,33% w wieku Spożywanie słodyczy w nocy w czasie ciąży
29-33 lata, 64,71% z grupy wiekowej 34-38 lat zgłosiło 33,33% kobiet mających wykształ-
oraz 50% badanych powyżej 39 roku życia. W cenie podstawowe, 25,00% średnie i 12,12%
ciąży częściej słodycze spożywało odpowied- wyższe. Spożywanie innych pokarmów w nocy
nio 63,16%, 38,30%, 40,48%, 47,06% oraz zadeklarowało odpowiednio 33,33%, 38,33%,
50% powyżej 39 roku życia natomiast częściej 22,73% ankietowanych. Na pytanie o spoży-
pokarmy odpowiednio w grupach wiekowych wanie słodyczy pomiędzy posiłkami odpowie-
T a b e l a 3 . Spożywanie pokarmów w porze nocnej przez kobiety w ciąży z uwzględnieniem wieku respon-
dentek
Spożywanie
Wiek w latach
słodyczy
19-23 % 24-28 % 29-33 % 34-38 % >39 %
w nocy
Tak 7 36,84 11 23,40 4 9,52 2 11,76 0 0
Nie 12 63,16 36 76,60 38 90,48 15 88,24 4 100
Razem 19 100 47 100 42 100 17 100 4 100
�2 = 8,62 (*) p< 0,05
Spożywanie
innych
pokarmów
w nocy
Tak 9 47,37 18 38,30 8 19,05 4 23,53 0 0
Nie 10 52,63 29 61,70 34 80,95 13 76,47 4 100
Razem 19 100 47 100 42 100 17 100 4 100
�2 = 8,70 (*) p< 0,05
803
T. Bachanek, M. Nakonieczna-Rudnicka Czas. Stomatol.,
T a b e l a 4 . Spożywanie w ciągu dnia pokarmów i słodyczy przez kobiety w ciąży z uwzględnieniem wieku
respondentek
Słodycze Wiek w latach
między
19-23 % 24-28 % 29-33 % 34-38 % >39 %
posiłkami
Tak 17 89,47 39 82,98 35 83,33 11 64,71 2 50,00
Nie 2 10,53 8 17,02 7 16,67 6 35,29 2 50,00
Razem 19 100 47 100 42 100 17 100 4 100
�2 = 6,47 (-) p> 0,05
W ciąży
częściej
słodycze
Tak 12 63,16 18 38,30 17 40,48 8 47,06 2 50,00
Nie 7 36,84 29 61,70 25 59,52 9 52,94 2 50,00
Razem 19 100 47 100 42 100 17 100 4 100
�2 = 3,78 (-) p> 0,05
W ciąży
częściej
pokarmy
Tak 15 78,95 31 65,96 30 71,43 10 58,82 2 50,00
Nie 4 21,05 16 34,04 12 28,57 7 41,18 2 50,00
Razem 19 100 47 100 42 100 17 100 4 100
�2 = 2,62 (-) p> 0,05
T a b e l a 5 . Spożywanie pokarmów przez kobiety w ciąży z uwzględnieniem wykształcenia respondentek
Wykształcenie respondentek
Słodycze w nocy
podstawowe % średnie % wyższe %
Tak 1 33,33 15 25,00 8 12,12
Nie 2 66,67 45 75,00 58 87.88
Razem 3 100 60 100 66 100
�2 = 3,88 (-) p> 0,05
Inne pokarmy w nocy
Tak 1 33,33 23 38,33 15 22,73
Nie 2 66,67 37 61,67 51 77,27
Razem 3 100 60 100 66 100
�2 = 3,64 (-) p> 0,05
Słodycze między
posiłkami
Tak 1 33,33 52 86,67 51 77,27
Nie 2 66,67 8 13,33 15 22,73
Razem 3 100 60 100 66 100
�2 = 6,17 (*) p< 0,05
804
2009, 62, 10 Kobiety w ciąży
T a b e l a 6 . Spożywanie pokarmów przez kobiety w ciąży z uwzględnieniem sytuacji finansowej respon-
dentek
Sytuacja finansowa
Słodycze
w nocy
dobra % średnia % zła %
Tak 7 10,94 16 25,40 1 50,00
Nie 57 89,06 47 74,60 1 50,00
Razem 64 100 63 100 2 100
�2 = 5,72 (*) p< 0,05
Inne pokar-
my w nocy
Tak 15 23,44 23 36,51 1 50,00
Nie 49 76,56 40 63,49 1 50,00
Razem 64 100 63 100 2 100
�2 = 2,95 (-) p> 0,05
Słodycze
między
posiłkami
Tak 52 81,25 52 82,54 0 0
Nie 12 18,75 11 17,46 2 100
Razem 64 100 63 100 2 100
�2 = 8,48 (**) p< 0,01
dzi twierdzącej udzieliło 33,33% kobiet z wy- swojej rodziny jako złą odsetki miały wartość
kształceniem podstawowym, 86,67% ze śred- 50,00% i 50,00%. Spożywanie słodyczy po-
nim, 77,27% z wyższym (tab. 5). Wykazano między posiłkami w okresie ciąży deklarowa-
związek pomiędzy wykształceniem respon- ło 81,25% kobiet określających sytuację finan-
dentek a spożywaniem słodyczy pomiędzy po- sową swojej rodziny jako dobrą oraz 82,54%
siłkami. Kobiety z wykształceniem średnim i jako średnią, (tab. 6). Stwierdzono istotne róż-
wyższym istotnie częściej jadły słodycze (po- nice pomiędzy deklarowaną sytuacją finan-
nad 80%), niż kobiety z wykształceniem pod- sową badanych kobiet a spożywaniem sło-
stawowym (33,33%). dyczy w nocy. Im gorsza sytuacja finansowa,
Spośród kobiet określających sytuację fi- tym częściej kobiety spożywały słodycze (od
nansową swojej rodziny jako dobrą 10,94% w 10,94% dla dobrej sytuacji do 50% dla złej).
czasie ciąży spożywało słodycze w nocy, zaś Występowała istotna zależność między pod-
23,44% jadło inne pokarmy. Dla respondentek jadaniem słodyczy między posiłkami a sytu-
określających sytuację finansową swojej ro- acją finansową rodziny. Kobiety deklarujące
dziny jako średnią, wartości te wynosiły odpo- dobrą lub średnią sytuację finansową rodziny
wiednio 25,40% i 36,51%. Natomiast dla an- spożywały słodycze między posiłkami w po-
kietowanych określających sytuację finansową nad 80% podczas, gdy deklarujące złą sytuację
805
T. Bachanek, M. Nakonieczna-Rudnicka Czas. Stomatol.,
T a b e l a 7 . Spożywanie wybranych produktów przez kobiety w ciąży
Rodzaj produktu Wartość N %
tak 119 92,25
Spożywanie mleka i jego
przetworów
nie 10 7,75
tak 129 100
Spożywanie owoców
nie 0 0
tak 114 88,37
Spożywanie soków owocowych
nie 15 11,63
tak 111 86,05
Spożywanie preparatów
wielowitaminowych
nie 18 13,95
finansową rodziny nie spożywały ich w ogó- cze raz na kilka dni bądz
rzadziej zaznaczyła
le. Mleko i jego przetwory spożywało w cza- się tendencja do mniejszej liczby powierzchni
sie ciąży 92,25% kobiet, owoce 100%, soki zębów objętych procesem próchnicowym, w
owocowe 88,37%, preparaty wielowitamino- porównaniu do kobiet spożywających słody-
we 86,05% ankietowanych (tab.7). cze co najmniej raz dziennie.
Wcześniejsze nasze badania stanu uzębienia
Omówienie wyników i dyskusja kobiet w wieku rozrodczym wykazały, że u
kobiet, które rodziły dwa lub więcej razy wy-
Wyniki badań Gończowskiego i wsp. [5] stępuje istotny wzrost liczby zębów z próchni-
wykazały, że 26,7% kobiet w ciąży spożywa- cą [12]. Wyniki prezentowane w obecnej pra-
ło słodycze jeden raz dziennie, 20,0% dwa cy wskazują na zmiany sposobu odżywiania
razy dziennie, 3,3% trzy razy dziennie oraz kobiet w ciąży. Kobiety w ciąży częściej spo-
3,3% badanych częściej niż trzy razy dzien- żywają słodycze między posiłkami i w porze
nie. Szczotkowanie zębów po każdym posiłku nocnej, co może być potencjalnym czynnikiem
zgłosiło 17% pacjentek w ciąży. ryzyka rozwoju procesu próchnicowego.
Dane uzyskane przez Chłapowską i Opydo- Mędrala-Kuder [10] analizując sposób od-
Szymaczek [3] potwierdziły zmianę zwyczajów żywiania kobiet w ciąży stwierdziła zbyt niskie
żywieniowych i higienicznych u 78,3% ko- spożycie warzyw, owoców, nabiału, białka.
biet w ciąży i 47,8% kobiet w połogu. Kobiety Spożywanie słodyczy między posiłkami zgło-
deklarowały m.in. zwiększony apetyt, przede siło 28% kobiet, sporadyczne ich spożywanie
wszystkim na słodycze oraz na produkty mię- 56%, zaś picie mleka 93% kobiet. W naszych
sne i nabiał. W zakresie higieny jamy ustnej badaniach odsetek kobiet spożywających mle-
badane kobiety deklarowały częstsze szczot- ko i jego przetwory w okresie ciąży wyniósł
kowanie zębów i używanie płukanek odświe- 92,25%. Jest to pozytywna obserwacja, po-
żających oraz profilaktycznych. nieważ w ciąży i laktacji wzrasta zapotrzebo-
Bachanek i wsp. [1] stwierdzili, że u kobiet wanie m.in. na wapń, którego z
ródłem są pro-
w wieku rozrodczym spożywających słody- dukty mleczne [16].
806
2009, 62, 10 Kobiety w ciąży
ryzyka próchnicy u kobiet w wieku reproduk-
Kozłowska-Wojciechowska i Makarewicz-
cyjnym. Por Stomat 2004, 1: 28-32.
Wujec [8] stwierdziły fragmentaryczność wie-
2. Brambilla E, Felloni A, Gagliani M, Malerba
dzy kobiet będących w trzecim trymestrze cią-
A, Garcia-Godoy F, Strohmenger L: Caries
ży na temat wpływu żywienia na przebieg cią-
prevention during pregnancy: Results of a
ży i zdrowie dziecka. Badania autorek wyka-
30-month study. J Am Dent Assoc 1998, 129:
zały, że dzienne pokrycie zapotrzebowania na
871-887.
witaminy rozpuszczalne w wodzie, magnez i
3. Chłapowska J, Opydo-Szymaczek J: Analiza
cynk jest na poziomie 70%, zaś wapnia i żela-
wpływu programu profilaktycznego na stan
za poniżej 50%. Gonzaga i wsp. [4] w swoich
uzębienia i nawyki prozdrowotne kobiet cię-
badaniach ankietowych potwierdzili, że za-
żarnych badania kliniczne i ankietowe. Dent
Med Probl 2006, 43, 1: 59-64.
równo lekarze dentyści, jak i ginekolodzy za-
lecali pacjentkom w ciąży zmniejszenie spo- 4. Gonzaga H F, Buso L, Jorge M A, Gonzaga L
H: Intrauterine Dentistry: An integrated mo-
żywania cukrów.
del of prevention. Braz Dent J 2001, 12, 2:
Profilaktyka próchnicy wśród kobiet w wie-
139-142.
ku rozrodczym powinna uwzględniać nie tyl-
5. Gończowski K, Gandurska-Dyga M, Górnik
ko edukację żywieniową pacjentek, lecz tak-
N, Kukurba M, Zarzecka J: Ocena stanu zdro-
że promować zasady właściwej higieny jamy
wia jamy ustnej u kobiet ciężarnych. Analiza
ustnej. Należy również realizować programy
wybranych wskaz
ników. Por Stomat 2005,
profilaktyki próchnicy u kobiet w ciąży [2, 3,
10: 27-32.
13].
6. Jabłoński E, Sobczak M: Składniki mine-
ralne w diecie kobiet ciężarnych i karmią-
Podsumowanie
cych. Część II. Mikrominerały: żelazo, cynk,
miedz
, selen, jod, fluor, mangan, molibden,
chrom. Przegl Lek 2007, 64, 3: 170-174.
Kobiety młodsze, do 28 roku życia, częściej
7. Jabłoński E, Wilczyński J: Produkty spożyw-
w porze nocnej spożywają słodycze i inne po-
cze naturalnym z
ródłem witamin dla kobiet w
karmy, w porównaniu do kobiet w wieku po-
ciąży. Gin Pol 2006, 77, 3: 227-237.
wyżej 28 lat. Wykształcenie badanych kobiet
8. Kozłowska-Wojciechowska M, Makarewicz-
nie wpływa na świadomość dotyczącą nieko-
Wujec M: Wiedza i zachowania żywieniowe
rzystnego wpływu spożywania słodyczy na
kobiet ciężarnych. Roczn PZH 2002, 53, 2:
stan uzębienia.
167-175.
Kobiety deklarujące dobrą lub średnią sy-
9. Knychalska-Karwan Z: Stomatologia za-
tuację finansową rodziny częściej spożywa-
chowawcza wieku rozwojowego. Wyd.
ją słodycze między posiłkami. Wśród kobiet
Uniwersytetu Jagielońskiego. Kraków 2008:
w wieku rozrodczym należy promować za-
225-226.
sady prawidłowego sposobu odżywiania z
10. Mędrala-Kuder E: Wybrane zwyczaje żywie-
uwzględnieniem ograniczania spożywania niowe kobiet w ciąży. Roczn PZH 2006, 57,
4: 389-395.
słodyczy.
11. Moss S: Rola śliny w utrzymaniu zdrowia
jamy ustnej. Stomat Współcz 1994, 2: 154-
Piśmiennictwo
-158.
1. Bachanek T, Jakimiuk A J, Nakonieczna- 12. Nakonieczna-Rudnicka M, Bachanek T,
Rudnicka M: Nawyki higieniczne i określenie Jakimiuk A: State of dentition of women in
807
T. Bachanek, M. Nakonieczna-Rudnicka Czas. Stomatol.,
the reproductive age with regard to past de- 15. Pawlaczyk T: Węglowodany a profilaktyka
liveries Polish J Environ Stud 2007, 16, No próchnicy zębów. Stomat Współcz 1996, 2,
2C: 288-291.
4: 322-329.
13. Nakonieczna-Rudnicka M, Grajewska I,
16. Sobczak M, Jabłoński E: Składniki mineral-
Bachanek T: Oral hygiene of women in the
ne w diecie kobiet ciężarnych i karmiących.
reproductive age neonates mothers on the
Część I. Makrominerały: wapń, magnez, fos-
basis of the survey studies. Polish J Environ
for, sód, potas, chlor. Przegl Lek 2007, 64, 3:
Stud 2007, 16, No 2C: 183-186.
165-169.
14. Opydo-Szymaczek J, Borysewicz-Lewicka M:
Otrzymano: dnia 1.IX.2008 r.
Opieka stomatologiczna nad kobietą w cią-
Adres autorek: 20-081 Lublin, ul. Karmelicka 7
ży w aspekcie profilaktyki próchnicy-na pod- Tel.: [phone]
stawie piśmiennictwa. Czas Stomatol 2005,
Fax: [phone]
LVIII, 3: 188-193. e-mail: [e-mail]
808