Rodzina
w procesie przemian
dr n.hum. Barbara Trzeciak
ZALECANA LITERATURA
1. Adamski F.,  Rodzina. Wymiar społeczno  kulturowy , Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002.
2. Dyczewski L.,  Więz
między pokoleniami w rodzinie , Towarzystwo
Naukowe KUL, Lublin 2002.
3. Slany K.,  Alternatywne formy życia małżeńsko rodzinnego w
ponowoczesnym świecie , Kraków, NOMOS, 2002.
4. Warzywoda-Kruszyńska W., Krzyszkowski J.,  Przemiany składu
rodziny oraz wzorców dzietności i wzorców zatrudnienia w Polsce na tle
Unii Europejskiej , W: Tyszka Z. (red.)  Współczesne rodziny polskie 
ich stan i kierunek przemian , Poznań, 2001, s. 59-70.
 Gdzieś u zarania historii ludzie dokonali wynalazku,
który polegał na tym, że mężczyz
ni zaczęli przynosić
pożywienie kobietom i potomstwu.
Tak powstała rodzina .
Margaret Mead  Kultura i tożsamość... , PWN, Warszawa 1978
Obecnie rodzina,
podobnie jak inne instytucje ,znajduje się
pod wpływem rozległych i głębokich
przemian społecznych i kulturowych.
RODZINA PEA
NA
Pomimo, że dominuje w ogólnej liczbie rodzin, to jej odsetek stale
zmniejsza się. W ciągu jednego pokolenia odsetek małżeństw z dziećmi
obniżył się o ponad 8%. Odsetek tych rodzin maleje zarówno w mieście, jak
i na wsi.
Rok Małżeństwa z dziećmi
%
1978 64,3
1988 61,8
1995 59,6
2002 56,0
y
ródło:  Gospodarstwa Domowe i Rodziny 2002, GUS, W-wa 2003.
RODZINY WEDA
UG TYPÓW ( w %)
TYP RODZINY 1970 1978 1988 2002
MAA
ŻEC
STWA BEZ DZIECI 20,5 22,3 22,8 22,7
MAA
ŻEC
STWA Z DZIEĆMI 66,8 64,3 61,8 56,0
PARTNERZY BEZ DZIECI - - - 0,8
PARTNERZY Z DZIEĆMI - - - 1,1
SAMOTNE MATKI 11,3 11,9 13,6 17,2
SAMOTNI OJCOWIE 1,4 1,5 1,8 2,2
y
ródło:  Gospodarstwa Domowe i Rodziny 2002 , GUS, Warszawa, sierpień 2003
RODZINY WEDA
UG TYPÓW (w %)
TYP RODZINY OGÓA
EM MIASTA WIEŚ
MAA
ŻEC
STWA BEZ 22,7 23,4 21,4
DZIECI
MAA
ŻEC
STWA Z 56,0 53,2 60,8
DZIEĆMI
PARTNERZY BEZ 0,8 1,1 0,4
DZIECI
PARTNERZY Z DZIEĆMI 1,1 1,2 0,9
SAMOTNE MATKI 17,2 18,8 14,4
SAMOTNI OJCOWIE 2,2 2,3 2,0
y
RÓDA
O:  Gospodarstwa Domowe i Rodziny 2002 , GUS, Warszawa, sierpień 2003
ZMIANY STRUKTURY DEMOGRAFICZNEJ RODZINY
1
SPADEK LICZBY ZAWIERANYCH MAA
ŻEC
STW
Średnio dla wszystkich krajów Unii wskaz
nik małżeństw znacząco obniżył
się  z 7,9/1000 ludności w 1960 roku do 5,22/1000 w 1995 roku. W Polsce w
okresie 1990  2004 liczba zawieranych małżeństw rocznie zmalała z 255
tys. do 192 tys.
Małżeństwa Rok
zawarte 2000 2003 2004
W tys. 211,2 195,4 191,8
Na 1000 ludności 5,5 5,1 5,0
y
ródło:  Mały Rocznik Statystyczny , GUS, 2005.
ZMIANY STRUKTURY DEMOGRAFICZNEJ RODZINY
2
ODKA
ADANIE W CZASIE DYCYZJI O MAA
ŻEC
STWIE
Opóz
nia się wiek zawierania pierwszego małżeństwa (na skutek
wydłużonego okresu pobierania nauki, trudności w osiągnięciu
niezależności ekonomicznej, chęci zrobienia kariery)
Średni wiek zawierania małżeństwa
w krajach Unii
Rok Wiek mężczyzn Wiek kobiet
1960 26,7 24,1
1995 28,7 26,3
Średni wiek zawierania małżeństwa
w Polsce
Rok Wiek mężczyzn Wiek kobiet
1990 24,9 22,7
2000 25,9 23,7
W Polsce, w okresie dekady 1990-2000 średni wiek, zarówno dla kobiet i
mężczyzn wstępujących po raz pierwszy w związek małżeński zwiększył się
o 1 ROK.
ZMIANY STRUKTURY DEMOGRAFICZNEJ RODZINY
3
SPADEK LICZBY DZIECI W RODZINIE
Od lat 50-tych systematycznie spada dzietność kobiet
Dzietność kobiet w Polsce
(wiek 15  49 lat)
Rok Współczynnik
dzietności
1950 3,705
1960 2,980
1970 2,200
1980 2,276
1990 2,039
2000 1,337
2003 1,222
W efekcie tych procesów demograficznych:
1/ w przeciętnej rodzinie polskiej coraz więcej jest dziadków i pradziadków
a coraz mniej wnuków i prawnuków. Rodzina przybiera kształt
 odwróconego trójkąta .
2/ zagrożona jest prosta zastępowalność pokoleń.
3/ również w krajach UE wskaz
nik dzietności ulega radykalnej zmianie
(średnio z 2,59 w 1960 roku  na 1,42 w 1995 roku).
4/ nawet, w krajach gdzie tradycyjnie liczne były rodziny wielodzietne
(Irlandia, Portugalia, Hiszpania) występuje spadek dzietności.
5/ wśród krajów UE najmniejsza dzietność roku 1999 występowała we
Włoszech (1,19) i w Hiszpanii 1,20.
ZMIANY STRUKTURY DEMOGRAFICZNEJ RODZINY
4
ZMIANA WZORÓW PA
ODNOŚCI
W latach 90-tych istotnie zmieniły się wzory płodności. Wystąpiło zjawisko
odkładania urodzenia dziecka na okres póz
niejszy  maksimum płodności
przesunęło się z 20-24 lat na 26-30 lat, co tłumaczone jest przedłużającą się
edukacją oraz kariera zawodową.
Przeciętny wiek urodzenia
pierwszego dziecka w latach 90-tych
Kraj Wiek
Hiszpania 30,6 (98 r)
Irlandia 30,5 (98 r)
Włochy 29,8 (96 r)
Szwecja 29,8
Dania 29,6
Finlandia 29,6
Francja 29,3 (98 r)
Niemcy 28,6 (98 r)
Grecja 28,7 (98 r)
POLSKA 26,9
ZMIANY STRUKTURY DEMOGRAFICZNEJ RODZINY
5
WZROST LICZBY OSÓB STARSZYCH W RODZINIE
PROGNOZA LUDNOŚCI POLSKI DO 2030 ROKU
( W % )
WIEK 2005 2010 2015 2020 2025 2030
65 lat i więcej 15,1 16,2 18,5 21,1 22,9 24,0
PROGNOZY SPOA
ECZNE PRZEWIDUJ
WZROST ODSETKA
OSÓB 65-LETNICH I STARSZYCH Z 15,1% W ROKU 2005
DO 24,0% W 2030 ROKU. WYNIKA ST
D, ŻE
CO SZÓSTY POLAK W 2005 ROKU B
DZIE
NA EMERYTURZE LUB RENCIE
A W 203 CO CZWARTY
RELATYWNE ZMNIEJSZENIE WARTOŚCI DZIECI DLA RODZICÓW
Problem dziecka w rodzinie coraz częściej jest traktowany z punktu
widzenia jego użyteczności. Dziecko stanowi konkurencję dla dóbr
materialnych i inwestycyjnych, a w języku na trwałe zadomowiły się takie
pojęcia jak:  inwestycja w dzieci ,  wieczna skarbonka .
KOSZTY WYCHOWANIA DZIECKA OD URODZENIA DO
UKOC
CZENIA 20-TEGO ROKU ŻYCIA
 Zapewnienie wszystkich potrzeb dziecka od urodzenia do ukończenia 20-tego
roku życia kosztuje aż 510 tys. złotych. Rezygnując z opłacenia niańki, drogich
ubrań, czy szkoły społecznej możemy zredukować tę kwotę do 280 tys.,
natomiast minimalne potrzeby wychowawcze pochłoną 160 tys.
złotych (Bielecki J. Rzeczpospolita, 01/06 2004) .
RODZINY NIEPEA
NE
(SAMOTNE MATKI I OJCOWIE,
SAMOTNE DZIECI)
Liczba tego typu rodzin rośnie
Rodziny niepełne wśród ogólnej liczby rodzin
Rok Odsetek rodzin niepełnych
1970 12,7%
1978 13,4%
1988 15,4%
1995 16,8%
Rodziny niepełne częściej występują w mieście niż na wsi ( w 1995 roku
wśród ogółu rodzin w miastach stanowiły one 18,3% natomiast na wsi
14,4%).
GA
ÓWNE PRZYCZYNY POWSTAWANIA
RODZIN NIEPEA
NYCH TO:
śmierć jednego z małżonków  rodziców
(nadumieralność mężczyzn)
narodziny dziecka poza małżeństwem
rozwód
Według statystyk co roku w Polsce przybywa około
100 tys. rodzin niepełnych.
Tworzenie się rodzin niepełnych w Polsce na skutek urodzeń
pozamałżeńskich wykazuje tendencję wzrostową
na początku lat 80-tych ze związków pozamałżeńskich
urodziło się około 5% dzieci,
w 1996 roku  ponad dwukrotnie więcej,
w 2000 roku  12,1%.
Odsetek urodzeń pozamałżeńskich w wybranych krajach UE w 1999 roku
Kraj %
Szwecja 55,3
Dania 44,9
Francja 40,0
Wlk. Brytania 38,8
Irlandia 30,9
Austria 30,5
Niemcy 20,0 (98 r.)
Hiszpania 14,5 (98 r.)
Polska 12,1
Włochy 9,2
Grecja 4,0
URODZENIA W LATACH
1980  2000
Lata Urodzenia żywe
Ogółem Małżeńskie Pozamałżeńskie
1980 695759 662556 33203
1990 547720 513685 34035
1995 433109 392106 41003
1998 395619 349923 45696
1999 382002 337314 44688
2000 378348 332451 45897
y
ródło: Obliczenia na podstawie
Roczników Statystycznych GUS
Tworzenie się rodzin niepełnych na skutek rozwodów
W roku 2000 wskaz
nik rozwodów w Polsce na 1000 mieszkańców wynosił
1,1 i był jednym z niższych w krajach Europy.
Rozwody na 1000 ludności w wybranych krajach UE
Kraj Rok
1995 2000 2002
Wlk. Brytania 2,9 2,9 2,6
Szwecja 2,6 2,4 2,4
Dania 2,5 2,7 2,8
Niemcy 2,1 2,4 2,4
Francja 2,1 2,0 1,9
Polska 1,0 1,1 1,2
Grecja 1,0 1,0 1,1
Hiszpania 0,8 1,0 0,9
Włochy 0,5 0,7 0,7
Ponad pięciokrotnie częściej rozwodzą się małżeństwa zamieszkałe w
miastach niż na wsi.
Najwięcej małżeństw rozwodzi się w ciągu pierwszych dziesięciu lat
trwania małżeństwa (prawie 50% ogólnej liczby rozwodów).
Głównymi przyczynami rozpadu małżeństwa w 1997 roku były:
niezgodność charakteru (wyłącznie 26,0%)
zdrada ( wyłącznie 15,4%)
nadużywanie alkoholu (wyłącznie 14,9%)
naganny stosunek do członków rodziny (wyłącznie 6,6%)
Wskaz
niki demograficzne dla krajów Unii Europejskiej i dla Polski w połowie lat 90-tych
Kraj Dzietność Małżeństwa Wiek Żony Rozwody Urodzenia Samotne
pozamałżeńskie rodzicielstwo
UE
1995 1,42 5,1 26,45 1,91 23,51 12,84
POLSKA
1995 1,61 5,4 23,0 1,0 10,2 7,3
1998 1,43 5,4 23,4 1,1 11,6 b.d.
y
ródło: Warzywoda-Kruszyńska W., Krzyszkowski J.,  Przemiany składu rodziny
oraz wzorców zaludnienia w Polsce na tle Unii Europejskiej , Poznań, 2001
 Model rodziny oparty na nierozerwalnym związku małżeńskim, i to
sakramentalnym, z dziećmi w rozlicznych powiązaniach z krewnymi, z
wyraz
nym podziałem zadań między kobietę i mężczyznę, jest nadal
dominujący w społeczeństwie polskim, choć obok niego upowszechniają się
także inne formy życia rodzinnego .
Dyczewski L., Więz
między pokoleniami w rodzinie, 2002
Obserwujemy dziś niesamowitą różnorodność związków rodzinnych,
wręcz prawdziwy  kalejdoskop form życia rodzinnego, który sprawia, że w
wielu krajach wysoko rozwiniętych następuje odejście od społeczeństwa
opartego na rodzinie nuklearnej na rzecz społeczeństwa złożonego z rodzin
alternatywnych.
 Małżeńskie seriale , rodzina typu  nomadycznego czy  patchwork
family ,  DINKS-Y , konkubinat to tylko część z alternatywnych form życia
rodzinnego, która razem z innymi zostanie omówiona w trakcie seminarium, jak
również ich wpływ na zdrowie rodziny.