Insurekcja Kościuszkowska.
1 ) sytuacja w jakiej doszło do insurekcji kościuszkowskiej
2 ) motywacje i cele sił politycznych zaangażowanych w insurekcję
3 ) przebieg insurekcji i jej uwarunkowania
4 ) ostateczne rezultaty
ad.1 Pozostawienie nawet mocno okrojonego państwa i nie w pełni suwerennego państwa w dalszym
ciągu budziło niepokój w kręgach władzy w Petersburgu , a jednocześnie wpływowe siły na dworze
petersburskim ( Płaton Zubow i jego koteria ) chciały kosztem następnego rozbioru zrealizować osobiste
korzyści. Oficjalnie motywowano to w ten sposób , że utrzymywanie resztek Rz. P. nie ma sensu , że
trzeba będzie bronić tego państwa przed Prusami bądz
Austrią oraz , że nawet konieczność podzielenia
się z Prusami nowymi nabytkami terytorialnymi nie będzie zagrożeniem dla rosyjskiej racji stanu, bo
Austria i Prusy są zbyt skłócone by wspólnie zagrozić Rosji. Koteria Zubowa wręcz parła do tego , by
sprowokować Polaków do jakiegoś wystąpienia zbrojnego , które z łatwością będzie można stłumić , zaś
stłumienie uzasadni likwidację państwa , a przy okazji będzie można ujawnić struktury oporu , zaś przy
likwidacji państwa będzie można obdzielić zasłużonych majątkami , gratyfikacjami , posypią się
odznaczenia i awanse. (W tym czasie na dworze petersburskim ścierały się dwie orientacje: 1 związana z
rosyjskim ministerstwem spraw zagranicznych, utrzymywała, że Polskę należy zachować jako państwo
buforowe, albowiem kolejne rozbiory wzmocnią Austrię i Prusy . Zwolennicy Zubowa (II orientacja)
twierdzili, że Rz. P. utrzymać się nie da,będzie to bezustannie z
ródło konfliktów podsycanych przez
Prusy. Początkowo przewagę miała I orientacja reprezentowana przez Ambasadora Siewiersa, który
twierdził, że jeśli Polacy będą należycie posłuszni i spełnią życzenia imperatorowej (legalizacja sejmu
rozbiorów) to wówczas mogą liczyć na nienaruszalność dotychczasowych granic, a nawet na możliwość
wciągnięcia do współpracy niektórych przedstawicieli obozu patriotycznego. W zasadzie misja Siewiersa
skończyła się w grudniu 1793 r. a jego miejsce zajął ambasador Igelstrom)
W miejsce Sieversa , który był zwolennikiem utrzymania resztek Rz. P. w grudniu przysłano nowego
ambasadora - Otto Igelstrom.
Ambasador ten świetnie pasował do zamierzeń Zubowa. Brutalny , tępy , rabuś mienia Rz. P. wywoływał
nastroje największej nienawiści. Jego rządom towarzyszyły aresztowania , gwałty , rabunki , jednocześnie
rozbudował system policyjny , lekceważył króla , poniewierał dygnitarzami Rz. P. Jednocześnie w tym
samym czasie Austria i Prusy z powodu klęsk poniesionych we Francji zaproponowały Rosji nowy
rozbiór. Znajdująca się w Saksoni emigracja z H. Kołłątajem i Potockimi trafnie przewidywała , że celem
polityki rosyjskiej jest likwidacja państwa. Jedynym sojusznikiem w sprawie Polski mogła być tylko
rewolucyjna Francja. Do Francji został wysłany generał Tadeusz Kościuszko. Kościuszce owszem
konwent ( fran. zgromadzenie ) nadał tytuł honorowego obywatela , ale w praktyce Kościuszko nie
uzyskał najmniejszej obietnicy poparcia sprawy polskiej. Sytuacja Kościuszki w Paryżu była o tyle
niezręczna , że Kościuszko miał raczej poparcie wśród Żyrondystów , a w tym czasie pełnię władzy mieli
już Jakobini. W tym czasie również w kraju tworzyły się tajne sprzysiężenia. W Warszawie powstało
Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji.
ad. 2 Cele tego towarzystwa.
Nadrzędnym celem tego towarzystwa było odzyskanie pełnej niepodległości i odzyskanie przynajmniej
niektórych utraconych terytoriów. Ale w ramach tego samego sprzysiężenia wyłoniły się 2 frakcje.
Nazwijmy je umownie: lewica i prawica. Prawica opierała się na posiadaczach , byli to ludzie związani
własnością , przywiązani do tradycji. Byli oni przerażeni tym , co działo się we Francji , nie chcieli
rewolucji , chcieli się dogadać z Rosją,oferując koronę wnukowi carycy Katarzyny - księciu Konstantemu,
planowali insurekcję wymierzoną w Prusy , chcieli utrzymać monarchię oraz przywrócić Konstytucję 3
maja. Na wodza przyszłego powstania przewidywali księcia Józefa Poniatowskiego. Elektorat tego typu
to szlachta posesjonaci ( posiada ziemię ) , zamożniejsze mieszczaństwo. 2 frakcja - lewica była
zapatrzona we wzorce rewolucji francuskiej. Chcieli rozprawić się z winnymi Targowicy , ze sprawcami II
rozbioru z królem na czele , chcieli pozbawić bogatych połowy majątku z przeznaczeniem na cele
publiczne , zreformować stosunki włościańskie , zmusić wszystkich do udziału w powstaniu , na
przywódcę upatrywali H. Kołłątaja lub generała Józefa Zajączka. Ich elektorat to grupy budżetowe
związane z państwem , a więc: urzędnicy , oficerowie , było tam trochę młodzieży no i pewna grupa
wolnych zawodów ( adwokaci , literaci ). Chcieli oni powstania natychmiast i przeciw wszystkim
zaborcom.
ad. 3 Realizacja , nie tylko tego programu ale i powstania.
Jeszcze w grudniu 1793 r. Kościuszko przebywał na terenie woj. krakowskiego i stwierdził , że pod
względem militarnym wszelkie wystąpienie jest bez szans. W samym sprzysiężeniu dochodziło do
zatargu między obu frakcjami. Prawica chciała odczekać , lewica od zaraz. Na sprzysiężenie spadły tym
czasem aresztowania , ale o dziwo dotknęły one bardziej przedstawicieli umiarkowania i ugody niż
radykałów. Samo powstanie wybuchło właściwie w sposób nieplanowany. 12.III.1794 r. brygadier
Madaliński zagrożony redukcją swojego oddziału rozpoczął marsz z Ostrołęki w kierunku na Kraków. To
przyspieszyło wybuch insurekcji. Ze względu na to , że oddziały rosyjskie by powstrzymać Madalińskiego
opuściły Kraków. 24.III.1794 r. przybył tam Kościuszko i ogłosił akt powstania obejmując jednocześnie
najwyższą władzę dyktatorską jako naczelnik sił zbrojnych.
24.III.1794 r. Kościuszko złożył przysięgę na rynku i zapowiedział :
1 ) utworzenie Rady Najwyższej Narodowej jako rządu powstania , zapowiadał powołanie sądów
kryminalnych dla sądzenia zdrajców , powoływał do broni wszystkich obywateli od 18 do 28 roku życia.
Kościuszko odwoływał się do całego narodu rozumianego , jako wszystkie stany społeczne , a więc
również i chłopów.Po raz pierwszy więc usiłowano walkę o niepodległość państwa połączyć z reformami
dającymi chłopu poczucie obywatelstwa.
4.IV.1794 r. doszło do słynnej bitwy pod Racławicami. Ważna jest symbolika Racławic:naczelnika w
krakowskiej sukmanie, chłopa, który "żywi i broni ojczyzny", symbolika kosynierów zdobywających armaty
,Bartosza Głowackiego. Hasłem insurekcji była : "wolność, całość, niepodległość." (insurekcja -cały naród
- wszystkie stany)
Bitwa militarnie rzecz biorąc była bez znaczenia , ale propagandowo i moralnie o kolosalnym wydz
więku
propagandowym. Wszystko zależało od tego , jak zachowa się Warszawa.
Na początku kwietnia przybył do Warszawy jeden z najzdolniejszych spiskowców - Tomasz Maruszewski,
udało mu się odbudować organizację spiskową , która objęła znaczne grupy społeczne m.in. cechy
mieszczańskie z Kilińskim i Sierakowskim. Organem naczelnym stała się Rada Cywilna. Spisek objął
również oficerów polskich stacjonujących w garnizonie warszawskim. 17.IV. rozpoczęła się insurekcja w
Warszawie. Walki trwały dwa dni , ale zakończyły się zwycięstwem powstańców. Co prawda spiskiem
kierowali ludzie o poglądach lewicowych , jednak na prezydenta miasta Warszawy ( po zwycięstwie )
wysunięto Ignacego Wysogotę Zakrzewskiego - nie był to człowiek lewicy , ale cieszył się dużą
popularnością. Tymczasem Zakrzewski zręcznie pozbył się lewicy , czyli związku rewolucyjnego.
Zakrzewski zgłosił akces woj. mazowieckiego do powstania. Ludzie związani z Zakrzewskim weszli do
prowizorycznego rządu - Rady Zastępczej Tymczasowej-organu władzy w Warszawie. Tymczasem
powstanie rozszerzyło się na Litwę i Żmudz
22 - 23.IV. , przywódcą powstania w Wilnie został Jakub
Jasiński-polski Jakobin. W Wilnie też surowo rozprawiano się ze zdrajcami ( Targowiczanami
).Tymczasem w Warszawie przedstawiciele lewicy utworzyli " Zgromadzenie Obywateli A
ączących się
ściśle do przedsięwzięcia T. Kościuszki ". Oni podburzyli tłum , który 8 - 9.V. demonstrował przed
ratuszem domagając się kary śmierci dla zdrajców i Targowiczan. W przeddzień tych wypadków 7.V.1794
r. Kościuszko w obozie pod Połańcem wydał uniwersał :
- nadanie chłopom wolności osobistej
- zniesienie sądowej władzy panów nad chłopem ( chłop mógł odwoływać się do tzw. dozorców )
- zmniejszenie o 1/2 pańszczyzny
- zawieszenie pańszczyzny dla chłopów idących na wojnę
Kwestią chłopską posługiwali się również Rosjanie , a mianowicie : jak pan był w powstaniu to chłop mógł
ograbić mu dwór.
28.V.1794 r. przybyli do stolicy Ignacy Potocki , H. Kołłątaj. Kościuszko mianował Radę Najwyższą
Narodową.Stanowiska ministerialne obsadzał po równo ( 1/2 lewicy , 1/2 prawicy ) Radę Zastępczą
rozwiązano , lewica domagała się rozwiązań radykalnych. Stosowano retorykę jakobińską ( król na
ścięcie & ). Pojawiło się też niezadowolenie społeczne : przednówek , kłopoty z aprowizacją, wzrost cen
na żywność. Do tego dochdziły klęski militarne na polach bitew.
6.VI. - klęska wojsk polskich pod Szczekocinami
8.VI. - klęska wojsk polskich pod Chełmem
16.VI. - wojska pruskie zajęły Kraków ( w zagrożeniu znalazła się Warszawa )
W takiej sytuacji doszło do ogólnego wybuchu niezadowolenia. Uważano , że wszystko jest winą
zdrajców i szpiegów.
27.VI.1794 r. - ustawiono szubienicę , tłum wtargnął do więzień i powiesił kilku Targowiczan. Kościuszko
surowo zareagował na łamanie prawa. Podejrzewał zresztą pruskich agentów o prowokację. Lipiec to
ciężki okres dla powstania.
21.VII utworzono sąd kryminalny -wojskowy. Miał on sądzić zdrajców i był opanowany przez lewicę
13.VII. - doszło do oblężenia stolicy i trwało ono do początków września , ale zmianie uległa sytuacja
międzynarodowa , a mianowicie nastąpił przełom w wojnie między Rosją a Turcją i z frontu tureckiego na
front polski spieszyła nowa armia rosyjska pod wodzą generała Suworowa. W tym samym czasie zostało
zdobyte Wilno. Co prawda powstańcy odnieśli pewne sukcesy. A mianowicie Prusacy odstąpili od
oblężenia stolicy , zaś gen. Jan Henryk Dąbrowski w pogoni za wojskami pruskimi dotarł w początku
paz
dziernika aż do Bydgoszczy , ale ze wschodu nadciągała armia Suworowa , zaś w kraju operowała
armia pod dowództwem Fersena. Kościuszko nie chcąc dopuścić do połączenia się obu armii pod
miejscowością Maciejowice,10.X.1794 r. wydał Fersenowi bitwę , ale bitwa skończyła się klęską i to był
przełom powstania. Kraj był zupełnie wyczerpany , naczelnikiem został Tomasz Wawrzecki - człowiek
poczciwy , ale bez autorytetu. Jakobini chcieli radykalizacji powstania. Natomiast król , który cały czas
podczas powstania pozostawał w cieniu zaczął namawiać do pertraktacji z Rosjanami. Nastąpiło też
załamanie się nastrojów. Zaś 9.XI. wojska Suworowa przeprowadziły szturm Pragi ( dzielnica Warszawy
). Suworow by zachęcić swoich żołnierzy do największego poświęcenia , zezwolił na to , aby na 48
godzin Praga znalazła się na łasce i niełasce żołnierzy ( robią co chcą ) - rzez
Pragi. Pozostali
mieszkańcy miasta widząc co się dzieje pospieszyli z kapitulacją. Jeśli chodzi o armię polską to 16.XI.
pod Radoszycami nastąpiło rozproszenie się armii , zaś w 1795 r. w wyniku kolejnych umów
rozbiorowych nastąpił III i ostateczny rozbiór Polski.
REZULTATY POWSTANIA :
Zmobilizowano 50 tyś. regularnej armii i 55 tyś. pospolitego ruszenia. Brakowało kadry dowódczej,
Kościuszko geniuszem militarnym nie był.Polityka powstańcza opierała się na nierealnych założeniach.
Oferta w stosunku do chłopów nie przekonywująca, nieuwzględniająca chłopskiej świadomości. Wśród
niektórych historyków panuje przekonanie, zresztą dość dobrze udokumentowane, że powstanie było
zgodne z rosyjską racją stanu.Pozwalało na likwidację państwa polskiego, uzasadniało represje.