PORZ
DKI ARCHITEKTONICZNE
DORYCKI - kolumna jest przysadzista, żłobkowana, nie posiada bazy i spoczywa na stylobacie
(ostatnim stopniu podstawy). Surowość, powaga, monumentalność, np. kolumny świątyni Ateny
Partenos
JOC
SKI  kolumny posiadają bazy, trzony żłobkowane, głowice mają charakter woluty, zwane też
ślimacznicami, np. świątynia Nike na Akropolu, świątynia Artemidy w Efezie
KORYNCKI  głowica w formie kielicha, z motywem liścia akantu, smukła kolumna
ETRUSKI (Toskański)  gładki trzon kolumny, ustawionej na bazie
PORZ
DEK KOMPOZYTOWY  głowica łączy jońskie ślimacznice i korynckie liście akantu
Porządek spiętrzony  występowanie w kilkukondygnacyjnych budowlach w układzie
chronologicznym porządków: doryckiego (lub toskańskiego), jońskiego i korynckiego (każda
kondygnacja w innym porządku (np. Koloseum w Rzymie)
Wielki porządek (zw. kolosalnym)  kolumny lub pilastry przebiegają przez więcej niż jedną
kondygnację
Mały porządek  kolumny lub pilastry wystęują tylko w jednej kondygnacji
Terminy:
Podpory architektoniczne:
słup  pionowy, wolnostojący element konstrukcyjny dz
wigający
kolumna  słup posiadający głowicę i rzut kolisty
filar  słup na rzucie kwadratowym lub wielokątnym
pilaster  płaski filar  wbudowany w ścianę
kariatyda  podpora w kształcie (ubranej) postaci kobiecej, często w porządku jońskim
atlant  podpora w kształcie postaci męskiej
herma  czworokątny słup zwężający się ku dołowi i zwieńczony głową lub popiersiem Hermesa
OKRESY I STYLE W ARCHITEKTURZE
SZTUKA ANTYCZNA
Cywilizacja grecko-rzymska
Głównie obszar basenu Morza Śródziemnego, k. II tysiąclecia  476 r. upadek cesarstwa
rzymskiego, (ale także sztuka Egiptu, Bliskiego Wschodu, Mezopotamii).
Cechy: dążenie do harmonii, równowagi, prostoty kompozycyjnej
Sztuka grecka: porządki architektoniczne, antyczne świątynie, miasta z rynkiem (agorą)
Sztuka rzymska: łuk triumfalny (jedno- i trójprzelotowy, np. A
uk Konstantyna w Rzymie), kopuła,
sklepienia, akwedukty, antyczny dom rzymski z atrium  głównym pomieszczeniem z
prostokątnym otworem w dachu
Sztuka egipska: piramidy, obeliski (słupy kamienne zwężające się ku górze i ścięte piramidalnie,
ustawione na postumencie, symbolizujące zastygły promień słońca.
Antyk chrześcijański -sztuka wczesnochrześcijańska (starochrześcijańska):
okres katakumbowy - od początku chrześcijaństwa  313 r. ogłoszenie edyktu
mediolańskiego przez Konstantyna Wielkiego
okres powszechny  kultu publicznego - bazyliki
Sztuka bizantyjska  kultura hellenistyczna Wschodu w zetknięciu z kulturą chrześcijańską, od
założenia Konstantynopola (stolica Bizancjum) ok. 330  do zdobycia go przez Turków w 1453 r.
 świątynia Mądrości Bożej  Hagia Sophia (532-537) w Konstantynopolu
W architekturze dominują bazyliki z atrium  dziedzińcem poprzedzającym kościół.
Pod wpływem budownictwa bizantyńskiego ukształtował się typ architektury cerkiewnej.
ŚREDNIOWIECZE
Sztuka przedromańska  poł. VIII w. - poł. IX w.
Sztuka romańska  XI w. - k. XIII w. w Polsce
Głównie architektura o charakterze obronnym, sakralna, materiałem jest kamień (piaskowiec,
wapień, granit), mury tworzone są z ciosów kamiennych, z absydami i wieżami, charakterystyczne
są sklepienia kolebkowe z lunetami oraz sklepienia kolebkowe na gurtach ( Stosowano głównie
układ bazylikowy, o nieparzystej liczbie naw (nawa główna jest wyższa od bocznych), z własnym
oświetleniem i odrębnym dachem dwuspadowym.
Budowle są masywne, o grubych murach, o formach prostych, geometrycznych i surowych.
Terminy:
biforium  okno podzielone, dwudzielne
apsyda  pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione do bryły świątyni,
i otwarte do jej wnętrza. Zwykle zamyka prezbiterium, czasem nawy boczne i ramiona transeptu.
transept - nawa prostopadła do osi kościoła, położona pomiędzy prezbiterium a resztą kościoła
Krypta św. Leonarda na Wawelu, kościół św. Andrzeja przy ul. Grodzkiej w Krakowie, Tum pod
A
ęczycą, kolegiata św. Piotra i Pawła w Kruszwicy.
GOTYK
Cechy charakterystyczne: sklepienie krzyżowo-żebrowe po raz pierwszy zastosowane we Francji
(którą uznaje się za kolebkę stylu gotyckiego), sklepienia gwiaz
dziste, sklepienia kryształowe,
łuk ostry, maswerk (obfita dekoracja rzez
biarska otworu okiennego; stąd pełną fazę gotyku we
Francji nazwano gotykiem promiennym, póz
ną fazę gotyku  gotykiem płomienistym, ze względu na
wybujałość form dekoracyjnych), pinakiel (dekoracyjny element architektoniczny w postaci
wysmukłej sterczyny o czworobocznym trzonie), rozeta (witraż o okrągłym kształcie umieszczany
nad wejściem do kościołów, także romańskich), wimperga  dekoracyjne, ażurowe wykończenie w
kształcie wysokiego trójkąta, wieńczące szczyt portalu albo ostrołuk okna, kultura rycerska,
dworska. Myślenie było skierowane na Boga. Architektura pełni funkcję obronną.
Krakowski system konstrukcyjny  filarowo-przyporowy (filarowo-skarpowy), XIV w. - katedra
wawelska, kościół Mariacki, Dominikanów, Bożego Ciała, św. Katarzyny), któy polega na
przybudowaniu do filara międzynawowego (od strony nawy bocznej) na całej jego wysokości
przypory przejmującej siły rozporu sklepień.
Miasta przyjmują plan szachownicowy.
Przykłady gotyku w Polsce: kościół Mariacki w Krakowie, katedra we Wrocławiu  pierwsza
katedra gotycka w Polsce.
RENESANS
Renesans: powrót do kultury antycznej, XV-XVI w. we Włoszech, kraje europejskie XVI w.
(najwcześniej na Węgrzech i w Polsce, kaplica Zygmuntowska na Wawelu). Centrum
zainteresowania staje się człowiek, wiara w siłę ludzkiego rozumu  humanizm. W architekturze
panuje harmonia, doskonałość proporcji, symetria. Motywy ornamentalne: arabeska  wywodząca
się ze sztuki hellenistyczno-rzymskiej, jest to ornament roślinny, w formie stylizowanej wici
roślinnej, której często towarzyszą dodatkowe elementy, np. elementy uzbrojenia, owoce, postacie
ludzkie; groteska  ornament roślinny, składający się z wici, w którą wplecione są motywy
figuralne, zwierzęce, owoce, ale także występowanie hybryd zwierzęcych i roślinnych, fantastyczne
malowidła, w tym np. przedstawiające diabła. Podstawowym typem architektury świeckiej jest
pałac miejski  czworoboczny, z wewnętrznym dziedzińcem arkadowym, np. przebudowa
Wawelu, ale też kamienice mieszczańskie, ratusze, np. ratusz w Poznaniu. Często stosowano
ozdobne zwieńczenie elewacji budynku  attyka. Miasta tworzy się według układów osiowych lub
gwiaz
dzistych, powstaje urbanistyczne założenie Zamościa (Bernardo Morando). Powstają
świątynie na rzucie centralnym, np. Tempietto w Rzymie.
Palladianizm: nurt w architekturze rozwijający się pod wpływem teorii i twórczości Andrea
Palladia (XVI w.). Cechuje go monumentalna prostota, doskonałość proporcji, często występuje
wielki (kolosalny porządek), również motyw serliany  trzy otwory  środkowy zamknięty łukiem.
Występuje głównie w Holandii i Anglii.
MANIERYZM
Okres przejściowy między póz
nym renesansem a wczesnym barokiem, pocz. Włochy,
1 poł. XVI w. w Europie do 1600 r., w Polsce do 1650 r.
Porzucenie harmonii i symetrii na rzecz wydłużenia poszczególnych członów architektonicznych,
działania scenograficzno-teatralnymi kulisami, wybujałości ornamentalnej (horror vacui), np.
kaplica biskupa Padniewskiego na Wawelu.
BAROK
Okres w kulturze europejskiej, a zarazem styl 1590-1760 r.
Cechy charakterystyczne: dynamizm, iluzjonizm (monumentalne malarstwo ścienne o
charakterze iluzjonistycznym), akcentowanie kontrastów, efekty światła i cienia, malowniczość.
Kraków - kościół Trynitarzy, Misjonarzy, śś. Piotra i Pawła, św. Anny (arch. Tylman z Gameren),
Kielce  pałac Biskupów.
Barok dekoracyjno-dynamiczny (ekspresyjny), zw. włoskim lub rzymskim, pocz.
Włochy, póz
niej też inne kraje katolickie  m.in. Hiszpania, Austria, Polska. Funkcjonował jako
środek propagandowy Kościoła katolickiego, którego chwałę, siłę i wielkość miał głosić, jego
wyrazem jest tzw. sztuka jezuicka  np. kościół śś. Piotra i Pawła w Krakowie, powstał pod
wpływem kościoła Il Gesu w Rzymie. Integralność wszystkich dziedzin sztuki, bogactwo
kolorystyczne, ruchliwość form. Rozwija się urbanistyka, wspaniałe założenia pałacowe i parkowe.
Barokowy klasycyzm  pocz. Włochy, póz
niej kraje protestanckie i Francja. Cechuje go
pompatyczność i rozmach. Styl Ludwika XIII, Ludwika XIV  odzwierciedlający wielkość i
potęgę monarchii  Króla Słońce - pałac wersalski z założeniem rezydencjalno-parkowym z
rozległym  geometrycznym ogrodem i pałacem usytuowanym między paradnym dziedzińcem a
ogrodem, według tego wzorca powstał m.in. pałac w Wilanowie.
Realizm barokowy  gł. styl w malarstwie holenderskim, ukazującym tematy życia
codziennego, w Polsce, np. portret sarmacki.
W budownictwie zakonnym powstają klasztory zbliżone do budownictwa świeckiego połączonego
z pałacowym  np. Lubiąż na Śląsku.
Bazylika św. Piotra w Rzymie  największa świątynia chrześcijańska, cechy renesansowo 
barokowe. G. L. Bernini  wnętrze świątyni oraz kolumnada przed Bazyliką.
REGENCJA
Styl pierwszego 30-lecia XVIII w. we Francji. Okres przejściowy od form pełnego baroku
do rokoka. Dążenie do wygody i przyjemności. W mieszkaniu ośrodkiem jest salon, meble są lekkie
i wygodne, pilastry zamiast kolumn. Typowe jest zacieranie granicy między ścianą a sufitem.
Charakterystyczny jest ornament wstęgowo-cęgowy  motyw wstęgi biegnącej liniami prostymi i
krzywymi, przeplatającymi się, układający się w charakterystyczne cęgi.
ROKOKO
Styl w sztuce europejskiej, od ok. 1730  1760/80, często uważany za ostatnią fazę baroku
dekoracyjnego, zw. z kulturą dworską, pocz. we Francji, rozkwit za panowania Ludwika XV.
Drobna skala, lekkość i fantazyjność form, płynny, niesymetryczny ornament, oparty na motywie
rocaille (naśladujące muszle, grzbiety morskich fal, stylizowane małżowiny uszne) dot. głównie
architektury wnętrz pałaców i pawilonów parkowych. Podział ścian na pola ujęte w fantazyjne
ramy, sztukaterie, lustra, złocenia, duże otwory okienne i drzwiowe.
Wiele kościołów zawiera w swych rzutach formy elipsoidalne, fasady płynne o giętkich liniach.
KLASYCYZM
Związany z ideologią oświecenia ukształtował się pod wpływem sztuki antycznej,
wykopalisk w Herkulanum i Pompei (I poł. XVIII w.), palladianizmu, a także rozwoju historii i
teorii sztuki. Pałace wzbogacone są na fasadach kolosalnymi porządkami, teatry otrzymują kopuły i
portyki, buduje się łuki triumfalne.
Francja  wczesny klasycyzm  2 poł. XVIII w. - styl Ludwika XVI
Anglia  panowanie Jerzego I, II i III  1 poł. XVIII-1 poł. XIX w. Georgian (okres georgiański)
Szwecja  Gustaviansk
Niemcy  Zopfstill
Polska  styl Stanisława Augusta lub klasycyzm stanisławowski, 2 poł. XVIII w. - 1 poł. XIX
w., np. pałac w A
azienkach, póz
ny klasycyzm  zw. warszawskim empirem lub klasycyzmem
Królestwa Kongresowego (1815-1830) rozwijający się pod patronatem mieszczaństwa, szlachty i
magnaterii, powstają monumentalne układy urbanistyczne, np. plac Teatralny i Bankowy w
Warszawie, kamienice przy Nowym Świecie, Belweder, w Krakowie  pałac Potockich, Zbaraskich
(wczesny klasycyzm), powstaje również typ białego dworku wiejskiego z kolumnowym gankiem i
(często łamanym) czterospadowym dachem, budowany po dziś dzień w formie willi.
EMPIRE
Póz
ny klasycyzm. Miał apoteozować panowanie Napoleona I, np. łuki triumfalne. Obok
motywów grecko-rzymskich, w modzie były również egipskie. Formy ornamentalne z
emblematami wojennymi, wieńcami laurowymi, koronami, monogramami  N , orłami
heraldycznymi, sfinksami. We wnętrzach przeważa biel ze złoceniami i barwa cesarskiej purpury.
ROMANTYZM
Okres w sztuce europejskiej, od ok. 1800-1860. Zespół idei i postaw , nacechowanych
uczuciowo i naładowanych znaczeniowo. W architekturze dominuje historyzm i eklektyzm oraz
podkreślanie tradycji narodowych, np. neo-klasycystyczna Świątynia Sybilli, Domek neo-
gotycki w Puławach.
HISTORYZM
Nurt panujący w sztuce XIX  pocz. XX w.
Naśladowanie wielkich stylów minionych epok jako wzorców.
Występowały dwie tendencje:
1) historyczna  naśladowanie jednego stylu, np. neoromanizm, neogotyk, np.
Collegium Novum w Krakowie,  styl nadwiślański w Polsce, kościół św. Józefa
2) eklektyczna  dowolne łączenie form i motywów ornamentalnych z różnych stylów
(Teatr Słowackiego w Krakowie)
Stillkunst - stylowość, stylotwórcze poszukiwania; pojawianie się nowych nurtów
stylistycznych od symbolizmu po ekspresjonizm, zmierzające do stworzenia jednolitego stylu,
przeciwstawnego eklektyzmowi, np. działalność Teodora Talowskiego  kamienice przy ul.
Retoryka, kamienica  Pod Pająkiem przy ul. Karmelickiej w Krakowie.
SECESJA
Skierowana przeciwko historyzmowi i bezstylowości. Narodziła się w Anglii, Francji,
Belgii, Austrii, Niemczech, Rosji i Polsce. Zakładała równość wszystkich dziedzin sztuki, przy
czym naczelną rolę przypisywano rzemiosłu artystycznemu. Cechy charakterystyczne to faliste i
płynne linie, ornament o formach abstrakcyjnych, stylizowane motywy roślinne i zwierzęce,
asymetria, jasna kolorystyka, dekoracyjność. Dominuje głównie w architekturze wnętrz, malarstwie
dekoracyjnym, witrażu, rzemiośle artystycznym. Kraków- kościół Jezuitów- arch. Franciszek
Mączyński, witraże w kościele Franciszkanów  proj. Stanisława Wyspiańskiego.
 Styl narodowy
Powstał w krajach pozbawionych państwowego bytu, np. w Polsce. Powstawały nurty
architektoniczne  swojsko-narodowe i  swojsko-regionalne , np.  styl zakopiański, np. willa
 Pod Jedlami proj. Stanisława Witkiewicza, k. XIX w.
Ekspresjonizm
Wywodzi się z secesji. Inspiracje czerpie z gotyku, dąży do plastycznego opracowania masy
budynku.
NOWOCZESNOŚĆ
 Art deco - kierunek, który powstał w okresie międzywojennym dominuje głównie w
architekturze wnętrz. Cechuje go zgeometryzowanie, jasna i żywa kolorystyka, projektowanie
masowych wyrobów przemysłowych w połączeniu z perfekcyjnym wykonaniem przedmiotu
użytkowego.
W Polsce zw.  stylem kozikowym lub  kryształowym , np. kościół św. Rocha w Białymstoku.
Modernizm lub  międzynarodowy styl - od l. 2O-tych XX w., nowoczesna architektura 
prostolinijna, wynikająca z funkcji i żelbetowej konstrukcji.
Funkcjonalizm  odmiana modernizmu
Konstruktywizm  jeden z głównych kierunków architektury modernistycznej,
charakteryzujący się podkreślaniem cech konstrukcyjnych obiektu, l. 20-te, 30-te XX w., gł. ZSRR i
inne państwa europejskie, w tym Polska, np. hala widowiskowo-sportowa  Arena w Poznaniu.
 Styl rzez
biarski lub  plastyczny - l. 50-te XX w. - np. Arka Pana w Nowej Hucie
POSTMODERNIZM  powstał jako wynik znużenia formami prostolinijnymi, architekturą
 pudełkową , np. kompleks Wyższego Seminarium Duchownego XX. Zmartwychwstańców w
Krakowie, Sanktuarium Bożego Miłosierdzia w A
agiewnikach, arch. Witold Cęckiewicz.
Destruktywizm -  architektoniczny chaos , kolaż powyginanych brył, formy dynamiczne.