1. Definicja doświadczeń wewnętrznych przyjęta w niniejszej pracy.
W anglojęzycznej literaturze naukowej istnieje, co najmniej 30 definicji doświadczeń
wewnętrznych, w tym religijnych i mistycznych. Ralph Hood przy okazji opisu swej skali
mistycyzmu stwierdził, że  Skala M jest narzędziem służącym do oceny intensywnych
doświadczeń charakteryzujących się poczuciem jedności ze światem zewnętrznym i/lub
 nicością (and/or with  nothingness ). Doświadczenia te mogą, ale nie muszą, być
interpretowane religijnie (Hill, Hood, 1999). Pojęcie  doświadczenia wewnętrzne i stosowane tu
narzędzia do badania tych doświadczeń są oparte na kryteriach zaproponowanych przez Waltera
Stace (1960) oraz definicji sformułowanej przy okazji badań prowadzonych przez Ralpha Hooda.
Definicja może brzmieć następująco: doświadczenia wewnętrzne są rodzajem intensywnych
doświadczeń, trudnych do adekwatnego wyrażenia słowami, trudno podporządkowujących się
logicznej analizie. Mają one wartość poznawczą i mogą wywierać wpływ na człowieka.
Doświadczenia te często charakteryzują się poczuciem jedności ze światem zewnętrznym i/lub
 nicością , bywają odczuwane jako święte, oraz mogą, ale nie muszą być interpretowane
religijnie.
Istnieje jeszcze wiele sposobów nazwania i wyjaśniania doświadczeń wewnętrznych. Można też
stworzyć definicję opisującą relacje doświadczeń wewnętrznych do innych doświadczeń, na
przykład  pragmatyki codziennej aktywności wynikającej z ról społecznych pełnionych przez
jednostkę.
William James, czołowy przedstawiciel pragmatyzmu amerykańskiego uważał, że
pragmatyzm jest łącznikiem pomiędzy empiryzmem a racjonalizmem:  Krótko mówiąc,
pragmatyzm poszerza pole poszukiwania Boga. Racjonalizm trzyma się logiki i zaświata.
Empiryzm trzyma się tego, co mówią zmysły zewnętrzne. Pragmatyzm gotów jest uchwycić się
czegokolwiek, słuchać albo logiki, albo zmysłów, i liczyć się z najskromniejszym i najbardziej
osobistym doświadczeniem. Wez
mie w rachubę doświadczenia mistyczne, o ile mają
konsekwencje praktyczne. Uchwyci się takiego Boga, który żyje w samym brudzie intymności 
gdyby tylko wyglądało na to, że można go tam znalez
ć (James, 1998, s. 88).
Inspirując się pomysłami Jamesa, można przyjąć następującą definicję:  Doświadczenie
wewnętrzne , w przeciwieństwie do doświadczeń z racjonalnej części umysłu, jest
doświadczeniem w pełni empirycznym. Jest to taki rodzaj empirii, która nie ma bezpośredniego
z
ródła w świecie zewnętrznym, w naszych codziennych zadaniach i rolach społecznych, ale
dodaje nowy aspekt świadomości w trakcie pełnienia tych ról. To nowe podejście do naszych
zadań może być następnie opisane i wyjaśnione racjonalnie, zależnie od światopoglądu, jaki
reprezentuje człowiek.
Tym, co pośredniczy w kontakcie między empirią doświadczeń wewnętrznych a pojęciami
tworzonymi przez racjonalną część umysłu, jest właśnie zwykłe życie codzienne, nasze zadania i
role społeczne. Jest to sfera, która chociaż, jak się potocznie uważa, z mistycyzmem nie ma ze
swej natury bezpośrednio wiele wspólnego, to jednak, jak odczuwają w swych doświadczeniach
mistycy, dotyka bardzo blisko mistycyzmu, o wiele bliżej niż jest w stanie wyjaśnić to rozum.
Przykładem może być sytuacja, kiedy to człowiek, na podstawie zewnętrznych informacji tworzy
intelektualne przekonanie, że wyprostowana postawa kręgosłupa w trakcie medytacji, modlitwy
na klęczniku, czy siedzenia w ławce szkolnej, znacznie ułatwia koncentrację uwagi i
przeciwdziała zasypianiu. Następnie postanawia wypróbować tę koncepcję w praktyce, tworząc
specjalną technikę siedzenia. Tymczasem po jakimś czasie owocnej  praktyki , podczas której
uzyskiwał typowe dla początkujących w medytacji intensywne skupienie uwagi, nagle i
niespodziewanie dla siebie doświadcza kontaktu z szerszym zakresem Ja, czyli przeżywa
doświadczenie wewnętrzne. Wprawdzie jeszcze nie rozumie, co się stało. Szczególnie, gdy w
jego kulturze brakuje odpowiedniego aparatu pojęciowego, dzięki któremu można wyjaśnić to, co
mu się przydarzyło. Nie ma wiec kontaktu między racjonalnością a tym doświadczeniem. Wie już
jednak, że jego  technika siedzenia może mieć jeszcze inne zastosowania niż tylko poprawa
koncentracji uwagi. Nie może opisać tego, czego doświadczył, jednak jest w stanie
zinterpretować intelektualnie praktyczny skutek. W ten sposób powstało wiele religii. Próba
praktycznego zastosowania tego doświadczenia może spowodować zmodyfikowanie
wcześniejszej teorii. W ten sposób powstały podobne w wielu religiach systemy ascetyczne.
Dlatego też asceza będąca jedynie w służbie intelektualnego dogmatu bez zrozumienia jej
właściwego praktycznego zastosowania mija się z celem i może być jedynie przyczyną buntu.
Systemy ascetyczne oceniane jedynie z punktu widzenia intelektu mogą wydawać się
nielogiczne, chociaż szczególnie w naszym konsumpcyjnym świecie, w zwykłym codziennym
życiu i działaniu mogłyby się okazać bardzo praktyczne.
Jeśli chodzi o stosunek strony racjonalnej do empirycznej to jest ciekawe, że chociaż religie
różnią się między sobą pod względem dogmatów, to mnisi  mistycy różnych religii są w stanie
porozumieć się bez kłopotów na bazie swego doświadczenia. Chrześcijanie, buddyści, żydzi czy
muzułmanie, dostrzegają wzajemnie jedność i podobieństwo psychologicznej i duchowej istoty
swych doświadczeń do doświadczeń przyjaciół będących wyznawcami innych religii, pomimo że
dogmaty tych religii mogą być ze sobą sprzeczne.
Można by w jeszcze jeden sposób wyjaśnić, dlaczego doświadczenie wewnętrzne jest
doświadczeniem  wewnętrznym , a jednocześnie nowym i empirycznym. Koan zen służy właśnie
temu, by intelektualne ucieczki logicznego umysłu nie odwracały naszej uwagi od zachowania
pełnej świadomości w codziennych czynnościach, takich jak zmywanie naczyń, medytacja,
spacerowanie po ogrodzie czy podziwianie pełni księżyca. Dzięki temu sfera praktyki dnia
codziennego sprzyja przełamaniu zaklętego kręgu poruszania się jedynie w dziedzinie tego, co
dotychczas znane: posiadanej wiedzy, utartych teorii i schematów umysłowych, otwarciu na
nowe, twórcze doświadczenie, które kiełkuje w empirycznej części umysłu.
Inspirację do wyróżnienia dwóch stylów poznawczych, doświadczalnego i analitycznego
(Epstein, 1990), czy trzech kodów poznawczych - percepcyjnego, wyobrażeniowego oraz
intelektualnego (Jarymowicz, 1994) - psychologowie zaczerpnęli z filozofii. Dlatego zapewne
filogenetycznie starszy styl doświadczalny nie jest wystarczająco doceniany. Tymczasem
pedagodzy i psychologowie zauważyli, że najskuteczniejszą metodą wychowania i nauczania jest
nie tyle intelektualne przekazanie wiedzy, co osobiste doświadczenie ucznia. Carl Rogers, znany
przede wszystkim jako twórca terapii skoncentrowanej na kliencie, jest również autorem
koncepcji edukacji skoncentrowanej na osobie. Jest to metoda polegająca na uczeniu przez
doświadczenie, samodzielne odkrywanie i osobiste zaangażowanie (Rogers, 1983).
Jeśli spróbujemy połączyć obydwie przedstawione tu definicje możemy powiedzieć, że:
 Doświadczenia wewnętrzne są empirycznymi doświadczeniami poznawczymi. Z tego powodu
są trudne do adekwatnego wyrażenia słowami i nie podporządkowują się logicznej analizie. Nie
mają one bezpośredniego z
ródła w świecie zewnętrznym, w naszych codziennych zadaniach i
rolach społecznych, lecz we własnych zasobach psychicznych danej osoby. Wzbogacają jednak
świadomość podczas codziennych zajęć. Sposób opisu i interpretacji doświadczenia, zależy od
światopoglądu człowieka oraz pojęć dotyczących tych doświadczeń w danej kulturze.
Jeśli powyższą definicję maksymalnie uprościmy, nie gubiąc jej sensu, a unikając określania
przez negację, otrzymamy następujące zdanie: Doświadczenia wewnętrzne są empirycznymi
doświadczeniami poznawczymi, których z
ródło leży w niezależnych od kultury zasobach
psychicznych człowieka; wzbogacają one świadomość podczas codziennych obowiązków i
pełnienia ról społecznych; a sposób ich interpretacji jest uwarunkowany kulturowo.
Można jeszcze dodać, że teologie różnych religii widzą z
ródło tych doświadczeń w osobowym
Bogu. Powyższa definicja nie jest sprzeczna z tą ideą. Psychologia nie zajmuje się zjawiskiem
działania Boga na człowieka nie jest, więc władna również ani potwierdzić, ani zaprzeczyć
ewentualnej możliwości działania  czynnika boskiego , ani tym bardziej go kontrolować.
Przedstawiona tu definicja nie wyklucza wiec możliwości działania Boga w jakimkolwiek
momencie opisywanego doświadczenia. Tym samym otwiera drogę na całą gamę rozważań z
pogranicza psychologii i teologii, na jaką teologowie mieliby ochotę.