TECHNIKA DENTYSTYCZNA
nowoczesny technik dentystyczny
TEORETYCZNE PODSTAWY
I PRAKTYCZNE WSKAZÓWKI
Z ZAKRESU ODLEWNICTWA
W technice dentystycznej odlewnic- natomiast sztuką dlatego, że poprzez jedyne, zwłaszcza biorąc pod uwagę fakt,
two ma kluczowe znaczenie. Jest to odpowiednie kształtowanie surowca że korony tłoczone odchodzą powoli
technika wytwarzania przedmiotów me- można otrzymywać przedmioty nie tylko w zapomnienie.
talowych o wymaganym kształcie i wy- użyteczne, ale również piękne, o dużej Zróżnicowanie obecnie produkowa-
miarach poprzez wypełnienie ciekłym wartości artystycznej. nych odlewów pod względem masy jest
stopem odpowiednio przygotowanych Wiele elementów i przedmiotów bardzo duże i wynosi od 3 g do 250 t,
form odlewniczych. użytkowych można wykonać innymi a grubość ścianek od 0,2 do 500 mm.
Odlewnictwo to nauka, przemysł, rze- technikami, jak kucie, prasowanie, spa- Jak zaznaczono istotą odlewnictwa
miosło, a także sztuka. Jest ono nauką, wanie czy obróbka mechaniczna. Jednak jest uzyskanie ciekłego stopu, podgrza-
gdyż zajmuje się badaniem procesów odlewnictwo, które w stosunku do tych nego odpowiednio powyżej temperatury
kształtowania i otrzymywania odlewów, technik wytwarzania jest niewątpliwie topnienia, o wymaganym składzie che-
przemysłem wówczas, gdy masowo techniką najbardziej skomplikowaną micznym i jakości, oraz wypełnienie nim
produkuje części maszyn i przedmioty i trudną, z powodzeniem z nimi konku- formy odlewniczej. W wyniku stygnięcia
(wyroby) powszechnego użytku, rze- ruje, będąc niejednokrotnie technologią metal krzepnie i w stanie stałym zacho-
miosłem, gdyż wymaga od pracowników niezastąpioną zarówno z punktu widze- wuje kształty nadane mu przez wnękę
zatrudnionych przy procesach produkcji nia technicznego, jak i ekonomicznego. formy. W procesie krystalizacji i ochła-
odlewów odpowiednich kwalifikacji, W technice dentystycznej jest po prostu dzania stopu ustalają się mechaniczne
i użytkowe właściwości odlewu, określo-
ne makro- i mikrostrukturÄ… stopu, jego
gęstością (szczelnością), odpornością
i rozłożeniem wtrąceń niemetalicznych,
a także wielkością naprężeń wewnętrz-
nych odlewu, wywołanych m.in. nierów-
nomiernym stygnięciem poszczególnych
części odlewu.
Kształt odlewów może być w zasadzie
dowolny. Jest on uzależniony od moż-
liwości wykonania oprzyrządowania
technologicznego i formy, jak również
od minimalnej grubości ścianek, i do-
stosowany do lejności stopu. Jak już
wspomniano odlewy otrzymuje siÄ™
w formach odlewniczych. Wymiary
wewnętrznej powierzchni formy nie-
znacznie przewyższają wymiary odle-
wu, ponieważ metal wlany do formy
podczas krzepnięcia i stygnięcia kurczy
się, więc odlew zmniejsza swoje wy-
miary. W technice dentystycznej formy
wykonuje się oddzielnie dla każdego
Rys. 1. Prawidłowo zatopione kanały (etap wosku)
przypadku.
KWIECIEC
-CZERWIEC 2/2005
28
tech. dent. Andrzej Polak
TECHNIKA DENTYSTYCZNA
nowoczesny technik dentystyczny
ZASTOSOWANIE z dwóch) oraz innych dodatków mających wości stopu, przewyższając wpływ pod-
STOPÓW ODLEWNICZYCH mniejszy lub większy wpływ na właściwo- stawowego składnika stopowego.
I OGÓLNE WYMAGANIA ści fizykochemiczne stopu, i tak np.: Modyfikatory to metale i stopy, które
Metale i ich stopy odlewnicze muszą od- Domieszkami stałymi (nie do uniknię- wprowadzone w bardzo małych ilościach
powiadać następującym wymaganiom: cia) nazywamy takie, których zawartość do ciekłego jeszcze stopu prowadzą do
 skład chemiczny stopu winien zapewnić w metalu lub stopie związana jest ze zmiany procesu krystalizacji, a tym samym
odlewom zakładane właściwości fizycz- specyfiką procesu metalurgicznego oraz struktury i właściwości stopu w stanie sta-
ne, mechaniczne i fizykochemiczne występowaniem tych domieszek w surow- łym, jak również w stanie ciekłym.
 właściwości i struktura stopu winny cach i materiałach wyjściowych do pierw- Stopy odlewnicze dzielą się na dwie za-
być zachowane w okresie eksploata- szego wytopu (w rudzie, topnikach itp.). sadnicze grupy, tj. stopy żelaza z węglem
cji odlewu. Jeżeli domieszki pogarszają właściwości oraz stopy metali nieżelaznych, które nas
Ponadto stopy te powinny: stopu, nazywa się je zanieczyszczeniami. techników będą interesować najbardziej.
 charakteryzować się dobrymi właści- Domieszkami przypadkowymi są takie, Zaliczamy do nich m.in. stopy na protezy
wościami odlewniczymi, tzn. dobrą które znalazły się w stopie przypadkowo szkieletowe: Co-Cr-Mo, stopy pod cerami-
lejnością, niewielkim skurczem, wyso- i nie są uważane za charakterystyczne. kę Ni-Cr-Mo, stopy bezniklowe pod cera-
ką szczelnością, niewielką skłonnością Domieszkami śladowymi lub zanie- mikę oraz inne stopy niklowe. Wszystkie
do powstawania naprężeń, pochłania- czyszczeniami są domieszki lub zanie- wymienione zawierają również inne
nia gazów i in. czyszczenia, które mogą być oznaczone pierwiastki, ale najczęściej poniżej 1%.
 odznaczać się łatwą obrabialnością analizą jakościową. Niekiedy mogą one Stopy te wg klasyfikacji tworzyw odlew-
i spawalnością. wywierać wpływ na strukturę i właści- niczych zaliczają się do stopów ciężkich
Stopy odlewnicze, których ilość wy-
nosi kilka tysięcy, umożliwiają wytwa-
rzanie elementów o wysokiej trwałości
w zróżnicowanych warunkach eksplo-
atacyjnych, np. w jamie ustnej.
Szczególne miejsce w produkcji od-
lewniczej zajmujÄ… stopy o specjalnym
przeznaczeniu, np. charakteryzujÄ…ce siÄ™
wysoką biokompatybilnością, odpowiednią
rozszerzalnością cieplną, odpornością na
korozjÄ™ itp. Tego rodzaju stopy wymagajÄ…
dotrzymania założonego składu chemicz-
nego i całego procesu technologicznego,
związanego z produkcją odlewów. Wytwa-
rza się je z czystych materiałów wyjścio-
wych, z uwzględnieniem bardzo dokład-
nych metod topienia, przy zastosowaniu
kontrolowanej atmosfery (np. w próżni czy
w atmosferze ochronnej, np. argon) i zacho-
waniu wąskiego przedziału temperatury.
Stopy te często nazywane są stopami spe-
cjalnymi. Każdy stop składa się zazwyczaj
z kilku pierwiastków metali (minimum Rys. 2. Prawidłowo zatopione kanały (etap wosku)
KWIECIEC
-CZERWIEC 2/2005
29
TECHNIKA DENTYSTYCZNA
nowoczesny technik dentystyczny
 skłonność do tworzenia, w wyniku
krystalizacji pierwotnej i wtórnej,
makro- i mikrostruktury
 skłonność do tworzenia naprężeń
odlewniczych i pęknięć.
W dalszej części artykułu zostaną omó-
wione właściwości odlewnicze związane
z ciekłym stanem stopu. Pozostałe nato-
miast poruszymy przy omawianiu pro-
cesu krzepnięcia stopu i innych zjawisk
związanych z kształtowaniem odlewu.
WYGRZEWANIE PIERÅšCIENI
O ile przy odlewaniu pierścieni należy
się spieszyć, bo im szybciej ciekły metal
dostanie się do środka formy, tym lepiej,
o tyle z wygrzewaniem pierścienia nie
powinniśmy się spieszyć.
Producenci mas osłonowych podają,
w jakich temperaturach powinny być
robione przestoje, ile stopni na minutÄ™ po-
Rys. 3. Ułożenie konstrukcji na kopku
winien  wychodzić piec, a także ile cza-
nieszlachetnych. Zawartość poszczegól- ści powierzchni i dokładności wymiaro- su pierścienie powinny stać w ostatniej
nych metali w stopach jest zależna od wej. Występują one w okresie zalewania temp. i jaka powinna być ta temperatura.
właściwości stopowych, np.: form ciekłym metalem i w procesie jego Jeśli wszystko dokładnie policzymy, to
 stopy szkieletowe: Co-63% ą 2%, Cr- krystalizacji. Ponadto ważne jest, do okaże się, że piec powinien  wychodzić
-30% Ä… 2%, Mo-5% Ä… 1% jakiego topienia stop jest przeznaczony ok. 4 godz., a w ostatniej temperaturze
 stopy pod ceramikÄ™: Ni-61% Ä… 3%, Cr- (indukcyjnego czy gazowego). (np.1050°C) pierÅ›cienie powinny stać:
-26% Ä… 2%, Mo-11% Ä… 1% Podobnie w czasie opracowywania   I  20-30 min
 stopy bezniklowe pod ceramikÄ™: Co- procesu technologicznego wytwarza-   III  30-40 min
-64% ą 2%, Cr-21% ą 2%, Mo-6% ą 1%, nia odlewów przy innych stałych, jed-   VI  40-60 min
W-6%. nakowych warunkach należy dawać  szkielet  40-60 min
Występują w nich również inne metale pierwszeństwo stopom o lepszych wła-   IX  60-90 min.
w ilościach poniżej 1%, np. Si, Fe, Mn. ściwościach odlewniczych. Właściwości Tak być powinno, jednakże w naszej
 inne stopy zawierające powyżej 65% odlewnicze stopów przejawiają się w sta- rzeczywistości nie możemy sobie pozwolić
Ni, stosowane pod kompozyty nie ciekłym, w okresie krzepnięcia stopu na wygrzewanie pierścieni przez 4 godz.
 stopy złota: szlachetne o zawartości Au i w ciekło-stałym stanie, jak również po Natomiast czasów wygrzewania w temp.
od 30 do prawie 90% + modyfikatory jego zakrzepnięciu, w stanie stałym. końcowej powinniśmy przestrzegać bez-
 stopy palladowe, srebro palladowe Do podstawowych właściwości odlew- względnie. Forma odlewnicza musi być
i inne. niczych należą: wygrzana jak należy, jest to warunek po-
 lejność, czyli zdolność ciekłych metali prawnego odlania się naszej pracy. Zatem
STOPY i stopów do wypełniania wnęki formy nasuwa się pytanie jak wygrzewać? Uwa-
 WA
AŚCIWOŚCI ODLEWNICZE odlewniczej i dokładnego odwzorowa- żam, że jeśli piec  wychodzi w 2 godz.,
Możliwość wykonywania odlewów nia jej kształtów a utrzymanie w temp. końcowej jest
cienkościennych i dobrej jakości, przy  skłonność do pochłaniania gazów zachowane jw., to nic odlewowi nie grozi.
złożonej konstrukcji i większych lub i tworzenia porowatości gazowych Oczywiście jest jeszcze parę warunków,
całkiem niewielkich wymiarach, bez jam w odlewie które trzeba spełnić, aby można było po-
skurczowych, pęknięć, rozrzedzeń i in-  skłonność do tworzenia wtrąceń nie- wiedzieć, że mamy dobry odlew. Zaliczają
nych wad odlewniczych, jest ściśle zwią- metalicznych się do nich (w przypadku szkieletów):
zana z odlewniczymi właściwościami  skurcz objętościowy w ciekłym i cie-  zmieszanie masy osłonowej z płynem
stopu. Należą one do tych właściwości kło-stałym stanie, objętościowy i linio- ekspansyjnym dokładnie wg zaleceń
technologicznych metali i stopów, które wy w stanie stałym producenta
bezpośrednio i pośrednio wpływają na  skłonność do tworzenia jam skur-  do rozcieńczenia płynu ekspansyjnego
otrzymanie odlewów określonej kon- czowych rzadzizn, a także podczas używamy wyłącznie wody destylowa-
strukcji, o wymaganych parametrach przemian fazowych nej i mieszamy ją z płynem wg propor-
eksploatacyjnych, odpowiedniej czysto-  skłonność do likwacji cji zalecanej przez producenta
KWIECIEC
-CZERWIEC 2/2005
30
TECHNIKA DENTYSTYCZNA
nowoczesny technik dentystyczny
 stężenie płynu ekspansyjnego na
model musi być identyczne jak na
pierścień min. 50/50%
 przy wtapianiu kanałów wlewowych
kierujemy siÄ™ zasadÄ…: lej zawsze z gru-
bego w cienkie
 ilość kanałów głównych  2 o grubości
3,5 mm, kanałów dosycających tyle ile
trzeba, bywa, że 8-10
 nie kierujemy się zasadą:  żeby tylko
się odlało , ale:  żeby tylko stop się
nasycił , jest to warunek doskonałego
odlewu
 pamiętamy o ramce kompensującej
gazy i zanieczyszczenia.
Jeśli będziemy przestrzegać powyż-
szych reguł, to efektem naszej pracy
będzie szkielet o zdrowej strukturze
krystalicznej, wyjątkowo sprężystych
klamrach i pięknym połysku, a co naj-
ważniejsze o pasowności rzędu 50-100
mikronów (grubość ludzkiego włosa).
Rys. 4. Oznaczenie pierścienia przed włożeniem do pieca
PROCES TOPIENIA
STOPÓW ODLEWNICZYCH zachodzi ponowny podział substancji Wraz ze wzrostem temperatury ru-
 TEORETYCZNE PODSTAWY chemicznych, natomiast dochodzi do chliwość (częstotliwość wahań) atomów
Metale różnią się od pozostałych ciał sta- ujednorodnienia składu chemicznego. uwielokrotnia się i ciało stałe (stop)
łych obecnością w ich strukturze wolnych Nie wolno dopuścić do niedogrzania po przejściu przez ten stan nietrwały
elektronów. Elektrony te, niezwiązane stopu, gdyż wówczas mamy do czynienia zamienia się w ciecz. Ażeby proces ten
z atomami, przemieszczają się w całej ma- z tzw.  zimnym odlewem , którego wła- mógł być doprowadzony do końca, do
sie metalu. Określają one takie właściwości ściwości fizykochemiczne są dużo gorsze roboczej części urządzenia do topienia
metalu, jak biokompatybilność, przewod- niż stopu lekko przegrzanego. należy doprowadzić tyle ciepła, aby
ność elektryczną, cieplną i inne. Cechy Przy nagrzewaniu metali i stopów (od było możliwe odrywanie się dalszych
charakterystyczne metalu w stanie stałym temperatury otoczenia do temperatury atomów z ich stanu równowagowego
w zasadzie są zachowane po jego rozto- topienia) zachodzi ciągłe pochłanianie oraz aby można było zrekompensować
pieniu, a więc gdy znajduje się on w stanie energii, która zostaje zużytkowana na straty ciepła występujące w procesach
ciekłym. Szczególny charakter tzw. wiązań wzrost intensywności odłączania się topienia metali i stopów.
metalicznych prowadzi do powstania od położenia równowagowego atomów Z powyższego wynika, że topienie moż-
różnych, mieszanych kryształów stanowią- w krystalicznej siatce metali, ich wahań na rozpatrywać jako przejście metalu lub
cych osnowę stopów odlewniczych. i ruchu. Do pewnego momentu każdy stopu ze stanu stałego, w którym atomy
Proces topienia metali jest procesem atom znajduje się na swoim miejscu i jest rozłożone są w siatce krystalicznej w for-
złożonym, w którym liczne zjawiska fi- otoczony odpowiednią liczbą najbliż- mie uporządkowanej, w stan quasi-krysta-
zykochemiczne nakładają się wzajemnie, szych atomów, rozłożonych w odległości liczny. Należy jednak nadmienić, że nie
jednak można go łatwiej scharakteryzo- mniej więcej odpowiadającej strukturze zawsze przejściu ze stanu stałego w stan
wać od krystalizacji stopu. Tłumaczy się doskonałej. Następuje jednak moment, ciekły towarzyszy zanik siatki krystalicz-
to tym, że topienie nie wymaga powsta- kiedy odległości te zostają naruszone, nej. W niektórych stopach można bowiem
wania zarodków, a proces przejścia ze sta- a więc zostaje naruszona trwałość ter- stwierdzić obecność submikroskopowych
nu stałego w stan ciekły rozpoczyna się modynamiczna siatek krystalicznych. cząsteczek o uporządkowanym rozłoże-
bezpośrednio w momencie osiągnięcia W końcu stałe ciała krystaliczne tracą niu atomów, stanowiących szczątkowe
przez stop temperatury początku jego top- swoją postać, zachodzi skokowa zmiana kryształy stopu. Występowanie tego typu
nienia. Należy dodać, że przegrzanie sto- (wzrost) energii wewnętrznej, objętości, cząsteczek ma miejsce w ciekłych stopach
pu powyżej jego temperatury topnienia, entropii i innych właściwości fizycznych o temperaturze zbliżonej do temperatury
co ma miejsce w praktyce, jest niezbędne metali i stopów. topnienia. Całkowity ich zanik uzyskuje
(nie zagotowanie stopu), aby topnienie Stopy, w odróżnieniu od metali, topią się dopiero po dalszym podwyższeniu
kryształu zaczynało się w jego wnętrzu. się w pewnym zakresie temperatur, za- temperatury i długotrwałym wygrzewaniu
W topiącej się fazie stałej praktycznie nie leżnym od ich składu i ciśnienia. ciekłego stopu.
KWIECIEC
-CZERWIEC 2/2005
31
TECHNIKA DENTYSTYCZNA
nowoczesny technik dentystyczny
Charakterystyczną cechą szeregu pro- wysokojakościowych odlewów, polepsza w mniejszym stopniu od lepkości stopu
cesów topienia w produkcji odlewniczej warunki wyprowadzania jam skurczowych aniżeli od przedziału krystalizacji stopu.
jest konieczność osiągnięcia temperatury poza powierzchnię odlewu, zmniejsza nie-
przemiany stałego wsadu stopu w stan bezpieczeństwo tworzenia się wszelkiego SKA
ONNOŚĆ
ciekły, w którym w maksymalnym stopniu rodzaju porowatości, pęknięć itp. DO POCHA
ANIANIA GAZÓW
zostałyby zniszczone resztki struktury sta- Przy porównywaniu lejności różnych Gazy mogą występować w stopach
łego stopu, jakim są kryształy szczątkowe. metali i stopów rozróżniamy lejność rzeczy- odlewniczych w postaci: rozpuszczonej,
Zapewnia to uzyskanie stopów o wymaga- wistą, zerową i praktyczną. Pierwszą z wy- stałych związków chemicznych z pier-
nych właściwościach mechanicznych. mienionych określa się przy jednakowym wiastkami składu chemicznego stopu
Przy przejściu metalu lub stopu ze przegrzaniu stopów powyżej temperatury (tlenki, azotki i in.), roztworów, w których
stanu stałego w stan ciekły jego objętość zerowej lejności. Ma ona miejsce wtedy, atomy gazu mogą umiejscawiać się między
zwiększa się o 3-4%, co należy uwzględ- kiedy stop znajdujący się pod ciśnieniem atomami metalu podstawowego, względ-
nić przy określaniu krystalizacji odlewów statycznym przestaje płynąć. Występuje nie mogą wchodzić w siatkę krystaliczną
w formach odlewniczych. ona pomiędzy temperaturą likwidus i soli- jego cienkich warstw, adsorbowanych na
Należy podkreślić, że dla jakości przy- dus w momencie, kiedy lepkość stopu szyb- powierzchni metalu lub stopu. W jednych
szłego odlewu nie jest obojętne, z jaką ko rośnie w wyniku powstawania znacznej przypadkach oddziałują one niekorzystnie
intensywnością i w jakiej atmosferze ilości fazy stałej. Lejność praktyczna nato- na właściwości stopu, tworząc porowatość
(ośrodku) przeprowadza się topienie, miast jest mierzona dla różnych stopów gazową, w innych wprowadzane są dla
jaki jest stopień (temperatura) przegrza- przy jednakowej temperaturze zalewania, podwyższenia szeregu właściwości, jak
nia ciekłego stopu powyżej temperatury niezależnie od stopnia przegrzania powyżej np. wytrzymałość, twardość, żaroodpor-
topienia. Czynniki te mogą wpływać temperatury lejności zerowej i likwidus. ność itp. Rozpuszczalność gazów w stopie
w sposób decydujący na proces krysta- W warunkach przemysłowych ustalenie wzrasta wraz ze wzrostem temperatury
lizacji odlewu i jego właściwości. temperatury lejności zerowej jest trudne, i rozpoczyna się adsorpcją tych gazów,
Praktycznie wszystkie stopy odlewnicze dlatego też lejność stopu określa się przy która w miarę wzrostu aktywacji tego
w stanie ciekłym zawierają określoną ilość jednakowym przegrzaniu stopu powyżej procesu prowadzi do ich dysocjacji na
drobnych, nierozpuszczalnych domieszek, temperatury likwidus. Lejność taką nazy- powierzchni adsorbenta i tworzenia z nim
które mogą mieć wpływ na warunki kry- wa się umowną lejnością rzeczywistą. połączeń chemicznych. Adsorpcja to po-
stalizacji. Dlatego właśnie stopy odlewni- Metale czyste i większość stopów eutek- wierzchniowe wiązanie cząsteczek gazu
cze zarówno w stanie ciekłym, jak i stałym tycznych krzepnie z wyraz
nie zarysowa- przez cząsteczki ciała stałego.
należy odnosić do układów koloidalnych. nym frontem krystalizacji i charakteryzuje Obecność gazów w ciekłym stopie pro-
Charakterystyczną cechą tego typu ukła- się lepszą lejnością niż stopy tworzące wadzi przy ich nadmiarze do wystąpienia
dów jest ich wielodyspersyjność. Charak- roztwory stałe i krzepnące w przedziale porowatości gazowej. Zostaje ona zapo-
ter powstającego układu i jego zdolność temperatur. Stopy potrójne, o składzie czątkowana pojawieniem się zarodków
do takiego lub innego oddziaływania zwią- eutektycznym charakteryzują się lepszą porowatości w ciekłym, krystalizującym
zana jest pośrednio z warunkami topienia lejnością niż eutektyczne stopy podwójne stopie. Może to być zarodkowanie ho-
i przegrzania metalu lub stopu. Liczne (eutektyk to mieszanina ciekła). mogeniczne, kiedy zarodki porowatości
stopy odlewnicze, w szczególności metali Występowanie domieszek w stopach powstają wewnątrz stopu, lub heteroge-
nieżelaznych, zawierają łatwo parujące w jednych przypadkach pogarsza, niczne, kiedy powstają one tam, gdzie na-
składniki. Z tych też względów wytapianie a w innych poprawia lejność, podobnie ruszono ciągłość budowy ciekłego stopu,
szeregu stopów powinno prowadzić się modyfikowanie. A
atwo topliwe eutektyki np. front krystalizacji, zawiesina wtrąceń
w próżni lub w argonie. poprawiają lejność wszystkich stopów. niemetalicznych czy ścianki tygla.
Lejność związana jest również ze stop- Rosnące, a następnie wypływające
LEJNOŚĆ STOPÓW I METALI niem przechłodzenia stopu. Lepkość pęcherzyki gazowe wywołują gotowanie
Lejność metali i stopów przejawia się ciekłego metalu w momencie zalewania kąpieli i powiększanie powierzchni faz.
ich zdolnością do płynięcia (w stanie go do form jest współmierna do lepkości Wydzielanie gazów z ciekłego stopu w mia-
ciekłym) poprzez kanały układu wlewo- wody w temperaturze pokojowej. Jednak rę obniżenia jego temperatury i związanego
wego formy, wypełniania wnęki formy na skutek większej prędkości oddawania z tym spadku ich rozpuszczalności wzrasta,
i dokładnego odwzorowywania kształ- ciepła lepkość metalu szybko wzrasta co przy równoczesnym wzroście napręże-
tów zaformowanego odlewu. w wyniku, czego maleje jego lejność, czyli nia powierzchniowego utrudnia ich wypły-
Lejność zależy od wielu fizycznych i fi- zdolność do płynięcia kanałami formy. wanie na powierzchnię stopu i prowadzi do
zykochemicznych właściwości stopu i nie Utrzymując wysoką temperaturę przegrza- powstawania porowatości odlewu.
można jej scharakteryzować jakąkolwiek nia stopu w okresie jego przepływu przez Bardzo skutecznym zabiegiem, po-
jedną stałą fizyczną lub fizykochemiczną. kanały formy, można bez trudu ze stopów zwalającym na uniknięcie powstawania
Dobra lejność jest bardzo istotna dla prze- o odpowiedniej lepkości otrzymać odlewy porowatości gazowych w odlewie, jest od-
prowadzenia szeregu niezbędnych zabie- o bardzo małych przekrojach ścianek. Do- lewanie stopów w osłonie argonowej lub
gów zapewniających uzyskanie szczelnych, świadczalnie stwierdzono, że lejność zależy próżni. Przy odlewaniu gazowym jesteśmy
KWIECIEC
-CZERWIEC 2/2005
32
TECHNIKA DENTYSTYCZNA
nowoczesny technik dentystyczny
skazani na powyższe zaburzenia struktury tak od właściwości samego stopu i ilości powierzchniowej skorupy (naskórka
powierzchniowej, jednakże zastosowanie występujących w nim domieszek, jak i od odlewniczego) i utrzymuje się w ruchu,
ramek wyrównujących ciśnienie gazów właściwości formy. Odlew może oddać zmniejszenie jego objętości powoduje
(wyłapujących zanieczyszczenia gazowe) tyle ciepła, ile potrafi przyjąć forma, tak obniżenie poziomu ciekłego stopu
wyraz
nie poprawi jakość odlewu. więc prędkość odprowadzenia ciepła w górnej części formy: w pionowym
przez formę odlewniczą praktycznie wlewie głównym, przelewie lub nadle-
POWSTAWANIE w pełni określa prędkość wzrostu ilo- wie. Gdy kontur odlewu jest zakrzepnię-
ODLEWÓW W FORMIE ści fazy stałej w krzepnącym odlewie. ty, wówczas powstałą skorupę można
Krzepnięcie odlewu w formie odlewni- Stopień przegrzania stopu powyżej tem- rozpatrywać jako naczynie, w którym
czej rozpoczyna się w warstwie przypo- peratury topnienia decyduje w sposób zamknięta jest ciecz przegrzana do
wierzchniowej i rozprzestrzenia siÄ™ w kie- istotny o przebiegu procesu jego krystali- wysokiej temperatury. W miarÄ™ ob-
runku węzłów cieplnych i nadlewów, zacji i makrostruktury. Największą liczbę niżania temperatury objętość cieczy
zgodnie z kierunkiem gradientu tem- zarodków i bardzo drobną strukturę będzie maleć podczas jej ochładzania
peratury. Podczas krzepnięcia czystych uzyskują stopy przegrzane nieznacznie do temperatury krzepnięcia i dalej
metali, względnie stopów eutektycznych, powyżej temperatury topnienia, co od- podczas krystalizacji i ochładzania
w odlewie powstaje przemieszczający się powiada największej liczbie aktywnych (już w stania stałym) do temperatury
front krystalizacji, oddzielający metal domieszek w stopie i możliwości jego kry- otoczenia. W tym samym czasie utwo-
stały od ciekłego. Natomiast krzepnięcie stalizacji już przy niewielkim jego prze- rzona na początku powierzchniowa
stopów krystalizujących w zakresie tem- chłodzeniu. Wzrost stopnia przegrzania skorupa, stygnąc, nieznacznie się kur-
peratur zachodzi w dwufazowej strefie stopu prowadzi do dezaktywacji domie- czy, zmieniając swoją objętość, jednak
przejściowej, przemieszczającej się stop- szek jako zarodków krystalizacji, a tym w stopniu znacznie mniejszym niż
niowo od powierzchni odlewu do jego samym do zmniejszenia się ilości zarod- ciekły stop. Wynikiem tej różnicy jest
środka. Im większa różnica pomiędzy ków i wzrostu wielkości ziaren osnowy powstawanie w odlewie pustych (bez
temperaturami likwidus a solidus, tym stopu, przy czym najgrubsza struktura metalu) przestrzeni, które nazywamy
grubsza jest przejściowa strefa dwufazo- stopu powstaje po znacznym przegrzaniu jamami skurczowymi. Ich wymiary są
wa. Krystalizacja stopu rozpoczyna się stopu do temperatury powodującej jego tym większe, im wcześniej utworzy się
utworzeniem zarodka krystalizacji, któ- zagotowanie. Mówimy wówczas, że stop skorupa powierzchniowa odlewu, im
rego krytyczna wielkość maleje wraz ze ma budowę gruboziarnistą, co skutkuje większy współczynnik skurczu obję-
wzrostem przechłodzenia stopu. W stopie dużym skurczem odlewu i pozbawieniem tościowego krzepnącego odlewu oraz
obecność domieszek, mogących spełniać właściwości przypisanych stopowi przez im większy jest stopień skurczu stopu
rolę zarodków, przyspiesza rozpoczęcie producenta, np. twardości, sprężystości przy jego przejściu ze stanu ciekłego
procesu krystalizacji. Wzrost zarodków czy ciągliwości. w stan stały i w końcu im mniejszy
krystalizacji związany jest z wydziela- Proces krystalizacji zależy od warun- współczynnik skurczu objętościowego
niem ciepła krystalizacji, co prowadzi do ków wymiany ciepła pomiędzy metalem w stanie stałym.
dalszego przechłodzenia stopu. W miarę i formą. Formy jednorazowego użycia Rozróżnia się dwa rodzaje jam skur-
odprowadzania ciepła temperatura od- charakteryzują się bardzo niską (w po- czowych: skupione i rozproszone.
lewu obniża się i po osiągnięciu stopnia równaniu z metalem) przewodnością Skupione jamy skurczowe są to wolne
przechłodzenia stopu w cieczy zaczynają cieplną, co powoduje, że zetknięcie się przestrzenie o większej lub mniejszej
rozwijać się kryształy, których zarodka- gorącego metalu z roboczą częścią for- objętości, znajdujące się w najpóz
niej
mi mogą być domieszki. Spontaniczne my prowadzi do szybkiego osiągnięcia (na końcu) krzepnących częściach odle-
powstawanie zarodków krystalizacji przez nią temperatury metalu, podczas wu. Rozproszone jamy skurczowe są to
bezpośrednio w cieczy powyżej tempe- gdy jej warstwy zewnętrzne zachowują drobne przestrzenie (pustki), niekiedy
ratury stopnia przegrzania praktycznie temperaturÄ™ otoczenia. W technice widoczne dopiero pod lupÄ… lub mikro-
nie jest możliwe. Ze wzrostem kryszta- dentystycznej używa się wyłącznie skopem i rozłożone w odpowiednio
łów wzrasta ilość wydzielanego ciepła form jednorazowych z kategorii SMS dużej przestrzeni (objętości) odlewu.
krystalizacji, co przejawia się zmniejsze-  sypkie masy szybko wiążące. Formy Przy zetknięciu się ciekłego stopu
niem swobodnej energii układu. Wzrost te, zwane potocznie pierścieniami, mają ze ścianką formy najpierw krzepnie
stopnia przechłodzenia wywołuje wzrost różną wielkość. cienka warstewka odlewu. W wyniku
prędkości krystalizacji, a kiedy tempera- tego, że objętość skrzepniętej warstew-
tura obniży się, następuje spontaniczne POWSTAWANIE ki jest mniejsza od objętości ciekłego
powstanie zarodków krystalizacji. Przez JAM SKURCZOWYCH I PORÓW stopu, z którego została utworzona,
cały okres krzepnięcia układ znajduje Ochłodzenie ciekłego metalu, jego poziom metalu w niezakrzepniętej
się w równowadze dynamicznej, wy- krzepnięcie, a także następne chło- części odlewu równocześnie obniża
równującej ciepło pochłaniane przez dzenie w stanie stałym związane są się. W następnym etapie na skrzepnię-
formę i ciepło wydzielane przez odlew, ze zmniejszeniem jego objętości. Do- tej warstewce, poniżej wcześniejszego
stąd też przechłodzenie układu zależy póki metal zalany w formę nie tworzy poziomu narasta kolejno krzepnąca
KWIECIEC
-CZERWIEC 2/2005
33
TECHNIKA DENTYSTYCZNA
nowoczesny technik dentystyczny
warstewka, a poziom cieczy znów ob- uzyskuje trwałe kontury zewnętrzne
niża się. Tak warstwa po warstwie, aż i staje się odlewem. Od tego momentu
do całkowitego zakrzepnięcia odlewu. wraz ze spadkiem temperatury nastę-
Znacznie bardziej złożony jest proces puje zmniejszanie liniowych wymiarów
powstawania jamy skurczowej w odle- odlewu zwane skurczem. Nieprzerwa-
wie ze stopu krzepnącego w przedziale na stała faza na powierzchni metalu
temperatur. Jama skurczowa może powstaje jeszcze do czasu utworzenia
powstawać w odlewie z takiego stopu w pełni zakrzepłej skorupy, dlatego
tak długo, jak długo ciekły metal z je- temperatura początku liniowego skur-
go środka może przenikać do miejsc czu jest nieco wyższa od temperatury
Rys. 5. do 8. Odlew po odlaniu i wypiaskowaniu
krystalizacji, rozmieszczonych w war- solidus. Skurcz liniowy może wywołać
stwie przejściowej, i w ten sposób kom- pojawienie się w metalu naprężeń,
pensuje skurcz ciekłego stopu. deformację odlewu, a w niektórych
Jak długo trwa przenikanie ciekłego przypadkach powstanie pęknięć.
stopu, tak długo zapewnia ono wysoką Przyczyną stanu naprężenia w meta-
gęstość krzepnącego stopu. Jednak cyr- lu może być hamowanie jego skurczu
kulacja ciekłego stopu wewnątrz strefy przez formę i nierównomierne ochła-
(warstwy) przejściowej może zachodzić dzanie poszczególnych części odlewu.
z dostateczną intensywnością do począt- Naprężenia skurczowe są niebezpieczne,
ku ostatniego stadium krzepnięcia, czyli szczególnie w początkowym okresie
do łączenia się krzepnących w środku ochładzania, ponieważ przy wysokich
odlewu stref przejściowych, rozwijają- temperaturach metale i stopy wykazują
cych się ze wszystkich stron. Do tego bardzo niską wytrzymałość i plastycz-
momentu mechanizm procesu polega ność, a właściwości te maleją dodatkowo
na tym, że część cyrkulującego, ciekłego w obecności komponentów, tworzących
Rys. 6.
metalu zużywa się na kompensację jamy w stopie niskotopliwe fazy. Naprężenia
skurczowej. Objętość jamy skurczowej skurczowe mogą w odlewach wywołać
jest równa różnicy pomiędzy objętościa- pęknięcia na gorąco. Zarodkowanie tych
mi stopu macierzystego, zassanego przez pęknięć zachodzi w przedziale pomiędzy
siły kapilarne do strefy przejściowej, temperaturą początku skurczu liniowego
i ciekłego stopu wzbogaconego w li- a temperaturą solidus. Podczas dalszego
kwanty wyciśnięte z tej strefy. Różnica ochładzania odlewów pęknięcia te albo
ta jest tym większa, im większy stopień się rozwijają, albo ulegają zaspawaniu
ściśliwości metalu przy krzepnięciu. w wyniku przenikania do nich ciekłego
Kiedy cyrkulacja ciekłego metalu w stre- metalu ze środkowych warstw odlewu.
fie przejściowej zaniknie, względnie Podstawową metodą walki z pęknię-
osłabnie (ostatnie stadium krzepnięcia), ciami na gorąco jest bardzo powolne
przemieszczenie siÄ™ stopu do miejsc studzenie odlewu, najlepiej, kiedy
krystalizacji staje się trudne i w od- zaraz po odlaniu pierścienia wróci on
powiednim miejscu odlewu powstaje do pieca i tam stygnie już przy wyłączo-
porowatość skurczowa. Wiadomo, że nym piecu. Jest to jedna z form obróbki
objętość odlewu z porowatością skur- cieplnej odlewu.
czową znajdować się będzie w pobliżu Naprężenia skurczowe rzadko są
Rys. 7.
miejsc najpóz
niej krzepnącego metalu. przyczyną pęknięć na gorąco, a znacznie
Objętość ta przylega bezpośrednio do częściej wywołują wewnętrzne końcowe
jamy skurczowej i także znajduje się naprężenia w odlewach, paczenia się
w nadlewie. Dla odlewnika ważna jest odlewów, a także pęknięcia na zimno,
znajomość wymiarów strefy, w której powstające w stosunkowo niskich tem-
powstaje porowatość skurczowa, i umie- peraturach.
jętność zmian tych wymiarów.
WTAPIANIE KANAA
ÓW
NAPR
ŻENIA I P
KNI
CIA ODLEWOWYCH W MOSTACH
W ODLEWACH  BEZBELKOWE
Po utworzeniu na powierzchni cie- W tej części postaram się omówić
kłego metalu (zalanego do formy) nie- problemy z odlewami konstrukcji du-
Rys. 8.
przerwanej, stałej fazy (skorupy) metal żych mostów. Najczęstsze to napręże-
KWIECIEC
-CZERWIEC 2/2005
34
TECHNIKA DENTYSTYCZNA
nowoczesny technik dentystyczny
nia, odkształcenia, pęknięcia kanałów do metody belkowej kanały zatapiamy za tym idzie wszystko będzie pasowało,
oraz niedolewy. W zasadzie duże mo- między elementy mostu nigdy, pod a przecież o to chodzi.
sty to te powyżej 5 pkt. i min. 3 filarów. żadnym pozorem w szczyty koron czy Podstawowe zasady odlewnictwa
W polskiej technice dentystycznej przęseł (ilustracje powyżej). Kolejna w technice dentystycznej
koron i mostów najpopularniejszą ważna wskazówka: należy stopniować 1. Modelunek w wosku powinien być moż-
metodą zatapiania kanałów jest me- grubość kanałów, np.: między dwie liwie cienki, równomierny i czysty.
toda belkowa, tzn. do mostka, np. 4p., korony kanał 2,5 mm, między koronę 2. Umiejscowienie i średnica kanałów
dajemy po 1 kanale grubości 2-2,5 mm i przęsło (np. zęba 4 lub 5) kanał 3 mm, wlewowych jest zależna od wielkości
i dł. 2-3 mm, na to nakładamy belkę gr. między koronę i przęsło zęba trzonowe- odlewanego przedmiotu. Kanał wta-
3-5 mm (zależy od technika). Od belki go  3,5 mm, między przęsło i przęsło piamy przed najgrubszym elementem,
2 lub 3 kanały gr. 3 mm. Tak wygląda (oba przedtrzonowce) min.  3,5 mm nie w niego.
90% konstrukcji woskowych: most i ka- (można 4 mm, jeśli mamy naprawdę 3. Modelowane elementy nie powinny
nały. Jest to system mający ponad 40 lat duże elementy np. przęsła o szeroko- zawierać kątów ostrych, prostych.
i nic szczególnego w tym zakresie się ści 1 cm to pomiędzy nie powinien iść Wszystkie przejścia powinny być
nie zmieniło. Jednakże w metalurgii kanał 5 mm). Wszystkie kanały idące łagodne.
zmieniło się wiele i na szczęście nowo- bezpośrednio do kopka powinny być 4. Lej zawsze z grubego w cienkie.
czesne technologie odlewnicze są już lekko łukowate. Do połączeń między 5. Temperatura końcowa wygrzewane-
w Polsce, dotyczy to również techniki elementami mostu, jak i między ka- go pierścienia powinna być niższa
dentystycznej. Szanowne Koleżanki naÅ‚ami a mostem zalecam specjalne o ok. 400°C od temperatury lania stopu.
i Koledzy zapomnijmy o belkowej bezskurczowe woski. W ten sposób 6. Nie należy zbytnio przegrzewać, jak
metodzie odlewania mostów, a także stopniując grubości kanałów i wtapia- i niedogrzewać stopu (zimny odlew).
o stopach z niklem. We współcze- jąc między elementy mostu, gwarantuję Przykład poprawnie odlanego stopu
snych, nowoczesnych laboratoriach Państwu brak jakichkolwiek  kołysań  rys. 9.
Europy Zachodniej i w kilku w Polsce czy sprężynowania na modelu składa- 7. Studzenie form odlewniczych po-
już od paru lat odlewa się bezbelko- nym. Nawet konstrukcje 14-punktowe winno przebiegać możliwie wolno,
wo, tak jak szkielety, bez żadnych  siądą bez problemu. Zastrzegam jed- najlepsza opcja: po odlaniu wsadzić
tzw. zapasów, analogicznie powinno nak, że wszystkie warunki solidnego pierścień z powrotem do komory pie-
być w przypadku mostów. Ilustracje wykonawstwa, począwszy od wycisku, ca, a piec wyłączyć.
prac z naszego laboratorium pokazujÄ… przez odlew gipsowy
jak powinny być zatopione kanały; (model składany),
najpierw na etapie wosku (rys. 1, 2), p r a c Ä™ z wo s k i e m
POMED
następnie jak konstrukcja woskowa i odlanie muszą być
Zaopatrzenie Stomatologiczne i Protetyczne
powinna być ułożona na kopku (rys. 3), bezwzględnie speł-
w końcu jak powinien być oznaczony nione. Jeśli technik Rok założenia firmy: 1996
pierścień przed włożeniem do pieca będzie przestrzegał
Kompleksowa oferta w zakresie:
(rys. 4). Po odlaniu i wypiaskowaniu kilku zasad meta-
" stomatologii
odlew wyglÄ…da tak jak na rys. 5-8. Teraz lurgicznych, zyska
" protetyki
parę słów o kanałach. W odróżnieniu zdrowe odlewy, a co
" farmacji
" dezynfekcji
Dystrybutor m.in. firm:
NTI, Ivoclar-Vivadent, Spofa-Dental, Kulzer, Espe, Dentaurum,
Kerr, Drux, Zhermapol, Dentsplay De Trey, Chema-Elektromet.
godziny otwarcia:
pon. piÄ…tek: 8.00 16.00
sobota: 9.00 13.00
codzienny bezpłatny dowóz do odbiorców
44-200 Rybnik, ul. M.C. Skłodowskiej 7
tel. [phone]
tel./fax [phone]
e-mail: [e-mail]
Wiodący dystrybutor na rynku płd.-zach. Śląska
Rys. 9. Poprawnie odlany stop
KWIECIEC
-CZERWIEC 2/2005
35
ELAMED
TECHNIKA DENTYSTYCZNA
nowoczesny technik dentystyczny
To tyle, jeśli chodzi o teorię nowo- powiadać wymogom DIN EN ISO 1562 i pacjentów zwraca uwagę na alergo-
czesnej metalurgii, mam nadzieję, że lub międzynarodowemu standardowi genne właściwości stopów z niklem,
wyjaśniło się przy okazji kilka proble- wg ISO 9693. a w rzeczywistości alergia na nikiel
mów, z jakimi technicy borykają się na Stopy zawierające więcej niż 0,1% jest sprawą drugorzędną, ponieważ
co dzień. Naprawdę polecam Państwu Ni lub więcej niż 0,02% kadmu i be- odsetek pacjentów uczulonych na
taki system odlewania. Gwarantuję, rylu, lub innego niebezpiecznego dla nikiel sięga maks. 5%, natomiast tok-
że skończą się problemy z rozrzedze- zdrowia człowieka metalu powinny syczność niklu dotyczy wszystkich,
niami, kiwaniem, sprężynowaniem, być na opakowaniu wyraz
nie oznako- którzy mają w jamie ustnej jakie-
niedolewami itd. W swoim laborato- wane i posiadać załączone wskazania, kolwiek uzupełnienia stałe wykona-
rium posługuję się tym systemem od jakiego rodzaju środki ostrożności ne na stopach z zawartością niklu.
przeszło 4 lat zarówno przy mostach, należy zachować. Gwoli wyjaśnienia, zawartość niklu
jak i szkieletach i jakość odlewów Zaobserwowano, że ciężkie przypadki w stopach pod ceramikę sięga grubo
wyraz
nie się poprawiła, co zauważają chorób jamy ustnej wywołanych przez ponad 60%. Alternatywą są stopy Cr-
lekarze dentyści. Ceramika nie odpry- metal są spowodowane uwalnianiem -Co, które mają biokompatybilność
skuje, klamry są bardziej sprężyste, się jonów metali o wysokim toksycznym zbliżoną do stopów ze złotem. Stopy
a sam połysk metalu wyższy. Gorąco potencjale. na szkielety nie zawierają w ogóle Ni.
zachęcam do stosowania takiego sys- Najbardziej aktywne są jony niklu, Reasumując, wykonując prace na sto-
temu pracy. które przy najmniejszej udowodnionej pach z niklem szkodzimy pacjentowi,
koncentracji mogą wywołać ciężkie, a tak być nie powinno. Kraje Europy
BIOKOMPATYBILNOŚĆ METALI. trudno odwracalne zmiany tkanek, Zachodniej już od prawie 20 lat nie
TOKSYCZNOŚĆ NIKLU np. fioletowienie kieszonek zębów pracują na tego typu stopach. Cała
W STOPACH DENTYSTYCZNYCH koronowanych, odsuwanie się kieszo- produkcja idzie na Wschód, gdzie
W związku z dużym wyborem sto- nek od krawędzi koron czy zmiany Ministerstwa Zdrowia bagatelizują
pów metali dostÄ™pnych na rynku chorobowe Å›luzówki jamy ustnej. problem. Jak dÅ‚ugo jeszcze?! qð
dentystycznym (ponad 12.000 stopów) Nikiel posiada jeszcze jedną ujemną
wzrasta również liczba pacjentów z
le właściwość  w formie jonowej, przy Słownik pojęć:
znoszących metalowe uzupełnienia wszystkich możliwych pH pozostaje Adsorpcja  proces polegający na
protetyczne. Lista objawów w odczu- zawsze w roztworze i może przeni- powierzchniowym wiązaniu cząsteczek
ciu subiektywnym, jak i w obiektywnej kać do miękkiej, jak i twardej tkanki cieczy lub gazu przez cząsteczki ciała
ocenie klinicznej obejmuje metaliczny w jamie ustnej. stałego.
smak, chroniczną paradontozę, a na- Zatrucia niklem dotyczą głównie Eutektyk  mieszanina ciekła.
wet rozpuszczanie się twardej, jak przewodu pokarmowego i centralnego Likwacja  rozdzielanie się płynnego
i miękkiej tkanki, a nawet obumarcie systemu nerwowego. Organiczne związ- metalu na 2 niemieszalne ze sobą frakcje
tych tkanek w jamie ustnej. Niestety, ki niklowe atakują przeważnie płuca, ciekłe o różnym składzie chemicznym.
tylko niewielka ilość proponowanych mózg, wątrobę, nerki, przynercza, Likwidus  temperatura początku
na rynku stopów metali szlachetnych a także trzustkę i wykazują wysokie krystalizacji.
i nieszlachetnych posiada wystarcza- działanie toksyczne, jak również wcho- Krystalizacja  proces tworzenia się
jącą rezystencję na korozję w ustach dzą w reakcję z magnezem, usuwając i wzrostu kryształów ze stopu, roztworu
pacjenta, co doprowadza w rezultacie go z organizmu. lub z fazy gazowej.
do miejscowych reakcji toksycznych. Korozja stopów niklowych jest Solidus  temperatura końca kry-
Należy zwrócić uwagę na to, że nawet korozją permanentną, tzn. objawy stalizacji.
najlepsze stopy metali w wyniku nie- jej istnienia nie sÄ… widoczne w prze-
czystego, jak i błędnego ich odlania ciwieństwie do np. stopów złota Piśmiennictwo
lub obróbki wykazują w póz
niejszym zawierajÄ…cych miedz
, która poprzez 1. Allendorf H.: Odlewanie precyzyjne
czasie (w ustach pacjenta) tzw. korozję utlenienie wywołuje brązowe plamy za pomocą modeli wytapianych. PWT,
wżerową. Tego rodzaju reakcje są przy- na powierzchni obiektów. Wynikający Warszawa 1960.
czyną emisji toksycznych jonów meta- z tej reakcji odczyn niklu przenika 2. Longa W.: Krzepniecie i stygnięcie
li, co doprowadza u pacjenta do reakcji bezpośrednio do organizmu. Pro- odlewów. Teoria procesów technolo-
patologicznych. Również odporne na ponowane przeprowadzenie testów gicznych w odlewnictwie metali. WNT,
rozpuszczalność tlenki stopów złota, alergicznych oraz użycie innych Warszawa 1965.
jak i lutowia oraz wszystkie stopy środków diagnost ycznych nie są 3. Chudzikiewicz R.: Metalurgia i odlew-
metali szlachetnych i nieszlachetnych, żadnym rozwiązaniem. Szczególnie nictwo. WNT, Warszawa 1977.
z niklem lub bez, mogą znacznie uszko- trudne jest ustalenie przyczyny, je- 4. Górny Z.: Odlewnicze stopy metali
dzić tkanki miękkie i twarde. żeli metalowe uzupełnienie zostało nieżelaznych. WNT, Warszawa 1992.
Stopy metali przeznaczone do wyko- już zacementowane. Większość den- 5. Raczka J., Tabor A.: Odlewnictwo.
nywania prac protetycznych muszą od- tystów, techników dentystycznych FOTOBIT, Kraków 1996.
KWIECIEC
-CZERWIEC 2/2005
36