Teoria rozwoju E. Eriksona. Zaproponował opis psychospołecznych stadiów rozwoju ego,
w których jednostka kształtuje nowe nastawienie wobec siebie samej i innych ludzi ze
swego otoczenia. Rozwój osobowości rozpatrywał jako proces trwający wszystkie fazy
życia. Twierdził, że każde z opisanych stadiów wymaga nowego poziomu interakcji
społecznej, co może zmienić przebieg rozwoju osobowości albo w kierunku pozytywnym,
albo negatywnym. Oto stadia rozwoju psychospołecznego wg Eriksona
1. Zaufanie czy nieufność (1 r. ż.) - zależnie od jakości opieki uczy się ono ufać
swemu otoczeniu, widzieć je jako uporządkowane i przewidywalne, lub też uczy się
być podejrzliwe, lękliwe i nieufne wobec otoczenia.
2. Autonomia czy zwątpienie (2-3 r. ż.) zależnie od przebiegu rozwoju zdolności
ruchowych i umysłowych oraz sposobności do manipulowania i badania otoczenia,
powstaje jego poczucie autonomii, adekwatności i autokontroli. Nadmierny
krytycyzm lub ograniczanie możliwości ćwiczenia się dziecka w badaniu świata
sprawiają,że staje się ono nieśmiałe i wątpi we własną adekwatność.
3. Inicjatywa czy poczucie winy (4-5 r. ż.) zależnie od reakcji rodziców na inicjowana
przez dziecko aktywność intelektualną i ruchową będzie ono samodzielne i
przedsiębiorcze, albo też pełne poczucia winy i przekonane, że jest niezręcznym
intruzem w świecie dorosłych.
4. Pracowitość czy poczucie niższości (6-11 r. ż.) Zainteresowanie dziecka tym, jak
wszystko działa i jak ono samo powinno działać, prowadzi do ukształtowania się
pracowitości przez odkrywanie prawidłowości, przez organizowanie i
porządkowanie własnego świata oraz pilność. Można wywołać poczucie niższości u
dziecka, gdy jego wysiłki są odrzucane jako niemądre, złośliwe czy kłopotliwe.
Wpływ szkoły jest tu znaczny.
5. Tożsamość czy przemieszczanie ról. (okres dorastania 12-18 r. ż.) To okres, gdy
rozwija się zdolność spostrzegania zjawisk w różnoraki sposób, patrzeć z punktu
widzenia innej osoby, zachowywać się różnie w różnych sytuacjach, zgodnie z tym
co wydaje się odpowiednie. Odgrywając te różnorodne role, dana osoba musi
rozwijać zintegrowane poczucie własnej tożsamości jako odrębnej od wszystkich
innych, lecz spójnej i możliwej dla niej do zaakceptowania. Jeśli nie dokona się taka
integracja tożsamości, to pojawia się następująca alternatywa:albo dana jednostka nie
wie, kim właściwie jest, albo przybiera  negatywną tożsamość - jakąś rolę
społecznie nieakceptowaną np.  błazna klasowego lub  dziwaka narkomana
6. Intymność czy izolacja (dojrzała młodość) W tym okresie działania jednostki
zmierzające do nawiązania kontaktu z innymi ludz
mi mogą doprowadzić do
intymności (związku seksualnego, emocjonalnego i moralnego) lub do izolacji 
braku bliskich stosunków personalnych.
7. Wielkoduszność czy zaabsorbowanie sobą (wiek średni) W tym okresie
doświadczenia życiowe jednostki mogą rozszerzyć zakres jej zainteresowań tak by
nie ograniczały się do niej samej, lecz objęły rodzinę, społeczeństwo lub przyszłe
pokolenia. Jeśli taka przyszłościowa orientacja się nie rozwinie, osoba może
interesować się tylko sprawami materialnymi i własnym dobrobytem.
8. Poczucie spełnienia czy rozpacz (wiek starczy) Teraz człowiek spogląda wstecz i w
przód, na niewiadomą śmierci. W wyniku rozwiązań dokonanych w poprzednich
stadiach może cieszyć się spełnieniem życia, mając poczucie zadowolenia z siebie.
Kiedy jednak stwierdza, że z
le pokierował swoim życiem, że było ono
niezadowalające popada w rozpacz. Jest zbyt póz
no aby patrzeć wstecz z gniewem
lub mieć nadzieję na zmianę.
Społeczna koncepcja Sullivana - Napięcie wynikające z niezaspokojenia
podstawowych potrzeb społecznych w interakcjach z ludz
mi bezpośrednio oddziałuje na
funkcjonowanie fizjologiczne lub modyfikuje je.
Sullivan posunął się tak daleko, że zidentyfikował osobowość nie jako coś, co tkwi w danej osobie,
lecz jako  względnie trwały układ powtarzających się sytuacji interpersonalnych, które
charakteryzują życie ludzkie" . Osobowość oznacza zatem dla niego stałość nie pod względem
cech wewnętrznych, lecz pod względem tego, jak dana osoba zachowuje się w stosunku do innych
ludzi. Aby jednak osobowość przejawiła się, ci inni ludzie nie muszą być obecni fizycznie (ani też
nawet nie potrzebują istnieć rzeczywiście), ponieważ dana osoba może wchodzić w interakcję z
ludz
mi zarówno w rzeczywistości, jak i w wyobraz
ni. Na przykład ludzie potrafią  przeżuwać"
długo w myśli to, co  powinni powiedzieć" policjantowi, który ich zatrzymał, lub mogą nawet
przeżywać w wyobraz
ni interakcję z fikcyjną postacią z książki czy filmu. Autor wprowadził dwa
ważne pojęcia.
Teorie pola: stałość jako wynik realizacji własnego ja.
Psychologowie posługujący się tą teorią uważają, że zjawiska psychiczne, podobnie jak zjawiska
fizyczne, reprezentują wypadkową interakcji wielu sił, a zmiana zachodząca gdziekolwiek w tym
systemie wpływa na cały system. Uważa się zatem, że zachowanie nie jest kształtowane przez
indywidualne łańcuchy przyczyn i skutków, lecz przez kombinacje sił, które tworzą całe pole.
Teoria  własnego ja" Rogersa, Do najlepiej znanych przedstawicieli teorii traktujących organizm
jako całość należy Carl Rogers który zdobył uznanie także jako terapeuta. Kładzie on nacisk na
prywatny świat jednostki, świat doznań, który nazywa polem fenomenologicznym. To właśnie
spostrzeżenia i interpretacje dokonywane przez daną jednostkę determinują jej póz
niejsze
zachowanie. Aby więc zrozumieć czyjeś zachowanie, nie wystarczy znać obiektywną sytuację:
musimy zrozumieć, jak tę sytuację widzi dana osoba.
Odrębną częścią pola fenomenologicznego jest pojęcie o sobie, które rozwija się w wyniku
interakcji danej jednostki ze środowiskiem, Ludzie zachowują się w sposób zgodny z
posiadanym obrazem samego siebie i skłonni są odrzucać lub zniekształcać napływającą
informację, która jest zagrażająca dla ich  ja".
Teoria samorealizacji Masłowa. Innym teoretykiem, który uznał samorealizację za płodne
pojęcie, był Abraham Maslow. Mając poczucie, że psychologia skoncentrowała się zbytnio na
słabościach człowieka, nie dostrzegając jednocześnie jego mocnych stron, Maslow starał się
uzupełnić ten obraz badając zdrowe emocjonalnie jednostki. Uznawał on naturę ludzką za, w
zasadzie, dobrą, lecz jednocześnie uważał, że wrodzona tendencja do rozwoju i samorealizacji jest
raczej słaba i krucha, łatwo ulega naciskom społecznym. Maslow rozróżniał motywację wynikającą
z niedoboru, przy której jednostka stara się przywrócić swą fizyczną czy psychiczną
równowagę,oraz motywację wzrostu, przy której jednostka stara się wyjść poza to, co zrobiła i
czym była w przeszłości; ludzie mogą powitać z radością niepewność, wzrost napięcia, a nawet
cierpienie, jeśli uważają je za drogę wiodącą do spełnienia.
Według Masłowa, wrodzone potrzeby człowieka tworzą hierarchię ważności. Gdy potrzeby na
jednym poziomie są zaspokojone, wówczas zaczynają dominować potrzeby znajdujące się na
poziomie następnym. Jeśli zatem zaspokojone są potrzeby fizjologiczne, takie jak głód i pragnienie,
to wówczas zaspokojenia żądają potrzeby należące do następnego poziomu - potrzeby
bezpieczeństwa. Po nich idą w kolejności potrzeby przynależności i miłości, potrzeby szacunku i
potrzeby samorealizacji, Na szczycie tej hierarchii potrzeb znajduje się siódmy poziom -potrzeba
 transcendencji", Maslow dodał ten poziom, aby reprezentował on najwyższą z ludzkich potrzeb,
która wykracza poza samorealizację, pragnienie tożsamości, a nawet poza własne jednostkowe
człowieczeństwo"Na podstawie wyników tych badań Maslow sformułował listę piętnastu cech
charakteryzujących osoby, które osiągnęły samorealizację (Maslow, 1954).
1. Osoby, które osiągnęły samorealizację, spostrzegają rzeczywistość w sposób bardziej adekwatny
i pozostają z nią w bardziej zadowalających relacjach, to znaczy żyją one bliżej rzeczywistości i
natury, potrafią dokładnie oceniać innych i potrafią tolerować niejednoznaczność czy niepewność
łatwiej niż większość ludzi.
2. Potrafią one akceptować siebie i swe różne cechy z małym poczuciem winy czy lęku, a
jednocześnie potrafią łatwo akceptować innych.
3. Wykazują one dużą spontaniczność, zarówno w myśleniu, jak i zachowaniu, aczkolwiek rzadko
wykazują skrajną niekonwencjonalność.
4. Są one skoncentrowane na problemach, a nie na własnym ja, często poświęcają się
rozwiązywaniu ogólnych problemów społecznych, traktując to jako swą misję życiową.
5. Posiadają one potrzebę zachowania sfery prywatności, a niekiedy nawet prawa do samotności, i
potrafią patrzeć na życie z  odległego", obiektywnego punktu widzenia.
Transcendencji
Samorealizacji
Szacunku
Przynależności
Miłości
Bezpieczeństwa
Potrzeby fizjologiczne
RYC. 10.8. HIERARCHIA POTRZEB. Według Masłowa, potrzeby z  niższych" poziomów dominują tak długo,
dopóki nie zostaną zaspokojone. Gdy jednak są one w dostatecznym stopniu zaspokojone, wówczas uwagę i
wysiłek jednostki absorbują potrzeby  wyższe".
6. Są one stosunkowo niezależne od swej kultury i środowiska, lecz to, że przekraczają konwencje,
nie jest spowodowane chęcią odróżnienia się od innych.
7. Potrafią głęboko cenić podstawowe doznania życiowe, nawet w wypadku rzeczy, które robiły czy
widziały wiele razy przedtem.
8. Wiele z nich doznało mistycznych przeżyć, takich jak głęboka ekstaza, uczucie, że otwierają się
przed nimi bezkresne horyzonty lub też poczucie, że są bardzo potężne, a jednocześnie bardzo
bezradne, przy czym doznania takie pozostawiały po sobie przekonanie, że wydarzyło się coś
ważnego.
9. Mają one głębokie zainteresowania społeczne oraz zdolność utożsamiania się i współodczuwa-
nia z ludz
mi w ogóle.
10. Są one zdolne do bardzo głębokich, dających zadowolenie stosunków interpersonalnych,
zwykle raczej z niewieloma osobami.
11. Są one demokratyczne w swych postawach wobec innych, wykazując szacunek dla wszystkich
ludzi, bez względu na ich rasę, wyznawaną religię, poziom dochodów itd.
12. Odróżniają wyraz
nie cele od środków służących do ich osiągnięcia, lecz częściej niż osoby
niecierpliwe umieją czerpać radość z tych środków, to znaczy z działania zmierzającego do
realizacji celu.
13. Mają one poczucie humoru, przy czym ich żarty są zwykle filozoficzne i niezłośliwe.
14. Są one wysoce twórcze, każda na swój własny, indywidualny sposób. Występuje u nich
zjawisko  pierwotnej twórczości , która wywodzi się z nieświadomości" i prowadzi do naprawdę
oryginalnych, nowych odkryć, Cecha ta przejawia się w dowolnej dziedzinie, jaką obierze sobie
osoba, która osiągnęła samorealizację, i należy ją odróżnić od tego rodzaju  produktywnej
twórczości", jaka znajduje swój wyraz w sztuce, muzyce, poezji, nauce czy w wynalazkach. Osoba,
która osiągnęła samorealizację, będzie oczywiście wykazywać oba te rodzaje twórczości w każdej z
tych dziedzin.
15. Są one odporne na wpływy kulturowe. Innymi słowy, chociaż są dostosowane do swej kultury,
to jednak są od niej niezależne i nie podporządkowują się ślepo wszelkim jej wymaganiom.
Posiadając wszystkie te cechy, osoby, które osiągnęły samorealizację, są szczególnie zdolne do
kochania i bycia kochanym w najpełniejszy sposób.
Teorie czynnikowe: stałość jako wynik zbioru cech.
Inny sposób myślenia o osobowości polega na opisywaniu i wyjaśnianiu specyficznych zbiorów
właściwości ludzkich. Cechy były traktowane jako właściwości wewnętrzne, natomiast
zagadnienie, czy dana cecha jest wrodzona, czy też nie, pozostawiano otwarte.
Większość cech osobowości daje się sprowadzić do tzw. Wielkiej Piątki (koncepcja
popularna od połowy lat 80-tych XX w., propagowali ją intensywnie twórcy znanego kwestionariu-
sza osobowości P. Costa i R. McCrae). Człowiek charakteryzuje się określonym natężeniem 5 cech.
Są to: otwartość na doświadczenia  dotyczy intelektu i stosunku do nowych doświadczeń. Duża
wartość tej cechy to inteligencja umysłowa, pomysłowość, ciekawość poznawcza i rozległe
zainteresowania. Mała wartość  to nadmierne przywiązanie do własnego punktu widzenia, upór w
przyznawaniu sobie monopolu na jedyną rację, ciasnota przekonań, konserwatyzm.
Sumienność  oznacza (+) ambicję, odpowiedzialność, zdyscyplinowanie i wytrwałość w dążeniu
do celu. (-) to lenistwo, słaba wola, nieumiejętność trzymania się narzuconego sobie reżimu pracy
czy nauki,  słomiany ogień .
Ekstrawersja (+) chęć przebywania z ludz
mi, towarzyskość, rozmowność,aktywność. Przeciwny
biegun, to introwersja  izolowanie się, zamknięcie w sobie, chłodny dystans w relacjach z innymi.
Ugodowość (+) - pogodne usposobienie, skłonność do wybaczania, nastawienie na niesienie pomo-
cy, życzliwość. (-) charakter konfliktowy, szukanie zwady, kłótliwość, złośliwość, bezwzględność,
cynizm.
Neurotyzm (+) - nerwowość, nieśmiałość lub sztuczna, nieuzasadniona pewność siebie, niska
odporność na stres, kłopoty z podejmowaniem decyzji. (-) stabilność emocjonalna, pewność siebie,
płynąca z uzasadnionego poczucia własnej wartości, traktowanie trudnych sytuacji jako możliwych
do pokonania wyzwań, a nie przerażających zagrożeń.
Teoria uczenia się społecznego stwierdza, że  funkcjonowanie psychiczne człowieka najlepiej
można zrozumieć w kategoriach ciągłej wzajemnej interakcji pomiędzy zachowaniem i
oddziaływającymi nań warunkami" (Bandura, 1971). Specyficzne właściwości każdej jednostki
są zdeterminowane przez takie czynniki, jak bodz
ce społeczne, społeczne i osobiste wzmocnienia,
historia uczenia się itd.
W przeciwieństwie do innych teorii uczenia się, ta teoria kładzie nacisk na specyficzne dla ludzi
procesy poznawcze, które są istotne dla nabywania i utrzymywania różnych form zachowania.
Teoria ta wskazuje, że ludzie mogą uczyć się nie tylko przez bezpośrednie doświadczenia, lecz
także w sposób zastępczy - przez obserwację innych ludzi. Ponadto ludzie potrafią  przedstawić"
sobie zdarzenia zewnętrzne za pomocą symboli, co pozwala im przewidywać możliwe konsekwen-
cje działań, bez konieczności rzeczywistego odczucia ich  na własnej skórze". Ponadto ludzie są
zdolni do procesów samoregulacyjnych, za pomocą których oceniają swe własne zachowanie
(stosownie do osobistych norm) i dostarczają sobie własnych wzmocnień (na przykład samoapro-
baty lub samopotępienia). Te zdolności autoregulacji pozwalają ludziom kierować swymi własnymi
działaniami i nie poddawać się wpływowi sił zewnętrznych.
Jedna z bardziej rozwijanych w Polsce tradycyjna koncepcja poznawcza (J. Bruner, G. Kelly, J.
Kozielecki, T. Tomaszewski i J. Reykowski) uważa człowieka za samodzielny myślący podmiot,
uważnie obserwujący, planujący, przewidujący konsekwencje własnych działań, eksperymentujący
i wnioskujący. Każdy aktywnie wpływa na świat, steruje nim i kształtuje tak jak chce. Wg J.
Reykowskiego osobowość jest centralnym systemem regulacji i integracji zachowania się.
Składa się z mechanizmów popędowo-emocjonalnych (MPE) i trzech poznawczych:
a) struktury JA
b) sieci operacyjnej  wiedzy, inteligencji, zdolności i umiejętności,
c) sieci wartości.
Rozsądne zaspokajanie potrzeb zmysłowych i emocjonalnych daje zadowolenie w życiu osobistym.
Rozwój zasobów sieci operacyjnej pozwala na coraz szersze poznawanie świata i rozwój np. oso-
bisty lub zawodowy. Struktura JA pozwala na osiągnięcie samoświadomości i adekwatne poczucie
własnej wartości, a w konsekwencji lepsze relacje z otoczeniem. Rozwinięta sieć wartości
umożliwia harmonię duchową i poczucie spełnienia, a jej niedostatki powodują chaos i niepokój.
Opracowała M. Słowik na podstawie  Psychologii i życie Zimbardo, Ruch W-wa1996 oraz H.Hamer Rozwój przez wprowadzanie zmian CEM1998