MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI WALUTOWE I FINANSOWE




MIEDZYNARODOWE STOSUNKI
WALUTOWE I FINANSOWE

Rozliczanie obrotów z
zagranicÄ… przez podmioty gospodarcze

Rozliczenia międzynarodowe
polegają na regulowaniu, powstałych między podmiotami
znajdującymi się w różnych krajach, należności i
zobowiązań pieniężnych z tytułu obrotu handlowego,
usługowego, kapitałowego i świadczeń jednostronnych
(nieodpłatnych).

Rozliczenia mogą być
dokonywane w dwojaki sposób:

• bez udziaÅ‚u pieniÄ…dza;

" z wykorzystaniem
pieniądza gotówkowego przekazywanego sprzedającemu przez
kupujÄ…cego.

Rozliczenia odbywajÄ…ce siÄ™ bez
udziału pieniądza przybierają formę rekompensat
towarowych.

Ogólnie rozróżnią się dwa
podstawowe rodzaje dwustronnych kompensat towarowych:

1) kompensatę całościową,

2) kompensatę częściową.

Kompensata całościowa polega na
tym, że dwa podmioty gospodarcze dokonują u siebie wzajemnie
zakupów na taką samą kwotę. Ten rodzaj kompensaty może
przybrać dwie formy:

" barteru (handlu wymiennego),

• transakcji równolegÅ‚ych.

W przypadku barteru jest
zawierana transakcja kupna-sprzedaży bez udziału pieniądza
we wzajemnych rozliczeniach. Jest to więc prosta wymiana:
towar za towar, usługa za usługę lub usługa za towar.

Jest ona dokonywana głównie
między kontrahentami, z których przynajmniej jeden nie
dysponuje zasobami pieniądza na zapłacenie za import.

Kontrahent ten może jednak
dostarczyć drugiemu kontrahentowi towarów bezpośrednio przez
niego pożądanych lub też takich, które będzie on mógł bez
trudu zbyć na rynku krajowym albo zagranicznym. Przykładem
może być wymiana handlowa Polski z Rosją, w której: na 1200
min USD w 1993 r. ponad 300 mm USD stanowiły transakcje
barterowe.

Przy zawieraniu transakcji
równoległych chodzi o ustanowienie dwóch oddzielnych
kontraktów: sprzedaży i kupna.

W każdym z nich osobno są
ustalane ceny i pozostałe warunki re-alizacii dostawy.
Rozliczenie również odbywa się oddzielnie. Wartość obydwu
kontraktów jest jednak taka sama. a ich zawarcie
jest wzajemnie uwarunkowane.

Na przykład: importer z
Ukrainy uzależnia zawarcie kontraktu na zakup polskiego węgla
od wyrażenia przez polskiego kontrahenta zgody na zawarcie
kontraktu na import ukraińskiej mdy żelaza.

Bardziej skomplikowane sÄ…
kompensaty częściowe^ których istotą jest nierówno
wartość transakcji kupna i sprzedaży. Polegają one bądź na
użyciu pieniądza (podobnie jak w transakcjach równoległych),
bądź tylko na częściowym rozliczeniu się za jego pomocą.

Istnieje wiele rodzajów
kompensat częściowych:

• counterpurchase agreements,

• buy-back agreements,;

• offset agreements.

Counterpurchase agreements (transakcje
wzajemne) sÄ… zwykle zawierane z
inicjatywy kontrahenta z kraju cierpiÄ…cego na niedostatek
środków płatniczych. Warunkuje on zawarcie kontraktu
importowego wyrażeniem przez partnera zgody przynajmniej na
częściowe rozliczenie go oferowanymi w zamian towarami.

Buy'back agreements (kontr dostawy) polegają na sprzedaży kompletnego
obiektu lub nawet całej fabryki "pod klucz" w
zamian za dostawy wyrobów wytworzonych w zakupionym obiekcie.

W offset agreements kupujÄ…cy stawia jako warunek
podpisania kontraktu wymaganie zakupu w jego kraju surowców,
materiałów, wyrobów kooperacyjnych itp. produktów
potrzebnych do realizacji zamówienia.

Oprócz kompensat dwustronnych od
kilkudziesięciu lat istnieją wielostronne transakcje
kompensacyjne (tzw. switch-4rading): partner z kraju rozwiniętego dostarcza
zwykle dobra inwestycyjne o wysokim poziomie technologicznym do
kraju o państwowym monopolu handlu zagranicznego, który ze swej
strony wywozi technologicznie mniej zaawansowane wyroby o takiej
samej wartości do kraju rozwijającego się.

Kontrahent z kraju o państwowym
monopolu handlu zagranicznego dokonuje sprzedaży swoich
należności uzyskanych w kraju rozwijającym się partnerowi z
kraju rozwiniętego, uwalniając się od zobowiązań
wynikających ze wzajemnych rozliczeń.

Metoda ta jest zwykle stosowana w
sytuacji braku rozliczeń w walutach wymienialnych między krajem
o państwowym monopolu handlu zagranicznego a krajem
rozwijajÄ…cym siÄ™.

Korzyść, jaką importerzy z
krajów odczuwających trudności płatnicze i deficyt walut
wymienialnych uzyskujÄ… z zawierania wszelkiego rodzaju
transakcji kompensacyjnych, polega na tym że w takich warunkach w ogóle
jest możliwe zawarcie kontraktu importowego.

Ponadto kompensata umożliwia
importerowi pierwotnemu (kupującemu w pierwszej części
transakcji) przybranie w konsekwencji także roli eksportera,
sprzedającego za granicę towary, które w innym razie nigdy nie
zostałyby wyeksportowane.

Koszt tej metody jest jednak
wyższy od efektów. Polega on głównie na tym, że
eksporter pierwotny (sprzedający w pierwszej części
transakcji), zmuszony do przyjęcia jako zapłaty towarów
najczęściej jemu samemu niepotrzebnych, dolicza do żądanej
przez siebie ceny na sprzedawane towary także koszty, jakie
będzie musiał ponieść w celu ich odprzedaży.

Niekorzyści tych importer może
uniknąć, dokonując rozliczeń za pomocą pieniądza. Zależnie
od sposobu przekazania należności wspomniane niekorzyści mogą
zostać w mniejszym lub większym stopniu (a nawet całkowicie)
zredukowane.

W handlu zagranicznym
należności są przekazywane w tzw. walutach transakcyjnych,
którymi mogą być waluty kraju eksportera, kraju
importera, kraju trzeciego lub tzw.
pieniądz międzynarodowy - stosowany przez międzynarodowe
instytucje finansowe (np. mbel transferowy w byłej RWPG).

NajprostszÄ… metodÄ…
rozliczania z udziałem pieniądza jest przekazanie
należności w formie pieniądza gotówkowego. Jest to
jednocześnie najmniej korzystna forma rozliczeń pieniężnych,
ponieważ pieniądz musi być fizycznie przewieziony z kraju do
kraju, co jest zwiÄ…zane z kosztami i ryzykiem.

Ponadto obecnie prawo wielu
krajów zabrania przewożenia przez granicę większych sum
gotówki.

Zgodnie z polskimi regulacjami
dewizowymi bez pośrednictwa banków jest dozwolone przekazanie
za granicę płatności do kwoty 5000 ECU w związku z jedna
umową. Przyjęcie należności jest możliwe do sumy 20.000 ECU.

Współcześnie większość
rozliczeń z tytułu wymiany gospodarczej z zagranicą jest
dokonywana za pośrednictwem banków.

Mimo że pobierają one opłaty
za świadczone usługi, ich pośrednictwo jest najbardziej
korzystną formą przekazywania należności ze względu na
wyeliminowanie potrzeby fizycznego przewożenia środków
płatniczych. Ponadto różnica między kursem kupna i sprzedaży
tzw. dewiz (czyli pieniądza przekazywanego za pośrednictwem
banków) jest 2-3-krotnie mniejsza niż w przypadku kupna i
sprzedaży przez banki waluty zagranicznej.

Banki dokonują tych rozliczeń
za pośrednictwem korespondentów zagranicznych, tzn. banków za
granicą, w których mają rachunki określane nazwą
rachunków nostro. Korespondenci
zagraniczni otwierajÄ… z kolei w bankach krajowych
rachunki loro.

Rozliczenia miedzy bankami polegajÄ…
na wzajemnym obciążaniu i uznawaniu przez
korespondentów rachunków nostro i loro na podstawie zleceń płatniczych klientów.

Nazwy rachunków - nostro i loro
- odnoszą się oczywiście do ich określeń z punktu widzenia
banku krajowego. Banki zagraniczne ze swojej strony nadajÄ…
podobne nazwy własnym rachunkom u swoich korespondentów
(nostro) i ich rachunkom u siebie (loro).

Technicznie rzecz biorÄ…c,
skorzystanie w zrealizowaniu płatności z pośrednictwa banku
polega na zakupieniu od niego dewiz, a więc należności od
zagranicy będących w posiadaniu banku dłużnika, które
zostają następnie przesłane do wierzyciela, tzn. następuje
uznanie jego rachunku w banku za granicÄ… kwotÄ… stanowiÄ…cÄ…
przedtem zobowiązanie tego banku wobec banku dłużnika.

W ten sposób od zobowiązania
uwalnia się dłużnik w kraju i bank wierzyciela za granicą.
Beneficjentami rozliczenia sÄ…:
bank dłużnika w kraju i wierzyciel za granica.

Rozliczenia zagraniczne
realizowane za pośrednictwem banków przybiera różne formy w
zależności od tego czy płatność podlega odroczeniu. czy jest
w jakikolwiek sposób uwarunkowana i czy dotyczy obrotu
towarowego, usługowego lub świadczeń jednostronnych.

W przypadku rozliczeń bez
odroczenia płatności, najbardziej rozpowszechnioną formę
regulowania należności stanowi polecenie wypłaty i czek - tzw.
bezwarunkowe środki zapłaty.

Uwarunkowanymi środkami
zapłaty są:

" inkaso (różne formy) i

• akredytywa (także różne
formy). W odniesieniu do płatności odroczonych (kredytów)
do bezwarunkowych środków zapłaty zaliczamy: weksel (różne formy), a środków
uwarunkowanych - niektóre rodzaje akredytyw.

Jeśli chodzi o transakcje
kapitałowe, to mogą być one rozliczane zarówno za pomocą wymienionych wyżej
środków zapłaty, jak i drogą zamiany jednych
instrumentów finansowych na inne.

Dla wierzyciela najbardziej
korzystne sÄ… nieuwarunkowane formy zapÅ‚aty, a dla dÅ‚użnika •
uwarunkowane i to im bardziej, tym lepiej. Instytucjonalne
i ekonomiczne warunki rozliczania obrotów z zagranicą

Rozliczenia międzynarodowe w
warunkach braku wymienialności walut

Trudności płatnicze oraz brak
wymienialności waluty sprawiają, że mimo wspomnianych
niedostatków wiele krajów jest zmuszonych znaczną część
swych obrotów z zagranicą rozliczać w formie
transakcji kompensacyjnych.

Ponieważ przeprowadzanie
takich transakcji wiąże sie> jak wiemy, z wieloma
uciążliwościami, poszczególne kraje starają się stworzyć
ramy instytucjonalne ułatwiające pojedynczym podmiotom
gospodarczym róż-liczenie z zagranica w warunkach braku
wymienialności.

Służą temu przede wszystkim
dwu- i wielostronne umowy o międzynarodowym obrocie finansowym.

Umowy te można podzielić na:

1. Umowy rozrachunkowe
(clearingowe), nie dopuszczajÄ…ce transferu walut wymienialnych
między krajami,

2. Umowy płatnicze,
dopuszczające transfer walut wymienialnych między krajami.

Umowy rozrachunkowe opierajÄ…
się na następujących zasadach:

1. Dwa kraje umawiają się, że
wszystkie ich wzajemne należności finansowe będą wpłacane w
każdym z tych krajów na specjalne rachunki przez importerów
lub inne osoby fizyczne mające zobowiązania wobec osób
fizycznych i prawnych drugiego kraju.

2. W momencie płatności
wierzyciele (np. eksporterzy) zgłaszają się do . instytucji
prowadzÄ…cych rachunki specjalne w ich krajach; otrzymujÄ… oni
należności ze środków pochodzących z wpłat dokonanych przez
dłużników w tych samych krajach.

Sprawne funkcjonowanie rozliczeń
clearingowych jest możliwe tylko wówczas, gdy kraje z góry
precyzyjnie określą limit wzajemnych płatności w danym
okresie.

Celowi temu służy jednoczesne
zawarcie umowy handlowej szczegółowo regulującej warunki
wymiany gospodarczej między uczestnikami rozliczeń.

Umowa taka może np.
uzależniać zgodę jednego kraju na zwiększenie eksportu siarki
od importu z drugiego kraju większej ilości węgla.

Jeżeli eksporter dokona wysyłki
towaru nie objętego umową, to może on nie otrzymać
należności, chyba że kraje uzgodnią przeniesienie
zobowiązań powstałych w danym okresie na okres następny.

Nadwyżka handlowa w jednym
okresie zmniejsza zatem możliwości eksportu w drugim. W
konsekwencji kraje starają się nie przekraczać zobowiązań
umownych, a nawet często nie wykonują ich po stronie eksportu.

Posiadanie salda dodatniego w clearingu jest bowiem
niekorzystne, w odróżnieniu od
salda ujemnego, gdyż to partner nadwyżkowy musi się starać o
uzyskanie zapłaty, gwarancji której mu nie udzielono.

FormÄ… umowy rozrachunkowej nie
przewidujÄ…cej transferu walut wymienialnych jest wielostronna
kompensata dodatnich i ujemnych sald umów handlowych (tzw.
switch-trading).

Jej istota sprowadza siÄ™ do
rozszerzenia obszaru obowiÄ…zywania umowy rozrachunkowej na
większą liczbę krajów w nadziei, iż ułatwi to wzajemną
kompensatÄ™ sald.

Dokonywanie wielostronnej
kompensaty sald umów rozrachunkowych jest połączone z
koniecznością zawierania dodatkowych umów między
zainteresowanymi stronami - uczestnikami operacji. Umowy te
określają wartość towarów podlegających kompensacie, ich
ceny i rodzaje według szczegółowej specyfikacji.

W przeszłości były czynione
próby wprowadzenia w życie wielostronnych umów
rozrachunkowych. Kraje Europy Zachodniej w latach 1947-1948
dokonywały wielostronnej kompensaty sald bilansów płatniczych.
Wobec niskiej efektywności tego mechanizmu w 1950 r. kraje
członkowskie Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej
zawarły wielostronną umowę płatniczą o nazwie Europejska
Unia PÅ‚atnicza (EUP).

Jej założeniem było
stworzenie systemu rozliczeń wielostronnych w warunkach
ograniczeń dewizowych stosowanych przez uczestników.

Mechanizm EUP okazał
się na tyle efektywny, że - również dzięki osiągniętemu
poziomowi rozwoju gospodarczego - do końca 1958 r. wszystkie
kraje członkowskie zniosły ograniczenia w płatnościach
bieżących.

Kraje RWPG w latach 1964-1990
dokonywały rozliczeń wzajemnych w formie clearingu
wielostronnego za pośrednictwem Międzynarodowego Banku
Współpracy Gospodarczej (MBWG) w Moskwie.

Podobnie jak kraje Europy
Zachodniej w 1949 r., również kraje Europy Środkowej i
Wschodniej zrezygnowały w 1991 r. z clearingu wielostronnego.
Rozliczały się one na podstawie dwustronnych umów płatniczych.

Treścią umów płatniczych
jest uzgodnienie maksymalnej kwoty walut wymienialnych, jakÄ…
strony zobowiązują się przekazać sobie wzajemnie za import.

Ze względu na to, że umowa
płatnicza nie daje pełnej gwarancji wyrównania dwustronnego
bilansu płatniczego, jej częścią jest postanowienie o
"kredycie technicznym", dopuszczające przejściowo
nierównowagę płatniczą w okresie trwania umowy,
wyrównywaną- w razie

braku owrotu do zrównoważenia
przed końcem okresu umowy płatniczej -dodatkowym transferem
walut wymienialnych, dewiz i złota.

Rozliczanie siÄ™ w walutach
wymienialnych umożliwia wielostronną kompensatę sald
płatniczych - zarówno danego kraju z uczestnikami
poszczególnych zawartych przez niego umów płatniczych, jak i z
krajami trzecimi o walutach wymienialnych.

Kompensata ta, podobnie jak w
przypadku rozliczeń między krajami o walutach wymienialnych,
jest automatyczna, co oznacza możliwość jej dokonywania bez
konieczności zawierania dodatkowych umów międzynarodowych.

Rozliczenia międzynarodowe z
udziałem pieniądza

Przedstawione niedogodności
rozliczeń międzynarodowych na podstawie międzynarodowych umów
rozrachunkowych i płatniczych sprawiają, że większość
krajów świata stosuje je jedynie przejściowo, traktując jako
zło konieczne.

W interesie pojedynczych
przedsiębiorstw uczestniczących w wymianie międzynarodowej,
rządów i organizacji tworzących instytucjonalne i ekonomiczne
ramy rozliczeń leży bowiem jak najszybsze przejście do nie
podlegających ograniczeniom rozliczeń międzynarodowych z
udziałem pieniądza.

Do tego, aby mogło tak się
stać, konieczne jest istnienie walut międzynarodowych i rynku
walutowego. Okolicznością ułatwiającą funkcjonowanie
rozliczeń międzynarodowych z udziałem pieniądza jest także
wymienialność walut.

Kurs walutowy i rynek walutowy

Do rozliczania transakcji z
zagranicą za pomocą pieniądza niezbędna jest możliwość
przeliczania dowolnej kwoty wyrażonej w walucie zagranicznej na
walutÄ™ krajowÄ…, i odwrotnie.

Umożliwia to kurs
walutowy, czyli cena płacona w
walucie krajowej za jednostkÄ™ waluty obcej lub cena jednostki
waluty krajowej wyrażona w walucie obcej.

Większość krajów świata
stosuje pierwszy sposób, polegający na podaniu liczby jednostek
waluty krajowej płaconych za jednostkę waluty obcej, np. 2,5
PLN= l USD.,

Jako cena pieniÄ…dza
zagranicznego kurs walutowy spełnia
funkcje informacyjną i funkcję cenotwórczą.

Funkcja informacyjna kursu waluty
polega na tym, że stanowi on bezpłatną informację dla
eksporterów, importerów, producentów, inwestorów, osób
fizycznych oraz organów państwowych przy podejmowaniu decyzji
gospodarczych zarówno w fazie planowania, jak i zarządzania.

Uczestnikom obrotu
międzynarodowego kurs umożliwia ustalenie ich należności lub
zobowiązań zagranicznych w pieniądzu krajowym.

Funkcja cenotwórcza kursu waluty polega na przenoszeniu zagranicznego układu
cen (tzw. makrostruktury cen) na ich układ krajowy przez
możliwość porównywania cen towarów krajowych z cenami
towarów zagranicznych. Porównywalność ta może być
ograniczona systemem ceł, opłat, podatków i innych środków wpływających na wysokość cen
rzeczywiście płaconych przez nabywców.

Cenotwórczość polega także na
tym, że część nabywców towarów importowanych wykorzystuje
je w swojej działalności produkcyjnej i wówczas kurs waluty
wpływa na koszty wytwarzania w kraju.

Poziom kursu walutowego jest
określany przez wiele czynników, z których najważniejszą
rolę odgrywa relacja popytu do podaży walut obcych na krajowym
rynku walutowym, co znajduje wyraz głównie w sak bilansu
płatniczego, oraz różnica w poziomie cen w kraju i za
granicą, wysokość kursu wpływa polityka państwa
przejawiająca się w określaniu zakresu wymienialności waluty
i w rodzaju prowadzonej polityki kursowej

Oprócz czynników ekonomicznych
na poziom kursu walutowego oddziałują czynniki polityczne i
psychologiczne, np.:

• zaostrzenie sytuacji
międzynarodowej,

• przewidywania co do rozwoju
koniunktury oraz " działania spekulacyjne podejmowane w
oczekiwaniu zwyżki lub zniżki kursu.

Instytucją, za pośrednictwem
której są dokonywane transakcje kupna i sprzedaży walut
obcych, jest rynek walutowy.

Przez rynek walutowy
rozumie się zespół wszystkich instytucji i wymieniających
waluty obce oraz reguł rządzących zawieraniem transakcji
(kupna i sprzedaży) walutowych.

Elementem rynku walutowego jest również ogół urządzeń i czynności
technicznych prowadzÄ…cych do zawarcia transakcji walutowych.

Uczestnikami rynku walutowego
są glównie banki komercyjne zawierające transakcje w
związku z obrotem kapitałowym oraz handlowym.

Na międzynarodowym rynku
walutowym transakcje są zawierane przez uczestników z różnych
krajów. Dopiero zatem dopuszczenie uczestników z innych krajów
oznacza przekształcenie rynku krajowego w rynek międzynarodowy.

W tym sensie mówi się o
międzynarodowym rynku walutowym w Londynie czy w Paryżu.

Przez międzynarodowy
rynek walutowy rozumie siÄ™
także często transakcje walutowe zawierane między uczestnikami
różnych rynków narodowych lub ogół tego rodzaju transakcji
zawieranych w skali międzynarodowej.

Giełdy przestają bvć
organizacyjna forma rynków walutowych w Londynie, Nowym Jorku, Tokio i Hongkongu w
ogóle nie ma tradycyjnych giełd walutowych.

Pozostały one jeszcze w
Europie kontynentalnej: we Frankfurcie nad Menem, Paryżu i
Amsterdamie.

DominujÄ…cÄ… obecnie formÄ…
rynku walutowego jest połączona za pomocą środków
łączności sieć banków i niebankowych instytucji finansowych
(funduszy powierniczych, towarzystw budowlanych itp.). Wymienialność
walut

Wymienialność waluty
najogólniej polega na prawie swobodnego kupowania i sprzedawania
obcego pieniądza - w tym złota - za walutę krajową oraz
dokonywania rozliczeń międzynarodowych w walucie narodowej i
walutach obcych bez jakichkolwiek ograniczeń.

Od 1914 r. żadna waluta nie
spełnia całkowicie tak sformułowanej definicji
wymienialności.

Z jednej strony powstało wiele
rodzajów wymienialności, z drugiej zaś - kilka systemów
rozliczeń międzynarodowych w warunkach braku wymienialności
walut.

Jeżeli chodzi o rodzaje
wymienialności, to można wyróżnić kilka kryteriów jej
klasyfikacji:

• przedmiot wymiany,

• tytuÅ‚ do wymiany,

• podmiot wymiany.

Ze względu na przedmiot
wymiany wyróżniamy wymienialność na złoto, na wszystkie
inne waluty i na określone waluty.

Wymienialność na złoto polega
na posiadaniu prawa do zakupywania złota za walutę narodową
według stałej ceny (tzw. parytetu) w banku centralnym.

Wymienialność na wszystkie inne
waluty (tzw. całkowita) upoważnia do ich nabycia w banku
centralnym za walutę narodową. Wyłączone z tej możliwości
mogą być (ale niekoniecznie muszą) waluty niewymienialne lub
podlegajÄ…ce ograniczeniom wymiany.

Wymienialność na określone
waluty ma miejsce w obrębie tzw. stref walutowych (currency
areas).

Ze względu na tytul do
wymiany wyróżnia się wymienialność zupełną oraz
wymienialność częściową - ograniczoną do niektórych
tytułów. Najczęstszymi rodzajami wymienialności
częściowej są:

• wymienialność handlowa
(towarowa), gdy jest możliwa wymiana w celu zakupów towarów i
usług za granicą, oraz

• wymienialność finansowa
(monetarna), gdy dotyczy obrotów z innych tytułów.

Fakt ograniczenia wymienialności
przez prawo dewizowe ze względu na tytuł do wymiany jest
określany jako wprowadzenie ograniczeń dewizowych.

Ograniczenia te mogą być
częściowe, gdy określenie maksymalnej kwoty wymiany
dotyczy tylko niektórych tytułów, oraz zupełne

• gdy dotyczy caÅ‚ej wymiany waluty
krajowej na waluty obce.

O ograniczeniach dewizowych mówi
się także w przypadku stosowania różnych kursów walut ze
względu na różny tytuł do wymiany.

Podmiot wymiany stanowi
kryterium rozróżniania miedzy wymienialnością
wewnętrzną i zewnętrzną.

Wymienialność wewnętrzna
polega na posiadaniu prawa do wymieniania waluty krajowej jedynie
przez tzw. rezydentów krajowych - obywateli danego kraju, jego
podmiotów gospodarczych, instytucji i jednostek organizacyjnych
uznanych przez prawo dewizowe za takie osoby.

Treścią wymienialności
zewnętrznej jest upoważnienie przez prawo dewizowe
rezydentów zagranicznych do dokonywania wymiany waluty krajowej.

W Polsce złoty ma wewnętrzną
wymienialność handlową od l stycznia 1990 r. Podmioty
gospodarcze mają obowiązek odprzedaży bankom całości
uzyskanych wpływów w walutach obcych. Nie podlegają temu
obowiÄ…zkowi banki i osoby fizyczne. Banki sÄ… zwolnione z
obowiązku odprzedaży w zakresie własnych wpływów dewizowych.
Wpływy dewizowe podmiotów gospodarczych posiadających rachunki w bankach podlegają odprzedaży
bankowi centralnemu (NBP), który gwarantuje zasilanie dewizowe w
imporcie.

Z dniem l stycznia 1995 r. zakres
wymienialności wewnętrznej złotego uległ znacznemu
rozszerzeniu (wraz z denominacją), a od l czerwcal995r.złoty
spełnia minimalne wymogi Międzynarodowego Funduszu
Walutowego, tzn. jest
wymienialny w odniesieniu do transakcji bieżących bilansu
płatniczego (art. VIII Statutu MFW).

Następne etapy rozszerzenia
wymienialności miały miejsce l lutego 1996r. i 4 lutego 1997 r,
W szczególności został ułatwiony obrót papierami
wartościowymi - dopuszczonymi do publicznego obrotu - miedzy
Polska i krajami OECD: oczywiście w związku z uzyskaniem przez
nasz kraj pełnego członkostwa w tej organizacji w dniu 22
listopada 1996 r.

Posiadanie przez kraj waluty
wymienialnej jest związane zarówno z korzyściami, jak i
pewnymi kosztami. Glówną korzyścią jest możliwość
swobodnego dokonywania rozliczeń międzynarodowych - zarówno we
własnej walucie, jak i w walutach innych krajów. Z punktu
widzenia podmiotów gospodarczych wymienialność waluty krajowej
oznacza dla nich sytuację, w której mogą - nie ograniczając
się do rynku, wewnętrznego - traktować rynki zagraniczne jako
teren swojego działania w dwojakim sensie.

Wymienialność waluty umożliwia
zatem podmiotom gospodarczym i osiÄ…ganie optimum alokacji
zasobów czynników produkcji oraz określanie i realizację
optymalnych kierunków sprzedaży. Ceny światowe w
warunkach wymienialności walutowej oddziałują na podejmowane
decyzje produkcyjne i inwestycyjne, które mogą być dzięki
temu optymalne nie tylko z punktu widzenia kraju, lecz także
całej gospodarki światowej.

Z makroekonomicznego punktu
widzenia posiadanie waluty w pełni wymienialnej umożliwia
utrzymywanie za granicą lokat we własnej walucie, używanie w
niektórych przypadkach własnej waluty do płacenia za dokonany
import oraz - niekiedy - finansowanie deficytu bilansu
płatniczego za pomocą własnej waluty.

Ta ostatnia korzyść może
być osiągana tylko przez niektóre kraje o walutach
wymienialnych odgrywajÄ…cych rolÄ™ walut rezerwowych. Nosi ona
nazwÄ™ seigniorage
(brak odpowiednika w języku polskim).

Wynika z tego. że inne kraje
poszukują danej waluty niezależnie od stanu bilansu
płatniczego kraju remitenta.

Najbardziej znanym przykładem
kraju odnoszącego korzyści seigniorage są Stany Zjednoczone,
na których walutę dolara istnieje popyt niezależnie od potrzeb
wynikających z międzynarodowych powiązań .handlowych i
kapitałowych tego kraju.

Dzięki temu Stany Zjednoczone
mogą przez dłuższy zaś utrzymywać deficyt bilansu
płatniczego bez konieczności zaciągania długów
międzynarodowych lub zmniejszania własnych rezerw walutowych.
Jednocześnie kurs dolara jest stosunkowo stabilny i wysoki,
jeśli się weźmie pod uwagę stan salda bilansu płatniczego
USA.

Kraje używające do wzajemnych
rozliczeń walut wymienialnych mogą równoważyć salda swoich
bilansów płatniczych w sposób wielostronny

Przy braku wielostronności
rozliczeń wzajemny handel jest ograniczony od możliwości
słabszego partnera w każdym układzie dwustronnym. Wymiana z
każdym partnerem musi być zrównoważona.

Zastosowanie walut wymienialnych
w rozliczeniach umożliwia wykorzystanie uzyskanych w nich
wpływów z nadwyżki płatniczej (jaką ma np Polska z Węgrami)
na pokrycie deficytu w bilansie płatniczym (j wykazuje np.
polski bilans płatniczy z Czechami).

Możliwe jest wówczas
koncentrowanie uwagi na ogólnej równowadze płatniczej:
nadwyżki i deficyty z poszczególnymi partnerami równoważą
się, jeśli kraj utrzymują ogólną równowagę zewnętrzną.

Sytuacja taka sprzyja rozwojowi
międzynarodowej wymiany handlowej i wzrostowi gospodarczemu
przez umożliwienie specjalizacji nastawione, na wybrane rynki.

Wśród kosztów związanych z posiadaniem przez krai
waluty wymienialnej są konsekwencje dla jego równowagi
zewnętrznej i wewnętrznej.

W odniesieniu do równowagi
zewnętrznej waluta wymienialna oznacza konieczność liczenia
się z nie kontrolowanym spekulacyjnym ruchem kapitałów
krótkoterminowych i zmianami kursu walutowego lub utrzymywaniem
rezerw walutowych i dewizowych na wyższym poziomie. Wymienialność
- przez obniżenie tzw. ryzyka inwestycyjnego - stanowi
czynnik przyciągający zagraniczne inwestycje bezpośrednie.
Jednocześnie umożliwia jednak nie kontrolowany odpływ
inwestycji bezpośrednich z kraju za granicę.

W zakresie równowagi
wewnętrznej konsekwencją wymienialności jest " zwiększona podatność rynku
wewnętrznego na negatywne zjawiska w gospodarce światowej, jak
inflacja i kryzys, a także" konieczność prowadzenia przez
rząd zdyscyplinowanej polityki budżetowej, przez władze
monetarne za" skoordynowanej z nią polityki pieniężnej.

Wskutek tego w krótkim okresie
mniejsze są możliwości zwiększania inwestycji i konsumpcji.

W długim okresie korzyści
wynikające z wyższej efektywności gospodarowania w
warunkach wymienialności umożliwiają jednak osiąganie
znacznie wyższego tempa wzrostu konsumpcji i dochodu narodowego
niż w sytuacji jej braku.

Waluty międzynarodowe

Wymienialność waluty
danego kraju jest podstawowym warunkiem umożliwiającym funkcjonowanie systemu
rozliczeń opartych na pieniądzu.

Następnym - nie mniej ważnym
- jest istnienie walut międzynarodowych.

Za waluty międzynarodowe, są
uważane wszystkie rodzaje pieniądza powszechnie i w długim
okresie używanego we wzajemnych rozliczeniach przez kraje
trzecie (z których żaden nie jest emitentem) i pehuącego w
nich funkcje: miernika wartości, środka płatniczego i środka
gromadzenia rezerw.

Funkcję miernika wartości
waluta pchli w rozliczeniach międzynarodowych wówczas, gdy są
w niej wyrażane ceny wymienianych towarów. Na przykład ceny
ropy naftowej najczęściej są podawane (często się mówi
"kwotowane") w dolarach USA. Ceny metali na LME (London
Metal Ex-change - Londyńska Giełda Metali) są notowane w
funtach szterlingach. Stanowią one dla podmiotów gospodarczych
parametr przy podejmowaniu decyzji eksportowych i importowych, a
więc są to tzw. ceny aktywne.

Funkcję środka płatniczego
waluta może pełnić w dwojakim sensie:

- uwalniania - po jej przekazaniu
- podmiotów gospodarczych od zobowiązań zagranicznych,

- okonywania przez państwa
transakcji wyrównawczych bilansu płatniczego.

W pierwszym przypadku, odnoszÄ…cym
siÄ™ do sfery mikroekonomiL dokonanie przez importera
zapłaty w danej walucie jest traktowane przez eksportera jako
rozliczenie należności.

Na przykład polski podmiot
gospodarczy importujący z Włoch odzież dokonuje zapłaty
dolarami USA i eksporter włoski przyjmuje tę zapłatę jako
rozliczenie należności, czyli uwolnienie polskiego importera od
zobowiązań związanych z wykonaniem kontraktu.

W drugim przypadku, odnoszÄ…cym
się do sfery makroekonomiL waluta międzynarodowa jest
używana przez państwa (a właściwie banki cen-tralne)do
wyrównywania i finansowania deficytów ich bilansów
płatniczych, w drodze dokonywania transakcji zagranicznych
nazywanych także transakcjami wyrównawczymi lub rezerwowymi.

Na przykład : w ciągu
danego okresu - przypuśćmy miesiąca - popyt w Niemczech na
firanki francuskie przewyższył ich podaż o 500 min FF. W celu
utrzymania ciągłości podaży franków bank centralny Niemiec
dokonał ich zakupu, płacąc dolarami USA.

W przykładzie tym dolary USA
posłużyły jako środek płatniczy do wyrównania ujemnego
salda płatniczego Niemiec wobec Francji

Funkcję środka gromadzenia
rezerw waluta pełni wówczas, gdy jej cechy związane z
wykonywaniem funkcji środka płatniczego czynią ją na tyle
atrakcyjną, że pojawia się wśród podmiotów gospodarczych
potrzeba eksportowania w zamian za wpływy w tej walucie,
państwa zaś dążą do posiadania nadwyżki płatniczej - przewagi
wpływów nad dokonywanymi w niej wydatkami.

PotrzebÄ™ eksportowania waluta
międzynarodowa budzi wśród podmiotów gospodarczych wtedy, gdy
może być przez nie wykorzystywana jako środek działania
bardziej użyteczny niż inne waluty ze względu na pewność
wymienialności, wzrastający kurs, możliwość zakupienia za
nią szerokiego asortymentu towarów i usług itp.

Na przykład: Natomiast
dolary USA zaakceptuje najprawdopodobniej każdy eksporter na
całym świecie. Polski eksporter może oczywiście dokonać
wymiany otrzymanych franków belgijskich na dolary USA, lecz taka
operacja jest związana z kosztem (spread), a także z ryzykiem
kursowym.

Na szczeblu makroekonomicznym
państwa dążą do utrzymywania rezerw walutowych według
struktury wyznaczonej (ogólnie rzecz biorąc) strukturą
wykorzystania poszczególnych walut w rozliczeniach
międzynarodowych danego kraju.

Nie jest ona oczywiście
identyczna ze strukturą geograficzną obrotów handlowych i
kapitałowych, ale w znacznym stopniu pokrywa się z zapotrzebowaniem
na poszczególne waluty rozliczeniowe.

Większe użycie dolarów USA
w rozliczeniach danego kraju z zagranica powoduje zatem wzrost
jego zapotrzebowania na tÄ™ walutÄ™ nie tylko z racji jej
zwiększonego wykorzystania, lecz także konieczności
utrzymywanią w niej większych rezerw.

Różne waluty międzynarodowe
petnią zatem poszczególne funkcje w różnym zakresie.

DokonujÄ…c klasyfikacji walut
międzynarodowych, należy
uwzględnić nie tylko zasięg realizowaniprzez nie ich funkcji,
lecz także kto dokonuje emisji danego pieniądza.

Z tego punktu widzenia walutÄ…
międzynarodową może być: złoto,

• pieniÄ…dz narodowy kreowany
przez narodowe władze monetarne poszczególnych państw oraz
" pieniądz międzynarodowy kreowany przez międzynarodowe
instytucje finansowe.

Ze względu na zasięg (skalę)
realizowania funkcji waluty międzynarodowe dzieli się na
waluty regionalne i waluty światowe. Walutą światową jest
pieniądz narodowy o zasięgu światowym.

W systemie waluty zlotej walutÄ…
światową byt funt szterling; w powojennym systemie walutowym
(tzw. systemie z Bretton Woods) taką walutą był dolar USA, a w
obecnym systemie wielowalutowym - oprócz dolara USA - walutami
światowymi są: marka niemiecka i jen japoński.

Pieniądzem międzynarodowym
o zasięgu światowym są tzw. specjalne prawa ciągnienia (SDR)
w Międzynarodowym Funduszu Walutowym.

Powszechnie stosowane jest
również pojęcie pieniądza światowego, który jest
pieniądzem mogącym służyć do regulowania (wyrównywania)
sald bilansów płatniczych.

W systemie waluty zlotej
funkcję tę spelnialo złoto* Obecnie do regulowania sald
bilansów płatniczych są stosowane - oprócz złota - inne
waluty rezerwowe: waluty światowe i specjalne prawa ciągnienia.

Struktura pieniÄ…dza
światowego ulega zatem zmianie. Zmniejsza się rola złota,
wzrasta zaś udział walut światowych i specjalnych praw
ciÄ…gnienia (tych ostatnich na razie w stopniu minimalnym).

•.'• Zdecydowana
większość transakcji wyrównawczych jest dokonywana
w dolarach USA.

Rolę walut międzynarodowych
o zasięgu regionalnym może odgrywać -tak jak w
przypadku walut rezerwowych -
zarówno pieniądz narodowy, jak i międzynarodowy.

Pieniądz narodowy będący
walutą międzynarodową o zasięgu regionalnym nosi nazwę
waluty regionalnej.

Walutami regionalnymi sÄ…
m.in. frank francuski, funt szterling i frank szwajcarski.

Pieniądz międzynarodowy
będący walutą międzynarodową o zasięgu regionalnym jest
nazywany pieniÄ…dzem regionalnym.

Przykładem pieniądza
regionalnego jest ECU - pieniądz międzynarodowy krajów
członkowskich Europejskiego Systemu Walutowego (ESW).