EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE
(Marta Wawrzynkiewicz)
CHRONOLOGIA PALESTYNY W EPOCE ŻELAZA _
Ä…ð kilka systemów chronologicznych w oparciu o różne metody datacji, a ich twórcami byli: W.F.
Albright, G.E. Wright, G.W. Van Beek, D.J. Wiseman oraz K.M. Kenyon
Ä…ð zasadniczo terminem  epoka żelaza okreÅ›la siÄ™ przedziaÅ‚ czasu poczÄ…wszy od koÅ„ca epoki brÄ…zu
ok. 1200 B.C., a skończywszy na zniszczeniu Świątyni Jerozolimskiej w 586 B.C.
Ä…ð duże zamieszanie w chronologii epoki żelaza spowodowali uczeni prowadzÄ…cy wykopaliska w
Gezer i Jerycho Ä…ð bÅ‚Ä™dy w datacji pojedynczych zabytków doprowadziÅ‚y do stworzenia zupeÅ‚nie
sprzecznych terminologii w periodyzacji dziejów Palestyny... wyniki prac archeologicznych były
zupełnie nieprzydatne dla badaczy Biblii, co przyczyniło się do sporu między Pismem Świętym a
nauką... sytuację uratowało datowanie ceramiki...
Ä…ð w 1921 r. chronologiÄ™ opracowali przedstawiciele szkół archeologicznych dziaÅ‚ajÄ…cych w
Palestynie (ang., fran., amer.) oraz Departamentu Starożytności...
WCZ. OK. EP. ŻELAZA 1200-600 B.C. (faza filistyńska i izraelska)
ÅšROD. OK. EP. y
ELAZA 600-100 B.C. (ok. żydowski i hellenistyczny)
Ä…ð chronologia przyjÄ™ta przez K.M. Kenyon opiera siÄ™ na datowaniu ceramiki z domów prywatnych...
dzieli ona okres żelaza na dwa różne sposoby...
Żelazo I 1200 - 900 lub Okres Przedfilistyński 1200 - 1150
Żelazo II 900 - 600 Okres Filistyński 1150 - 1050
Żelazo III 600 - 330 Okres Pofilistyński 1050 - 900
Podzielone Królestwo 900 - 700
Okres Asyryjski 700 - 500
Okres Perski 500 - 330
Ä…ð najwiÄ™kszÄ… popularność zyskaÅ‚a chronologia ustalona przez W.F. Albrighta...
OKRESY CHRONOLOGIA HISTORIA BIBLIJNA
Żelazo I 1200  918/900 B.C. Sędziowie i Zjednoczone Królestwo
Żelazo II 900  587 B.C. Podzielone Królestwo
Żelazo III ok. roku 550  330 B.C. wygnanie i odnowa (ok. babiloński i perski)
w podziale zaproponowanym przez W.F. Albrighta okres Sędziów i Zjednoczonego Królestwa
zamyka się w ramach epoki żelaza I...
Ä…ð Inaczej pod tym wzglÄ™dem postrzegajÄ… dzieje Palestyny R. Amiran i Y. Aharoni Å‚Ä…czÄ…c okres
Zjednoczonego Królestwa z okresem Podzielonego Królestwa w epoce żelaza II... taką
chronologię przyjmuje również (wprowadzając jedynie małe zmiany w datach granicznych
pomiędzy podokresami) A. Mazar... (1990 r.)
Epoka Żelaza IA 1200  1150 p.n.e. ok. Sędziów
Epoka Żelaza IB 1150 - 1000 p.n.e.
Epoka Żelaza IIA 1000 - 925 p.n.e. (ok. zjednoczonego królestwa)
Epoka Żelaza IIB 925 - 720 p.n.e. (ok. od podziału do podboju asyryjskiego)
Epoka Żelaza IIC 720 - 586 p.n.e. (ok. od podboju do zburzenia Św. Jerozolimskiej)
Ä…ð Epoka Å»elaza III 586  330 p.n.e. (niewola babiloÅ„ska i panowanie perskie)
- stosunkowo krótki, ale bogaty w z
ródła historyczne okres
- niewola babilońska: 586  538 B.C.
- panowanie perskie: 538  331 B.C.
potem... ok. hellenistyczny (331-40 B.C.) i ok. rzymski (40 B.C.  324 A.D.)
TA
O HISTORCZYNE EPOKI ŻELAZA _
·ð razem z zaÅ‚amaniem kultur epoki brÄ…zu okoÅ‚o 1200 r p.n.e. we wschodniej części basenu Morza
Śródziemnego pojawiły się tzw. Ludy Morskie...
Ä…ð podjęły siÄ™ one ataków na imperium hetyckie (doprowadzajÄ…c je do upadku) oraz Egipt
(któremu w przeciwieństwie do Hetytów udało się odeprzeć wroga)...
1
EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE
(Marta Wawrzynkiewicz)
Ä…ð teren nadmorskiej równiny Palestyny również zostaÅ‚ zajÄ™ty przez Ludy Morza... przodujÄ…cymi
osadnikami byli Filistyni  lud wywodzący się z kręgu cywilizacji kultury mykeńskiej, którzy
osiedlili się między Gazą a Ekronem narzucając swoją hegemonię pozostałym Ludom Morza
oraz podbitym Kananejczykom...
Ä…ð Filistyni sprowadzili do Palestyny żelazo i wÅ‚aÅ›nie dziÄ™ki kontroli nad jego wytwarzaniem udaÅ‚o
im siÄ™ zdobyć militarnÄ… przewagÄ™ na tym terenie Ä…ð odzwierciedleniem takiej sytuacji sÄ…
znaleziska żelaznych narzędzi i broni wykonanej z żelaza pochodzące głównie ze stanowisk,
które w okresie żelaza I znajdowały się pod wpływem filistyńskim, sporadyczne są natomiast
znaleziska takich zabytków w miejscowościach kananejskich i izraelskich...
·ð Filistyni odegrali bardzo ważnÄ… rolÄ™ w dziejach Palestyny, ale z pewnoÅ›ciÄ… jeszcze wiÄ™kszÄ… wagÄ™
należy przypisać napływowi koczowniczych plemion izraelskich, które stopniowo opanowywały
tereny kananejskie, rozpoczynając tym samym długotrwały konflikt z Filistynami...
Ä…ð proces osadniczy Izraelitów rozpoczÄ…Å‚ siÄ™ w XII B.C.
Ä…ð pojawili siÄ™ najpierw na terenie Negewu, w części Transjordanii i centralnej, górzystej części
Kanaanu, a dopiero sto lat póz
niej w Galilei
Ä…ð pierwszym krokiem w stronÄ™ uksztaÅ‚towania organizacji paÅ„stwowej byÅ‚ tzw. okres SÄ™dziów...
·ð OKRES S
DZIÓW
Ä…ð pojawili siÄ™ wtedy tacy wodzowie jak Otniel, Ehud, Gedeon, Barak, Jefte i Samson, borykajÄ…cy
się z zagrożeniami związanymi nie tylko z Filistynami, ale również z Edomitami, Moabitami,
Madianitami oraz Ammonitami
Ä…ð ostatnim wodzem Izraelitów byÅ‚ SAMUEL, któremu udaÅ‚o siÄ™ skupić w swoich rÄ™kach wielkÄ…
wÅ‚adzÄ™ religijnÄ… i politycznÄ… Ä…ð nastÄ™pstwem tego byÅ‚o wprowadzenie ustroju monarchicznego
Ä…ð namaszczenie przez Samuela SAULA na pierwszego króla Izraela (ok. 1000-990 B.C.)
Ä…ð poczÄ…tkowo obiecujÄ…ce zwyciÄ™stwa nad Filistynami i Ammonitami, dziÄ™ki którym mógÅ‚ zaÅ‚ożyć
swojÄ… rezydencjÄ™ w Gibea
Ä…ð niestety dalszy rozwój wydarzeÅ„ i zawiedzione nadzieje na wydostanie siÄ™ spod jarzma
Filistynów, mimo wielkiej charyzmy i talentu przywódczego Saula, sprawiły że za pierwszego
wielkiego króla, od którego panowania rozpoczyna się właściwy okres monarchii, uważany
jest następca Saula  Dawid
·ð OKRES ZJEDNOCZONEGO KRÓLESTWA
Ä…ð DAWID (ok. 1000/990 - 965 B.C.)
- jego celem było zjednoczenie rozdzielonych plemion izraelskich
- połączenie północy i południa było niemożliwe bez zajęcia opanowanej przez
Kananejczyków Jerozolimy, która stanowiła pewnego rodzaju pomost między tymi regionami...
- zdobył Jerozolimę...
- wystąpił zbrojnie także przeciwko Filistynom, Edomitom, Moabitom i Ammonitom, znacznie
powiększając tym samym terytorium Izraela
- chcąc połączyć trwale ze sobą zdobyte ziemie, Dawid wziął sobie za żony kobiety z plemion
izraelskich i cudzoziemskich, czego następstwem były nieprzewidziane przez niego konflikty
rodzinne i polityczne...
Ä…ð SALOMON (975  935 B.C.)
- syn Dawida& władca równie potężny i tak jak ojciec pragnący podtrzymać spójność Izraela
- przejął bardzo silne i dobrze zorganizowane państwo, w którym jednak nadal przeżywały się
tradycje plemienne zaburzające jego jedność
- czas dobrobytu i pokoju, a przede wszystkim intensywnych prac budowlanych Ä…ð rozbudowaÅ‚
i umocnił Jerozolimę, a jej najważniejszym miejscem stała się wzniesiona przez Salomona
Świątynia, do której od południa przylegał królewski pałac...
- działalność budowlana wychodziła również poza Jerozolimę; rozbudowano takie miasta jak
Megiddo, Hazor, Gezer, wzniesiono ważne konstrukcje obronne także na terenie Negewu:
Kadesz Barnea, Arad, Beer-Szewa...
- po panowaniu króla Salomona okazało się, że wszelkie starania związane z planami
kontynuacji silnej, zjednoczonej monarchii zostały zaprzepaszczone wraz ze śmiercią tego
wielkiego władcy... narastające konflikty między południowymi i północnymi plemionami
izraelskimi okazały się silniejsze niż polityczne dążenia dynastii Dawida do utrzymania
zjednoczonego narodu... przyczyniły się do tego zapewne nie tylko ciągle ożywające tradycje
plemienne, ale także duża tolerancja Salomona wobec kultów obcych bóstw, w stosunku do
której nie pozostali bez odzewu wyznawcy Jahwe...
2
EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE
(Marta Wawrzynkiewicz)
Ä…ð pierwsze kroki zmieniajÄ…ce tor wydarzeÅ„ zaplanowanych przez Salomona podjÄ…Å‚ jego syn
ROBOAM, który nie zdołał utrwalić zjednoczonego królestwa...
·ð OKRES PODZIELONEGO KRÓLESTWA
Ä…ð dziesięć północnych plemion nie uznaÅ‚o wÅ‚adzy nastÄ™pcy Salomona i stworzyÅ‚o odrÄ™bne
królestwo Izraela... pozostałe dwa plemiona skupione wokół Jerozolimy dały początek
królestwu Judy...
Ä…ð do ostatecznego podziaÅ‚u przyczyniÅ‚ siÄ™ JEROBOAM  wysoki rangÄ… dworzanin Salomona,
który wróciwszy ze schronienia na dworze faraona Szeszonka przejął władzę w Sychem  od
tej pory nowej stolicy Izraela Ä…ð głównym celem jego polityki byÅ‚a walka z Królestwem
Południowym
Ä…ð bogatsze paÅ„stwo północne pozostawaÅ‚o w silnym kontakcie z FenicjÄ… i innymi potężnymi
królestwami północnymi... w zupełnie innej sytuacji znalazła się Juda, która graniczyła od
południa z pustynią oraz od wschodu z wojowniczymi plemionami Transjordanii...
Ä…ð również odrÄ™bność religijna zostaÅ‚a podkreÅ›lona... Jeroboam ufundowaÅ‚ dwa centra kultowe
słynące z sanktuariów, w których znajdowały się posągi złotych cielców (w Dan na północnych
kraÅ„cach jego królestwa i w Bethel na poÅ‚udniu) Ä…ð priorytetem Jeroboama byÅ‚o odciÄ™cie siÄ™
od Jerozolimy, w której nieprzerwanie koncentrowało się życie religijne Judy...
Ä…ð okres podzielonego królestwa byÅ‚ czasem peÅ‚nym wewnÄ™trznych napięć, a przede wszystkim
walk toczonych na pograniczu obu królestw... podzielone i osłabione państwa były narażone
także na militarne interwencje sąsiadów...
- 926 B.C. - podczas wyprawy faraona Szeszonka I kilka miast judzkich uległo zniszczeniu
- Królestwo Izraela natomiast było od północy niepokojone przez Aramejczyków, a głównie
przez królestwo Damaszku... prowadziło też wojny z Moabitami
- ok. 800 B.C. pomoc przybyła z najmniej oczekiwanej strony, czyli z Asyrii, która podbiła
Damaszek...
Ä…ð inwazja asyryjska...
- 734 B.C. - Asyryjczycy pod dowództwem Tiglatpilesara III wkroczyli do Palestyny i zajęli
północną część Izraela (m.in. Megiddo)
- dziesięć lat póz
niej Salmanassar V obległ Samarię, która w 722 B.C. została zmuszona do
poddania siÄ™ Sargonowi II
- Sargon ruszył na południe, gdzie pokonał wojska egipskie, a w trakcie drogi powrotnej w 720
B.C. ponownie spustoszył tereny Palestyny, skupiając się głównie na Królestwie Izraela...
część izraelskiej ludności została uprowadzona do Asyrii, a na to miejsce sprowadzono inne
ludy, które wraz z pozostałą ludnością miejscową utworzyły mieszankę etniczno-religijną,
którą nazywamy Samarytanami
- z kolejnej wyprawy asyryjskiej Juda nie zdołała wyjść obronną ręką... 701 B.C. Sanheryb
wraz ze swoim wojskiem zniszczył sporą część Królestwa Południowego, zdobywając i
plÄ…drujÄ…c m.in. Lachisz
- po aneksji Izraela Juda była mocno uzależnionym państwem wasalnym...
Ä…ð 605 B.C.  Egipcjanie ponoszÄ… klÄ™skÄ™ w bitwie z BabiloÅ„czykami pod Karkemisz... efektem
tego był bunt Królestwa Judy przeciwko babilońskiemu władcy Nabuchodonozorowi
(odmówili płacenia trybutu) ... Babilończycy zareagowali szturmem na Jerozolimę... oblężenie
trwało trzy miesiące... w końcu w 587 B.C. Jerozolima skapitulowała...
- Jerozolima i jej świątynia zostały całkowicie zburzone
- ludność pochwycona do niewoli babilońskiej
- pokonanie takiej potęgi wydawało się niemożliwe... dopiero, gdy Babilonia została zdobyta
przez króla perskiego Cyrusa w 538 B.C. wygnańcy mogli powrócić i rozpocząć odbudowę
zniszczonego kraju i świątyni...
EPOKA ŻELAZA I (1200 - 900 B.C.)
·ð napÅ‚yw plemion izraelskich na tereny kananejskie (zdobycie Jerycha) i poczÄ…tki osadnictwa
izraelskiego (do Transjordanii przybyli u sch. PB)
·ð otwarty konflikt z Filistynami (egip. Peleset)... Å›ciÅ›le ustalone strefy oddziaÅ‚ywania tych grup...
dopiero Dawid pokonał Filistynów... a ok. 995 B.C. pokonał także kananejskich Jebuzytów
władających Jerozolimą... podporządkował też część państw aramejskich, uzależnił okresowo
Królestwo Damaszku... pokonał Moabitów, Ammonitów, Edomitów...
·ð na wybrzeżu obok miast filistyÅ„skich, rozwijaÅ‚y siÄ™ niezależne oÅ›rodki fenickie...
3
EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE
(Marta Wawrzynkiewicz)
·ð PLEMIONA IZRAELSKIE...
Ä…ð nie posiadali umiejÄ™tnoÅ›ci budowy miast i umocnieÅ„
Ä…ð poczÄ…tkowo wykorzystywali ruiny kananejskich domostw...
Ä…ð OSADY TYPU WIEJSKIEGO - wraz z zarzucaniem koczowniczego trybu życia (pocz. XII B.C.)
- początkowo rejon wzgórz centralnych, pn. Negew i Transjordania...
- w Galilei dopiero w XI B.C.
- niewielkie, proste osady o charakterze rolniczym
- domy słupowe lub  domy o 3 lub 4 pomieszczeniach
- osiedla otwarte, z domostwami skupionymi na obwodzie i wolnÄ… przestrzeniÄ… w centrum (Tel
Mazos, Gilo,...)
- Gilo  (XII B.C.) ciekawe rozplanowanie... skupiska domostw z zagrodami, a w centrum
kamienna wieża strażniczo-obronna (na planie kwadratu ok. 11 x 11m)
- Har Adir  (XI B.C.) także kwadratowa wieża, ale otoczona murem kazamatowym! Pośród
małych osad rolniczych...
·ð TELL EL-FUL (GIBEA)
Ä…ð zidentyfikowano pięć poziomów użytkowania, poczÄ…wszy od XII
wieku p.n.e., skończywszy na czasach rzymskich
Ä…ð w momencie zajÄ™cia Gibea przez Saula stacjonowaÅ‚ tam garnizon
filistyński... od tej chwili miejscowość była określana mianem Gibea
Saulowego, a król postanowił uczynić z miasta stolicę swojego
królestwa... w związku z tym badacze łączą pierwszą fortecę z
działalnością budowlaną Filistynów, a dopiero powstanie drugiej
twierdzy w Gibea z panowaniem Saula (koniec XI w. p.n.e.)
Ä…ð wystÄ™pujÄ…ca tu konstrukcja MURU KAZAMATOWEGO jest typowym rozwiÄ…zaniem dla
izraelskiego budownictwa obronnego EÅ» I
- polega ona na wzniesieniu dwóch równoległych ciągów murów w pewnej odległości od
siebie, połączonych poprzecznymi przegrodami
- uzyskane w ten sposób kazamaty wypełniano gruzem lub rumoszem skalnym, a niektóre z
myślą o praktycznym wykorzystaniu pozostawiano puste
- technika ta pozwalała na znaczną oszczędność budulca, przyśpieszała realizację projektu
- tego typu konstrukcje zostały przeniesione do Palestyny z Anatolii (umocnienia hetyckie z
epoki brązu) za pośrednictwem tzw. księstwa póz
nohetyckiego
Ä…ð gruba warstwa popioÅ‚u i wÄ™gla drzewnego... wyższe partie budowli wzniesiono z drewna?
takie założenie wyjaśnia okoliczności wyniszczenia drzewostanu Palestyny...
Har Adir
Tel el-Ful MURY KAZAMATOWE (dwa ostatnie przykłady są związane z
Sychem (XI B.C.) działalnością Dawida  wzniesienie fortyfikacji w Judei -
Tell Beit Mirsim (pocz. X B.C.) ochrona przed naporem Filistynów)
Bet Szemesz (pocz. X B.C.)
·ð KULT IZRAELITÓW...
Ä…ð niewiele pozostaÅ‚oÅ›ci archeologicznych Å›wiadczÄ…cych o życiu religijnym plemion izraelskich
Ä…ð GÓRA EBAL
- na pn. od Sychem... tu zgodnie z tradycją Jozue miał wznieść ołtarz
- odkryto kamienne konstrukcje
- A. Zertal: wczesnoizraelski obiekt kultowy... inni... wieża wartownicza w centrum wiejskiej
zabudowy, podobnie jak w Gilo...
Ä…ð pn. rejon wzgórz Samarii... tzw. WYSOKIE MIEJSCE
- kamienny okrąg o średnicy ok. 20m, w którego centrum rosło zapewne św. drzewo
- we wschodniej części kręgu znajdowała się masseba (pionowo ustawiony duży kamień)
- znaleziono tu brÄ…zowÄ… figurkÄ™ byka  obiekt kultu?
·ð JEROZOLIMA
Ä…ð centralny oÅ›rodek organizmu paÅ„stwowego od momentu zdobycia jej przez Dawida
Ä…ð CYTADELA KANANEJSKA
- na wzgórzu Ofel, do którego od str. wsch. i zach. utrudniały dostęp głębokie doliny (Cedronu
i Tyropoionu)
- jej fortyfikacje wykorzystał także Dawid
4
EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE
(Marta Wawrzynkiewicz)
Ä…ð w czasach Salomona miasto znacznie rozbudowano, umocniono i wzniesiono okrÄ™g
świątynny...
Ä…ð OKR
G ÅšWI
TYNNY SALOMONA (wzniesiony ok. 960  950 B.C.)
- Pismo Święte dokładnie opisuje przygotowania do budowy, sam proces
powstania oraz wygląd świątyni (na górze Moria - wzgórze na północ od
Ofelu  gdzie Abraham miał złożyć ofiarę z Izaaka)  gł. z
ródło
- świątynia Salomona znajduje się dzisiaj pod muzułmańskim sanktuarium
(Haram es Sharif) w związku z czym przeprowadzenie dokładnych badań i
zdobycie z
ródeł archeologicznych jest niestety niemożliwe...
- być może część murów pd. okręgu z czasów przebudowy herdiańskiej
można przypisać czasom Salomona  ergo... św. na osi wsch.-zach.
- wzniesiona przez architektów i rzemieślników fenickich
- na dziedzińcu przed św. OA
TARZ ofiarny oraz duże naczynia brązowe z
wodÄ… do rytualnych ablucji
- św. wzniesiona na podium, na planie wydłużonego prostokąta (50 x 25m)
- wejście flankowały dwie brązowe kolumny: JACHIM i BOAZ  między nimi schodki do
niewielkiego przedsionka  ULAM
- dalej... długie pomieszczenie halowe zwane  HEKAL ... kolejne schodki...
-  DEBIR   święte świętych  sanktuarium z Arką Przymierza
- budynek św. oblegały wokół trzy kondygnacje niewielkich pomieszczeń  na nich wspierała
się konstrukcja dachu... wysokość św.  ok. 15m
- głównymi motywami zdobiącymi świątynię były: cherubiny, palmy, girlandy i owoce, czyli
elementy, które można napotkać także na terenie Syrii, Fenicji, Kanaanu oraz w izraelskich
miejscowościach wzniesionych przez Salomona: Megiddo, Hazor, Gezer
- podstawowe elementy św. Salomona są zgodne z zasadniczymi cechami architektury
fenicko-syryjskiej... dotyczy to również techniki kamieniarskiej oraz
wystroju wnętrza...
- pojawiają się też elementy egipskie (typowe zjawisko sztuki
fenickiej)... np. podwyższanie poziomu posadzek kolejnych
pomieszczeń...
- 586 B.C. - król babiloński Nabuchodonozor II doszczętnie zniszczył
dzieło Salomona... wyposażenie świątyni zostało wywiezione do
Babilonu, a los Arki Przymierza do dzisiaj nie jest znany... potem
odbudowywana, ale nie odzyskała już dawnej świetności...
Ä…ð PAA
AC SALOMONA
- przylegał do pd. strony okręgu św.
- koncepcja znana z pn. Syrii jako BIT HILANI
- charakterystyczny kolumnowy portyk wejściowy
- z portyku wejście do sali tronowej (tron przy krótszej ścianie?)
- za salÄ… tronowÄ… pomieszczenia mieszkalne
HAZOR
MEGIDDO tutaj także skupiała się działalność budowlana Salomona...
GEZER
·ð MEGIDDO SALOMONA
Ä…ð tzw.  spichrz królewski ; ważny oÅ›rodek
administracyjny
Ä…ð bardzo skomplikowana stratygrafia...
Ä…ð Y. Yadin: miasto Salomona  warstwy IVB-VA
- otoczone murem kazamatowym
- brama 6-komorowa
- dwa pałace ( 6000 i  1723 ) w typie zbliżonym
do syryjskiego bit hilami
Ä…ð Y. Aharoni: uważaÅ‚ za miasto Salomona  warstwÄ™
IVA (IVB to czasy Achaba  ok.850 B.C.)
- mur z występami i uskokami
- słynne stajnie Salomona (obecnie uważane
raczej za pomieszczenia magazynowe)
5
EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE
(Marta Wawrzynkiewicz)
·ð BET SZEAN
Ä…ð ważny oÅ›rodek w czasach Salomona... za Saula jeszcze we wÅ‚adaniu Filistynów...
Ä…ð warstwa V (1000  850 B.C.)  DWIE ÅšWI
TYNIE
- zwiÄ…zane z kultami kananejskimi
- ÅšW. POA
UDNIOWA Ä…ð zerwanie z obowiÄ…zujÄ…cymi wczeÅ›niej schematami
Ä…ð plan przypomina Å›w. jerozolimskÄ… (czyli typ fenicki)
- nie jest pewne, czy powstały przed zdobyciem miasta przez Izraelitów, czy póz
niej... ale
ceramika świadczy o tym, że były użytkowane bez zakłóceń w ok. izraelskim (przykład
tolerancji Salomona wobec innych religii)
·ð BET SZEMESZ
Ä…ð w pobliżu granicy izraelsko-filistyÅ„skiej w Szefeli
Ä…ð w rÄ™kach Filistynów... za pan. Dawida caÅ‚kowicie zniszczone... zupeÅ‚nie na nowo
odbudowane...
Ä…ð kazamatowe mury (ponad 4m gruboÅ›ci)
Ä…ð URBANISTYKA
- okólna ulica w pewnej odległości od wewn. pierścienia murów, dzieląca miasto na dwie strefy
- między murem, a ulicą  regularne domy ustawione promieniście w stosunku do muru
- strefa wewnętrzna  mniej regularna zabudowa
- podobny układ urbanistyczny stwierdzono także w Megiddo
Ä…ð BUDYNKI MIESZKALNE
- charakterystyczny plan dla EÅ»
- zwarty prostokątny blok z jednym pomieszczeniem w głębi, zajmującym całą
szerokość obiektu oraz przylegającymi do niego trzema podłużnymi
pomieszczeniami w przedniej części
- nie wiadomo, czy podłużne pomieszczenia były oddzielone murami, czy wspierały się
jedynie na dwóch rzędach kolumn
- poniżej poziomy posadzek drążono okrągłe jamy zasobowe (silosy), wyłożone kamieniami,
kontynuując w ten sposób tradycje PB (w Ey
II jamy zasobowe tego typu zanikają zupełnie!)
·ð TELL BEIT MIRSIM
Ä…ð mur kazamatowy i analogiczna urbanistyka jak w Bet Szemesz
Ä…ð gliniane figurki i plakietki z przedstawieniem bogini pÅ‚odnoÅ›ci jako ciężarnej kobiety -
nawiązanie do analogicznych plakietek z PB i świadczą o żywotności dawniejszych wierzeń...
·ð FORTECE CENTRALNEGO NEGEWU
Ä…ð charakterystyczne obiekty w tym górzystym rejonie...
Ä…ð tutaj... ok. 50 kolistych, owalnych lub rzadziej prostokÄ…tnych budowli o Å›red. 25-
70m
Ä…ð mur kazamatowy tworzyÅ‚ tu rodzaj zagrody otaczajÄ…cej dziedziniec, na który
prowadziło jedynie wąskie przejście
Ä…ð wiÄ™kszość usytuowana na wzgórzach... w pobliżu z
ródła lub doliny rzek...
Ä…ð osadnictwo zwiÄ…zane z fortecami byÅ‚o krótkotrwaÅ‚e... przypuszczalnie ulegÅ‚y onie zniszczeniu
w trakcie wyprawy faraona SZESZONKA I w 926 B.C.
Ä…ð przeznaczenie jest nadal dyskusyjnym zagadnieniem...
- umownie budowle te nazywane sÄ… FORTECAMI
- siedziby izraelskiej administracji i własności ziemskiej (w II tys. B.C. tereny centralnego
Negewu nie były zasiedlone, w tym momencie stały się atrakcyjne)
- (R. Cohen) sÄ… to elementy izraelskiej polityki majÄ…cej na celu kontrolÄ™ i panowanie nad
Negewem, by zapewnić bezpieczeństwo przebiegających tędy szlaków handlowych
Ä…ð geneza...
- część badaczy łączy te obiekty z koczowniczym plemieniem AMALEKITÓW (2 poł. XI B.C.),
które po ciężkich walkach zostało pokonane przez Saula
- inni... wiążą te konstrukcje z działalnością PLEMION IZRAEILSKICH z czasów Saula (akcja
wymierzona przeciw pustynnym koczownikom, gł. Amalekitom)
·ð FORTECA W ARAD (pn. Negew)
Ä…ð datowana na czasy Salomona (warstwa XI)
Ä…ð kwadratowy plan, otoczona murem kazamatowym
Ä…ð identyfikowana z toponimem wystÄ™pujÄ…cym na spisie Szeszonka z Karnaku
6
EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE
(Marta Wawrzynkiewicz)
·ð DOMY MIESZKALNE (X B.C.)
Ä…ð Tell el-Fara pn., Bet Szemesz II,&
Ä…ð na tyÅ‚ach domostwa poprzeczne pomieszczenie, zajmujÄ…ce caÅ‚Ä… szerokość budynku
Ä…ð wyżej wspomniane pomieszczenie poprzedzone byÅ‚o wydÅ‚użonym dziedziÅ„cem, oddzielonym
od bocznych partii zabudowy częściowo konstrukcją wspartą na słupach, częściowo murem
(stąd często nazywane są one: DOMY FILAROWE)
Ä…ð na dziedziÅ„cach... piece chlebowe itp.  tu wykonywano czynnoÅ›ci gospodarcze
Ä…ð mury dość staranne, cieÅ„kie
Ä…ð domy byÅ‚y zwrócone ku sobie tyÅ‚ami, a wejÅ›cia znajdowaÅ‚y siÄ™ od strony równolegle
biegnÄ…cych ulic
·ð za pan. Salomona intensywnie eksplorowano ZA
OŻA MIEDZI w WADI EL-ARABA, stanowiące jedną
z podstaw gospodarczych królestwa... utrata tego rozbudowanego systemu kopalń i ośrodków
przetwórczych na rzecz Edomu u sch. pan. Salomona stała się przypuszczalnie jedną z
ekonomicznych przyczyn, które także przyspieszyły rozpad królestwa...
Ä…ð kopalnie odkrywkowe, ale stwierdzono też obecność sztolni drążonych w zboczach skalnych
Ä…ð wydobytÄ… rudÄ™ wzbogacano poprzez spiekanie na miejscu... potem transport... dalsza
obróbka
Ä…ð zachowaÅ‚y siÄ™ pozostaÅ‚oÅ›ci pieców sÅ‚użących do wytopu rudy (wykorzystywano silnie wiejÄ…ce
w tym rejonie wiatry) oraz duże pokłady żużla
Ä…ð zlokalizowano tu także Å›lady pomieszczeÅ„ mieszkalnych robotników
Ä…ð byÅ‚y to tereny niezamieszkaÅ‚e, nie mogÄ…ce zapewnić podstawowych warunków życia... czyli
produkcja wymagała dużego wysiłku organizacyjnego... regularny transport karawanowy
(dostawy wody, pożywienia, narzędzi, węgla drzewnego z Edomu)
Ä…ð oÅ›rodek przemysÅ‚owy np. w Tell el-Cheleifa (w pobliżu zatoki Akaba)
·ð CERAMIKA
Ä…ð jedno z najważniejszych kryteriów chronologicznych
Ä…ð także ceramika filistyÅ„ska /pyt. 16/
Ä…ð kontynuacja wielu typów z EB, ale pod wpÅ‚ywem osadnictwa izraelskiego istotne zmiany...
Ä…ð w ceramice kananejskiej i jej kontynuacjach przeważaÅ‚y formy kuliste... natomiast ceramika
EŻ preferuje kształty ostre, profilowane
Ä…ð maleje też znaczenie dekoracji malowanej, wzrasta natomiast popularność ceramiki pokrytej
warstwą delikatnej, polerowanej glinki (gł. czerwona... czasem żółta, brązowa, czarna)
Ä…ð różnorodne dzbany, puchary, misy, kubki, kratery, naczynia zasobowe,... a w kategorii
naczyń kuchennych duże garnki z zaokrągloną dolną częścią i profilowaną częścią
górną (nawiązanie do tradycji kananejskiej z PB)
Ä…ð PUCHARY
- o szerokiej, raczej płaskiej czaszy na wysokiej stopce  wywodzą się z PB; bardzo popularne
w EÅ» I na pd. i na pn.
- o głębokiej czaszy na niskiej stopce (tzw.  kubki )  wywodzą się z PB; mniej
popularne w EŻ I... zanikają... właściwie uchwytne są tylko na pn.
Ä…ð KRATERY
- wywodzą się z tradycji kananejskiej... (widoczne w kształtach brzuśca i stopki, w dekoracji 
fryzy na wysokości imadeł)
- teraz... zdecydowanie większa ilość imadeł (4, 8 lub więcej)
- teraz... dekoracja sznurowa na wysokości imadeł (szczególnie na pn. kraju)
- teraz... pogrubione krawędzie naczyń
Ä…ð MISY
- także wywodzą się z tradycji PB... grubościenne; niskiej jakości...
- misy półkoliste, ze spłaszczonym dnem, dekorowane malowanymi pasami
- także misy o ścianach profilowanych z charakterystycznym zagłębieniem (rowkiem) poniżej
krawędzi... stopki pierścieniowate...
Ä…ð tzw. MANIERKI
- również nawiązują do wcześniejszych tradycji...
- trzy odmiany...
1). naczynie z kulistym brzuścem i pojedynczym imadłem, kształt
dzbana / butli, dwubarwna dekoracja
2). duże butle o lekko spłaszczonym brzuścu; dekorowane
koncentrycznymi kołami lub ornamentem metopowym w stylu PB
7
EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE
(Marta Wawrzynkiewicz)
3). małe naczynia... w kilku wariantach
Ä…ð oprócz starannej ceramiki, toczonej na kole, wystÄ™puje też kategoria ceramiki lepionej rÄ™cznie,
surowej, spotykana najczęściej jako wyrób lokalny na terenie Negewu  tzw. CERAMIKA
NEGEWU
Ä…ð NACZYNIA ZASOBOWE / PITOSY
- w stosunku do swoich odpowiedników z PB uzyskują nowe, charakterystyczne cechy...
- korpusy stajÄ… siÄ™ jajowate lub eliptyczne
- są wyposażone w imadła
- z czasem... szyjka uległa skróceniu, tuż poniżej krawędzi wylewu modelowano
charakterystyczną obręcz (tzw. collared rim)
- na brzuścu często odciski sznurów (ślad związany z tokiem ich produkcji 
obwiązywanie dużych naczyń w trakcie wyrobu?)
- (Albright, Aharoni i in.) naczynia te należy łączyć z wytwórczością osadników izraelskich
EPOKA ŻELAZA II (900 - 586 B.C.)
·ð wstÄ™p historyczny jest na str. 3. ;)
_ KRÓLESTWO IZRAELA _
·ð wÅ‚adcy Izraela nie posiadali poczÄ…tkowo staÅ‚ej rezydencji...
Ä…ð najpierw przebywali w SYCHEM
Ä…ð nastÄ™pnie stolicÄ™ przenieÅ›li do TIRSY (Tell el-Fara pn.)  ok. 885 B.C.  w czasie walk o TirsÄ™
miasto zostało zniszczone... na ruinach reprezentacyjne budowle zaczął wznosić Omri...
jednak wkrótce zaniechano tego zamiaru...
Ä…ð przeniesienie stolicy do SAMARII  ok. 870 B.C.  tu lepsze warunki geograficzno-
strategiczne... ten plan umożliwiał też wzniesienie nowego miasta od podstaw, na nie
zabudowanym terenie... tutaj przerzucono ludność z Tirsy...
·ð SAMARIA
Ä…ð przykÅ‚ad jedynego wiÄ™kszego miasta zaÅ‚ożonego przez
Izraelitów...
Ä…ð ważne stanowisko... znamy historycznÄ… datÄ™ zaÅ‚ożenia
miasta oraz kolejne fazy jego rozbudowy i zniszczeń...
możliwości uzyskania wiarygodnej chronologii wielu
wyrobów (oczywiście gł. ceramiki ;)
Ä…ð REZYDENCJA / PAA
AC OMRIEGO
- na najwyższym miejscu wzgórza Omri rozpoczął
budowÄ™ swojej rezydencji...
- otoczona niezbyt masywnym murem (1,6 m grub.)  spełniał on również rolę muru
oporowego, podtrzymujÄ…cego terasÄ™ rozszerzajÄ…cÄ… teren nadajÄ…cy siÄ™ pod zabudowÄ™
- doskonała kamieniarka  przypisywana specjalnie sprowadzonym rzemieślnikom fenickim
- bloki kamienne w dolnej części muru mają powierzchnię nieregularną, wyżej natomiast
znajdujÄ… siÄ™ bloki starannie dopasowane
- pomieszczenia pałacowe znajdowały się na przestrzeni wyznaczonej murem (w pewnej
odległości od niego)
Ä…ð sześć lat po przeniesieniu stolicy wÅ‚adzÄ™ przejÄ…Å‚ Achab... przystÄ…piÅ‚ do rozbudowy miasta i
pałacu...
Ä…ð AKROPOL ACHABA
- powiększono przestrzeń pałacową objętą murem... (210 x 100 m)
- mur kazamatowy pełnił w tym wypadku wyraz
ne funkcje strategiczne (5m grub., od pn. 10 m)
- BLOKI KAMIENNE - obrabiane w charakterystyczny sposób z dobrze opracowanymi
krawędziami i silnymi wypukłościami na powierzchni
- dobrze dopasowane
- rzemieślnicy feniccy
- KAPITELE PROTOEOLSKIE  łączone także z rzemieślnikami fenickimi, w
póz
niejszych okresach użyte wtórnie...
- liczne fragmenty ozdób z kości słoniowej, zdobiących niegdyś wnętrza pałacowe (należą do
kręgu sztuki fenickiej)
8
EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE
(Marta Wawrzynkiewicz)
- obszar otoczony murem kazamatowym był wyłożony kamiennymi płytami... tu pałac...
- PAA
AC - zły stan zachowania... nie udało się ustalić dokładnego planu...
- w centrum... duży prostokątny dziedziniec... otoczony kompleksami zabudowań...
- mieści się w kananejskiej tradycji PB z pewnymi oddziaływaniami fenickimi
- BRAMA - mieściła się od wschodu... niestety ta część również została silnie zniszczona...
- ślady bramy na  osi łamanej
- kapitele protoeolskie (element bogatego wystroju bramy)
- ZACH. CZ
ŚĆ - budynki administracyjne
- od wsch. podłużne, wąskie magazyny
- od zach. trzy grupy kwadratowych pomieszczeń
-  OSTRAKA Z SAMARII - grupa 63 krótkich tekstów związanych z dostawą
oliwy i wina... stanowią one ważny zestaw dokumentów ilustrujących
funkcjonowanie ówczesnej administracji
Ä…ð odsÅ‚oniÄ™to także pozostaÅ‚oÅ›ci murów miejskich... w czasach Achaba Samaria mogÅ‚a
pomieścić ok. 10 tys. Mieszkańców...
Ä…ð 722 B.C.  Asyryjczycy spustoszyli rezydencjÄ™... ale uboższe dzielnice prawdopodobnie nie
ulegÅ‚y caÅ‚kowitemu zniszczeniu... oÅ›rodek asyryjskiej administracji... Ä…ð cienkoÅ›cienna
ceramika nowego typu, będąca importem asyryjskim
·ð MEGIDDO
Ä…ð warstwa IVA  wczeÅ›niej Å‚Ä…czona z Salomonem
Ä…ð 734 B.C.  zniszczenie tej warstwy (najazd asyryjski)
ergo... przyłączone wcześniej do Asyrii niż Samaria
Ä…ð podobnie jak w Samarii, tutaj także nad miastem
górowała rezydencja dostojnika wojskowego...
Ä…ð REZYDENCJA (BUDOWLA 338)
- znaczny budynek we wsch. części miasta
- otoczony murem kwadrat o boku 57 m
- identyczna jak w Samarii technika kamieniarska
Ä…ð STAJNIE (MAGAZYNY?)
Ä…ð MURY MIEJSKIE  z systemem wystÄ™pów i uskoków
Ä…ð BRAMA  od pn.; konstrukcja z szeÅ›ciu komór... plus
na osi łamanej część zewnętrzna bramy (dwukomorowa)
Ä…ð TUNEL WODNY  zapewniaÅ‚ dostÄ™p do wody (szyb i specjalnie wydrążony tunel)
Ä…ð WARSTWA III Ä…ð po fazie zniszczeÅ„... na miejscu monumentalnych budowli wzniesiono domu
mieszkalne (regularna siatka ulic)
Ä…ð zmiany w rozplanowaniu miasta wprowadzili Asyryjczycy? nowi sprowadzeni
przez Asyryjsczyków osadnicy?
Ä…ð w ceramice formy obce... ale tutaj zmiany nie byÅ‚y tak zasadnicze jak w
Samarii
·ð TIRSA (Tell el-Fara pn.)
Ä…ð ok. 800 B.C. byÅ‚a znacznym oÅ›rodkiem miejskim... (warstwa VIId)
Ä…ð ceramika analogiczna do ceramiki z warstwy IV z Samarii (Å‚atwe datowanie)
Ä…ð brak wyraz
nie wyodrębnionego zespołu pałacowego!
Ä…ð oÅ›rodek wÅ‚adzy znajdowaÅ‚ siÄ™ wewnÄ…trz miasta, w pobliżu bramy
Ä…ð dwie dzielnice miejskie oddzielone murem...
- zdecydowane zróżnicowanie społeczne
- w bogatszej domostwa o planie analogicznym do tych z EÅ» I
- w biedniejszej małe, mocno ścieśnione domki
Ä…ð zniszczona w czasie najazdu asyryjskiego... w okresie zależnoÅ›ci od Asyrii znacznie zubożaÅ‚o
i straciło na znaczeniu... w tej fazie  importowana ceramika asyryjska...
·ð HAZOR (warstwy IX  V)
Ä…ð po podziale królestwa ulegÅ‚o gwaÅ‚townemu zniszczeniu (wojny z
Aramejczykami?)
Ä…ð za Achaba... powiÄ™kszenie obszaru... wzniesienie solidnego muru
obronnego... i cytadeli...
Ä…ð CYTADELA (w zach. części)
- oddzielona własnym murem od reszty zabudowy
9
EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE
(Marta Wawrzynkiewicz)
- brama zdobiona pilastrami z protoeolskimi kapitelami
Ä…ð ZESPÓA
MAGAZYNÓW i SPICHRZ ZBOŻOWY  ważna rola tego ośrodka w administracji
Ä…ð podziemny SYSTEM DOPROWADZAJ
CY WOD
 umożliwiał przetrwanie długotrwałego
oblężenia...
Ä…ð DOMY - spore domostwa w typie tzw. domów o 4 pomieszczeniach
- także znacznie mniejsze o rozmaitych planach
- wzdłuż regularnie rozmieszczonych ulic
Ä…ð duże straty podczas trzÄ™sienia ziemi... odbudowane na poprzednim planie...
Ä…ð tuż przed najazdem wzmocniono i poszerzono mury broniÄ…ce dostÄ™pu do cytadeli (warstwa
V)... miasto nie oparło się jednak wojsku Tiglatpilesara III
Ä…ð w kolejnej fazie (warstwa IV) stwierdzono jedynie bardzo ubogie Å›lady osadnictwa...
_ KRÓLESTWO JUDY _
·ð tutaj w ramach stopniowego procesu (bez wiÄ™kszych zakłóceÅ„, walk,...) szereg osad powstaÅ‚ych w
EŻ I przekształciło się w znaczne ośrodki miejskie... chronione systemami murów obronnych...
wiele spośród nich uległo zniszczeniu w trakcie asyryjskiego najazdu (701 B.C.), lecz zdołały się
podz
wignąć i wiek VIII stanowi dla Judy wręcz okres odrodzenia i pomyślności, aż do inwazji
babilońskiej (587 B.C.)
·ð ludność skoncentrowana w Jerozolimie (10-20 tys. ludzi), a drugie także gÄ™sto zaludnione miasto
to Lachisz... inne formy osadnicze ...
- liczne, lecz niewielkie i umocnione osady miejskie
- wsie pozbawione systemów obronnych
- farmy i pojedyncze domostwa
·ð URBANISTYKA... MIASTA...
Ä…ð silne umocnienia na planie koÅ‚a lub owalu (w zależnoÅ›ci od naturalnego uksztaÅ‚towania
wzgórza)
Ä…ð podobny przebieg miaÅ‚y ulice, z jednym szeregiem domostw przylegÅ‚ych do muru (czasem
tylne pomieszczenia domów stanowiły element składowy murów kazamatowych)
Ä…ð oÅ›rodki administracyjne, garnizony wojskowe,...
Ä…ð miasta z górujÄ…cym nad nimi oÅ›rodkiem wÅ‚adzy (paÅ‚ac, cytadela) oraz miasta posiadajÄ…ce
tylko zabudowÄ™ mieszkalnÄ…
Ä…ð gÄ™ste zaludnienie miast
Ä…ð regularna zabudowa
Ä…ð czÄ™sto specjalizacja w pewnych dziedzinach wytwórczoÅ›ci
Ä…ð mury kazamatowe i mury z dodatkowym pochyÅ‚ym stokiem (wzmocnienie konstrukcji)
·ð JEROZOLIMA
Ä…ð miasto ucierpiaÅ‚o w czasie kampanii Sanheryba (701 B.C.), ale przetrwaÅ‚o oblężenie... pomógÅ‚
w tym bezpośredni, bezpieczny dostęp do wody pitnej...
- TUNEL SILOE - przed oblężeniem asyryjskim wydrążono we wzgórzu Ofel specjalną
konstrukcjÄ™
- osiągnięcie techniczne dużej rangi
Ä…ð zabudowa miejska skupiaÅ‚a siÄ™ w dwóch rejonach  na terenie tzw.  miasta Dawida i na Ofelu
Ä…ð MIASTO DAWIDA
- w okresie VIII  VII B.C. otoczone było masywnym murem, obejmującym swym zasięgiem
obszar gęstej, tarasowej zabudowy
- ze względu na brak miejsca zabudowano również wsch. stok wzgórza (już poza murem)...
także pobliskie jaskinie
Ä…ð OFEL
- pomiędzy miastem Dawida, a wzgórzem świątynnym
- niestety pozostałości EŻ znajdują się pod póz
niejszymi nawarstwieniami i budowlami
- z tym okresem Å‚Ä…czy siÄ™ jedynie tzw. WIEÅ»
WARRENA  zapewne była to konstrukcja
chroniÄ…ca bramÄ™ miejskÄ…
Ä…ð w Å›wietle badaÅ„ (po 1967 r.) okazaÅ‚o siÄ™, że zachodnia cześć miasta też kryje pozostaÅ‚oÅ›ci
umocnień i zabudowy mieszkalnej (wcześniej badacze nie włączali tego rejonu w obręb
miasta)
10
EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE
(Marta Wawrzynkiewicz)
- fragmenty potężnych umocnień (7 m grub.) wzniesionych przez Ezechiasza w obliczu
najazdu asyryjskiego
- nieco dalej na pd.  wieża stanowiąca element systemu fortyfikacyjnego... także fragment
solidnego muru zachowanego do wys. 8 m
- umocnienia te zostały znisczone przez wojsko Nabuchodonozora (586 B.C.)
- we wschodniej części tego terenu  SKALNE GROBY z IX B.C. z wyraz
nymi
oddziaływaniami fenickimi, przeznaczone dla bogatszych mieszkańców miasta
·ð RAMAT RACHEL
Ä…ð niedaleko od Jerozolimy (na pd.)
Ä…ð dyskusje odnoÅ›nie funkcji tej okazaÅ‚ej budowli... PAA
AC
KRÓLEWSKI wzniesiony przez jednego z ostatnich królów
Judy w VII B.C.
Ä…ð po zniszczeniach zw. z asyryjskÄ… kampaniÄ… Sanheryba
przystąpiono do prac niwelacyjnych na wzgórzu, otaczając je
jednocześnie solidnym murem
Ä…ð PAA
AC
- zarys prostokÄ…ta (75 x 50 m)
- otoczony murem kazamatowym (5 m grub.) - kazamaty
wykorzystane jako magazyny
- od wsch. brama... prowadziła na spory dziedziniec wyłożony wapiennymi płytami
- zarówno w planie, jak i w technice kamieniarskiej i zastosowaniu kapiteli protoeolskich
widoczne są zbieżności z cytadelą z Samarii
·ð LACHISZ (Tell el-Duweir)
Ä…ð w czasach zjednoczonego królestwa wzgórze byÅ‚o
tylko częściowo zabudowane (warstwa V), nie było
też umocnień...
Ä…ð podwójna linia murów (warstwa IV-III)
- dolna partia z kamienia i ceglana nadbudowa!
- podstawa muru wzmocniona pochyłym stokiem
ziemnym
Ä…ð PAA
AC
- od wschodu przylegał dziedziniec wyłożony płytami
i otoczony murem, dostępny przez bramę...
- sześciokomorowa brama (na osi założenia)
- do dziedzińca przylegały wąskie, podłużne
pomieszczenia  magazyny
- na wysokim podium w pn. części miasta
- otoczony murem
- trzy fazy budowlane  od pocz. podzielonego
królestwa po podbój asyryjski w 701 B.C. (od budynku na planie kwadratu o boku 32m, po
założenie o wym. 76 x 36 m na podbudowie o 6 m wys.)
- ważne centrum administracyjne, siedziba lokalnego zarządcy i zapewne dowódcy garnizonu
Ä…ð domostwa mieszkalne i pomieszczenia sklepowe rozmieszczone byÅ‚y wzdÅ‚uż ulicy w pd.
części miasta, prowadzącej od monumentalnej bramy miejskiej w stronę pałacu
Ä…ð obecność zabudowy miejskiej stwierdzono także poza murami, na stoku wzgórza
Ä…ð RELIEF Z PAA
ACU SANHERYBA W NINIWIE
- oblężenie Lachisz podczas najazdu Asyryjczyków w 701 B.C.
- oblężenie... walka... egzekucja... i deportacja mieszkańców
Ä…ð po odbudowie miasto istniaÅ‚o jeszcze przez jakiÅ› czas (warstwa II), do momentu najazdów
babilońskich w 596 i 586 B.C.  na ogromnych nawarstwieniach gruzów odbudowano
umocnienia i nieliczne domostwa... tzw.  listy z Lachisz  grupa ostrakonów znalezionych przy
bramie miejskiej, dokumentujÄ…cych ostatnie dni Judy...
·ð GEZER
Ä…ð znaczny oÅ›rodek w tym okresie... ale brak odpowiednich danych stratygraficznych...
11
EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE
(Marta Wawrzynkiewicz)
·ð TELL BEIT MIRSIM B
Ä…ð ulegÅ‚o zniszczeniu w czasie egipskiej wyprawy Szeszonka I (926 B.C.)
Ä…ð nowe miasto odbudowane na zupeÅ‚nie nowym planie... rozwijaÅ‚o siÄ™ do
najazdów babilońskich... po których miasto nie dz
wignęło się już
z ruin...
Ä…ð ważny oÅ›rodek produkcji tekstylnej i farbiarstwa
Ä…ð dobrze zachowane plany domów
Ä…ð ceramika z tego stanowiska ma duże znaczenie dla chronologii
2 poł. EŻ II
Ä…ð z VII B.C.  spory zespół glinianych figurek (bogini pÅ‚odnoÅ›ci)
·ð BET SZEMESZ
Ä…ð także ulegÅ‚o zniszczeniu w czasie najazdu Szeszonka I
Ä…ð odbudowane na poprzednim planie... (warstwa IIb)  wzrosÅ‚a także liczba jego mieszkaÅ„ców,
zajmujÄ…cych siÄ™ produkcjÄ… oliwy i wina
Ä…ð po zniszczeniach asyryjskich w 734 B.C. zostaÅ‚o jeszcze raz odbudowane (warstwa IIc), lecz
wkrótce padło bezpowrotnie pod ciosami Babilończyków
·ð TELL EN-NASBE
Ä…ð biblijna Micpa
Ä…ð wiÄ™ksze znaczenie uzyskaÅ‚o dopiero po rozpadzie królestwa  wtedy zaczęło peÅ‚nić rolÄ™
izraelskiej twierdzy granicznej...
Ä…ð w miejsce wczeÅ›niejszych murów potężne umocnienia
- kamienne mury (4 m grub.) wzmocnione prostokątnymi wieżami
- pochyły stok przy murach (zwiększał ich grub. do 8 m)
Ä…ð domy mieszkalne wzniesione w pobliżu murów wzdÅ‚uż okólnej ulicy miaÅ‚y ukÅ‚ad promienisty
- plan typowy dla EÅ» I
- nie przylegały do murów (lepszy dostęp?)
- w przestrzeni między murami, a zabudową... silosy
Ä…ð centrum zachowaÅ‚o siÄ™ fragmentarycznie...
·ð GIBEA (Tell el-Ful)
Ä…ð zaÅ‚ożenie z czasów Saula zniszczone jeszcze w ok. zjednoczonego królestwa...
Ä…ð odbudowana pod koniec X B.C. jako przyczółek systemu obronnego Jerozolimy
Ä…ð zarys kwadratu o boku 16 m, otoczonego murem i pochyÅ‚ym stokiem
Ä…ð zniszczona w czasie najazdu asyryjskiego w 734 B.C.
·ð inne budowle zwiÄ…zane z ochronÄ… granic i szlaków handlowych (Juda, Szefela, Negew, Pustynia
Judzka)  odgrywały one także funkcję administracyjną jako siedziby lokalnych urzędników
Ä…ð na planie kwadratu lub prostokÄ…ta
Ä…ð centralny dziedziniec otoczony murem kazamatowym
Ä…ð zazwyczaj wyniosÅ‚y punkt strategiczny
·ð WOLNOSTOJ
CE WIEŻE
Ä…ð na wysokiej podbudowie
Ä…ð kontrola i obserwacja szlaków prowadzÄ…cych do ważniejszych miast
Ä…ð przesyÅ‚anie sygnałów
Ä…ð np. dwie wieże w pobliżu Jerozolimy
·ð NEGEW
Ä…ð tutaj także twierdze i umocnione miasta... ochrona przed naporem plemion koczowniczych
Ä…ð ARAD (warstwa XI)
- szlak z Judy do Moabu i Edomu
- kwadratowa budowla (50 x 50 m)
- na wyniosłym wzgórzu
- pocz. VIII B.C. - nowa forteca o kamiennych murach (warstwa X)
- brama flankowana dwoma wieżami
- pomieszczenia mieszkalne, magazynowe i
świątynia (w narożniku)
- uległa zniszczeniu... wpierw atak Sanheryba... potem Edomici...
12
EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE
(Marta Wawrzynkiewicz)
- VII B.C.  odbudowana na poprzednim planie  OSTRAKI Z ARAD  ważne dokumenty, info.
o najemnikach z Kittim (cypryjskie Kition) itd.
Ä…ð KADESZ BARNEA
- pozostałości twierdzy o owalnym zarysie... mur kazamatowy... element
całego systemu umocnień z XI B.C. ... zniszczona przez Szeszonka?
- po przerwie odbudowa (pocz. VIII B.C.)  ważny punkt na szlaku z
Gazy na wybrzeżu M. Śródziemnego nad M. Czerwone; także obrona
Judy przed koczownikami z Negewu i Synaju
- na planie prostokÄ…ta (60 x 40 m)
- mur grub. ponad 6 m wyposażony w osiem prostokątnych wież
- wokół muru dodatkowy wał ziemny wzmocniony murem oporowym
- na pocz. VII B.C. zniszczona przez plemiona Edomitów (przybyły po
inwazji asyryjskiej)
- odbudowana w VII B.C.  zewnętrzny mur kazamatowy
- 586 B.C.  ostatecznie znisczona...
Ä…ð KUNTILLET ADÅ»RUD
- prostokÄ…tna twierdza (25 x 15 m)
- centralny dziedziniec otoczony z trzech stron murem kazamatowym
- solidne wieże w narożnikach
- na szlaku z Ezjon Geber na wybrzeżu do Morza Czerwonego
- ryte inskrypcje na powierzchni ścian niektórych pomieszczeń, także na naczyniach  gł.
bÅ‚ogosÅ‚awieÅ„stwa i dedykacje... rysunki na kilku naczyniach Ä…ð (Z. Meshel) intrygujÄ…cy
ośrodek kultu religijnego z czasów panowania Atalii (841-835 B.C.), związanym być może ze
zrzeszeniem Rekabitów
·ð MATERIAA
EPIGRAFICZNY
Ä…ð m.in. odciski pieczÄ™ci na dzbanach...
Ä…ð KALENDARZ Z GEZER (koniec X B.C.)
Ä…ð STELA MESZY (król Moabu, 823 B.C.; sÅ‚awi zwyciÄ™stwo nad Izraelem po upadku dyn.
Omriego)
Ä…ð ostraki z Samarii (pocz. VIII B.C.; zapisy administracyjne)
Ä…ð inskrypcja z tunelu Siloe w Jerozolimie (k. VIII B.C.)
Ä…ð ostraki z Lachisz (tuż przed 588 B.C.  przed zdobyciem miasta przez BabiloÅ„czyków)
Ä…ð odciski pieczÄ™ci na naczyniach zasobowych o czterech imadÅ‚ach
- ciekawy materiał... ok. 2000 przykładów...
- znak królewski (uproszczony wizerunek skarabeusza o czterech skrzydłach lub uproszczony
zarys uskrzydlonego dysku słonecznego)
- powyżej znaku... słowo  lmlk =  należący do króla
- poniżej znaku... nazwy czterech miejscowości  odnoszą się one do dóbr królewskich, w
których zlokalizowane były winnice oraz plantacje oliwek
- stemple odciskane na imadłach miałyby oznaczać pochodzenie zawartości
- inni badacze twierdzą, że owe cztery miasta odnoszą się do ówczesnego systemu
administracyjnego Judy... ewentualnie związane były z organizacją zaopatrzenia wojsk... w
okresie buntu przeciw Asyryjczykom dostarczano w nich żywność dla armii Ezechiasza?
·ð OZDOBY
Ä…ð bardzo proste...
Ä…ð znikoma ilość wyrobów ze srebra lub zÅ‚ota
·ð CERAMIKA
Ä…ð różnorodna, o wysokim poziomie wykonania...
Ä…ð tzw. MISY Z SAMARII
- jeden z najbardziej charakterystycznych wyrobów EŻ II
- dwie zasadnicze odmiany... grubościenna i cienkościenna
- doskonały poziom techniczny
- powierzchnia pokryta warstwÄ… delikatnej glinki (slip) i starannie polerowana
- CIENKOŚCIENNE - liczne typy mis półkulistych oraz profilowanych, niezwykle
delikatnych
- gruba warstwa slipu, wygładzona na kole (rzadziej ręcznie)
- liczne odmiany kolorystyczne (różne kombinacje z czerwonym i
13
EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE
(Marta Wawrzynkiewicz)
żółtym slipem... pasy, na zewnątrz jeden, wewnątrz inny itd.)
- na granicy pasów czerwonych występują wąskie pasy odsłaniające
naturalny, żółty kolor gliny
- GRUBOŚCIENNA - naczynia o ścianka prostych i profilowanych
- na stożkowatych, pustych nóżkach
- slip żółty i czerwony (równocześnie lub oddzielnie)
- rzadziej czarny slip
- brak rowków odsłaniających naturalny kolor gliny
Ä…ð ceramika wystÄ™pujÄ…ca na innych terenach wykonana jest także bardzo
starannie...
- z dobrze oczyszczonej gliny
- najczęściej czerwony slip, gładzony ręcznie (nieregularny)
- na kole wygładzano zasadniczo tylko misy i dzbany
Ä…ð TERENY PÓA
NOCNE...
- misy o ściankach profilowanych
- misy półkuliste (bardzo popularne)
- rzadko misy o ściankach równobocznych (Megiddo, Samaria, Hazor,...)
Ä…ð TEREN POA
UDNIOWE...
- misy półkuliste profilowane
- misy z tzw. imadłami sztabkowymi
- misy ze szczątkowymi imadłami poziomymi (jedne z najpopularniejszych)
- najczęściej ręcznie gładzona
Ä…ð zwiÄ™ksza siÄ™ teraz ilość PUCHARÓW DEKOROWANYCH
- takie same kształty na pd. i pn. kraju
- u schyłku EŻ II maleje ich popularność... przeradzają się w rodzaj kubków na wysokiej nóżce
Ä…ð duża różnorodność DZBANÓW i DZBANKÓW
- tzw. KARAFKI - sch. ok. EÅ» II
- zarówno na pn. jak i na pd.
- o kulistym, lekko spłaszczonym brzuścu z wyodrębnionymi
w górnej partii żeberkami
- szyjka z profilowanym wylewem
- jedno imadło łączy szyjką z górna częścią brzuśca
- dzbany z trójlistnym wylewem
- dzbany z dzióbkiem i sitkiem przekłutym w powierzchni naczynia
- dzbany o kulistym brzuścu, z lekko do środka nachylona krawędzią wylewu
Ä…ð zmniejszyÅ‚a siÄ™ popularność MANIEREK
- PN.  w stylu dwubarwnym oraz mniejsze wyroby
- PD.  tylko odmiana mniejszych manierek
- u sch. EŻ II ich popularność wzrasta... przeważają większe odmiany...
manierka asymetryczna (dekoracja ze żłobkowanych koncentrycznych kół)
Ä…ð NACZYNIA ZASOBOWE
- pięć zasadniczych typów...
- o owalnym brzuścu i dwóch imadłach w górnej części (szarobrązowa glina z
domieszkami, słabo wypalane)
- o wydłużonym korpusie i krótkiej szyjce (czasem zupełny jej brak), z dwoma
imadłami (czasem zwężenie w środkowej części brzuśca) glina żółtoróżowa
(lepiej oczyszczona, dobrze wypalona)
- o owalnym brzuścu, z trzema imadłami oraz występem służącym do
umieszczenia małego dzbanka-czerpaka
- naczynia z odciskami pieczęci lmlk... duże dzbany (45-53 l), wąska i krótka szyjka, pękaty
brzusiec zwężający się ku niewielkiej stopce, cztery półokrągłe imadła na największej
wypukłości brzuśca  z jednego warsztatu w Judzie?
·ð CERAMIKA IMPORTOWANA
Ä…ð znaleziska z Samarii, Tell el-Fara pn., Hazor,...
Ä…ð odmienna technika produkcji
Ä…ð obce ksztaÅ‚ty
Ä…ð bardzo dobra jakoÅ›ciowo
Ä…ð cienkoÅ›cienna
Ä…ð charakterystyczne misy o wysoko uniesionych, profilowanych brzegach
14
EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE
(Marta Wawrzynkiewicz)
Ä…ð smukÅ‚e, wrzecionowate butle
Ä…ð wyróżniÅ‚ jÄ… i okreÅ›liÅ‚ jako asyryjskÄ… Petrie w trakcie badaÅ„ wykopaliskowych w Tell Dżemme
(Gerar)  znalezienie takiej ceramiki w Samarii w warstwach datowanych po zdobyciu miasta
przez Asyryjczyków potwierdza jego interpretację...
EPOKA ŻELAZA III (586 - 330 B.C.)
·ð stosunkowo krótki etap... czasy panowania babiloÅ„skiego i perskiego, charakteryzujÄ…ce siÄ™ daleko
posuniętym upadkiem wszystkich dziedzin kultury na terenie Palestyny... w efekcie dla obu tych
okresów posiadamy niewielką ilość materiałów archeologicznych...
·ð po zdobyciu Jerozolimy przez BabiloÅ„czyków w 587 B.C. miasto i Å›w. zostaÅ‚y zniszczone, a
część ludności uprowadzono do Nippur... szacunkowo deportowano ok. 20 tys. mieszkańców
Judei (wyższe warstwy spoÅ‚eczne, rzemieÅ›lnicy) Ä…ð w zw. Ze zniszczeniem Jerozolimy centrum
administracji babilońskiej przeniesiono do MICPY (Tell en-Nasbe)
·ð 538 B.C.  przejÄ™cie wÅ‚adzy przez Persów... Cyrus zezwoliÅ‚ Å»ydom na powrót do ojczyzny...
wystąpienia przywódców religijnych, którzy próbowali doprowadzić do odbudowania miasta i św.
- spory religijne i konflikty między Żydami, wracającymi z  niewoli babilońskiej , a ludnością, która
pozostała w kraju
- część ludności pozostała w Babilonii i utworzyła tam wpływową kolonię żydowską
- odbudowa św. zakończona w 515 B.C. (dzięki staraniom Zorobabela)
- 444 B.C.  odbudowanie przez Nehemiasza umocnień Jerozolimy mimo sprzeciwów ze strony
Samarytan (zezwolenie od Artakserksesa I)
- narastające spory doprowadziły do rozłamu religijnego... wzniesienie na Górze Gerizim
konkurencyjnej dla Jerozolimy świątyni (poł. V B.C.)
·ð proces zasiedlenia Judy po powrocie z Babilonii byÅ‚ dÅ‚ugotrwaÅ‚y... kraj powróciÅ‚ do wczeÅ›niejszej
gęstości zaludnienia dopiero w III B.C.
·ð JEROZOLIMA
Ä…ð wykopaliska (1961-1964) w mieÅ›cie wykazaÅ‚y duży kontrast kulturowy pomiÄ™dzy osiÄ…gniÄ™ciami
ok. zjednoczonego królestwa, a okresem babilońsko-perskim
Ä…ð Å›wiÄ…tynia zostaÅ‚a odbudowana (520-515 B.C.), ale nie odkryto żadnych jej pozostaÅ‚oÅ›ci w
związku ze wspomnianymi już ograniczonymi możliwościami badawczymi w tym miejscu
Ä…ð uchwycono pozostaÅ‚oÅ›ci murów miejskich wzniesionych przez Nehemiasza
·ð MICPA (Tell en-Nasbe)
Ä…ð spodziewano siÄ™ tutaj wspaniaÅ‚ych odkryć... w koÅ„cu tutaj byÅ‚a stolica babiloÅ„skiej prowincji...
Ä…ð nie przypisano temu okresowi żadnego obiektu architektonicznego na tym stanowisku...
jedynie drobne znaleziska...
·ð SAMARIA
Ä…ð zdecydowany upadek miasta... a także byÅ‚o ono oÅ›rodkiem administracyjnym...
Ä…ð rozproszona, uboga zabudowa...
Ä…ð na szczycie wzgórza... paÅ‚ac zarzÄ…dcy?
·ð LACHISZ
Ä…ð umocnienia odbudowane dopiero po ok. 100 latach od momentu zniszczenia miasta przez
Babilończyków...
Ä…ð ranga oÅ›rodka administracyjnego...
Ä…ð odsÅ‚oniÄ™to niewielkÄ… liczbÄ™ domów mieszkalnych
Ä…ð REZYDENCJA PERSKA (V/IV B.C.)
- wzniesiona dla zarządcy perskiego na ruinach pałacu z poprzedniego okresu
- obiekt zamknięty w prostokącie (50 x 35 m)
- wyraz
nie zwiÄ…zany z tradycjami architektonicznymi Mezopotamii  m.in.
zastosowanie sklepień, do tej pory nie występujących w Palestynie
- w centrum budowli  dziedziniec  otoczony od pn. i wsch. szeregiem
przylegających do siebie niewielkich pomieszczeń... o funkcji administracyjnej...
- natomiast od pd. i zach. od dziedzińca... dwie podłużne sale (po dwie kolumny od frontu)
15
EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE
(Marta Wawrzynkiewicz)
- sala pd.  funkcja sali audiencjonalnej
- z sali pd. w głąb budynku prowadziły przejścia do pomieszczeń prywatnych i gospodarczych
podobne założenie znaleziono w TELL DŻEMME  w tym wypadku pomieszczenia były
zgrupowane wzdłuż trzech boków wąskiego, długiego dziedzińca... brak jednak pozostałości
zabudowy miejskiej...
·ð MEGIDDO (warstwa II i I)
Ä…ð ranga tego oÅ›rodka również znacznie upadÅ‚a...
Ä…ð regularna zabudowa przypisywana ok. asyryjskiemu ulegÅ‚a zniszczeniu...
Ä…ð pozostaÅ‚oÅ›ci nowych i niestarannie budowanych domów
Ä…ð konstrukcja zbliżona do tej z Lachisz i Tell Dżemme  jakaÅ› budowla o funkcji oficjalnej
Ä…ð jako osada o niewielkim znaczeniu Megiddo przetrwaÅ‚o do ok. 350 B.C.  wtedy zostaÅ‚o
definitywnie opuszczone...
·ð CERAMIKA
Ä…ð zakłócenia ciÄ…gÅ‚oÅ›ci osadniczej na terenie Palestyny spowodowaÅ‚y znaczne trudnoÅ›ci w
ustaleniu typologii i chronologii ceramiki...
Ä…ð pocz. XX  na okres ten datowano wiÄ™kszość wyrobów ceram., które jak siÄ™ potem okazaÅ‚o,
należało łączyć z EŻ II
Ä…ð luka... którÄ… w nieznacznym stopniu zapeÅ‚niÅ‚y badania na wspomnianych stanowiskach...
Ä…ð osady zlokalizowane na wybrzeżu (m.in. Aszkalon, Tell Dżemme,...) rozwinęły w ok. perskim
kontakty ze światem śródziemnomorskim...
- ceramika grecka (jońska czarnofigurowa, a od pocz. V B.C. attycka czerwonofigurowa)
- także w Tell en-Nasbe odnaleziono fragmenty ceramiki z Klazomenai z k. VI B.C.
·ð pod panowanie perskim arcykapÅ‚ani w Judei otrzymali prawo bicia wÅ‚asnej MONETY
Ä…ð srebrne szekle wzorowane na drachmach attyckich, z napisami hebrajskimi lub aramejskimi
Ä…ð ok. 400 B.C. powszechnym Å›rodkiem pÅ‚atniczym byÅ‚y również monety attyckie
·ð po okresie upadku cywilizacji epoki żelaza II, ponowny rozkwit miast palestyÅ„skich nastÄ…piÅ‚
dopiero w czasach hellenistycznych i rzymskich...
S. GÄ…decki, Archeologia Biblijna
W. F. Albright, Archeologia Palestyny
A. Negev, Encyklopedia archeologiczna Ziemi Świętej
J. Śliwa, Sztuka i archeologia starożytnego Wschodu: 194 - 242
16