003-polityczna-P.Klodkowski 6/4/06 5:38 PM Page 33
Religia i polityka: Miejsca sporne

Na pytanie, co jest waÅ»niejsze: wolnoĘç
czy równoĘç  w 1992 roku 20% Ame-
rykanów wskaza"o na równoĘç i 72%

na wolnoĘç.
Berndt Ostendorf
Religia i sfera publiczna w USA
003-polityczna-P.Klodkowski 6/4/06 5:38 PM Page 34
Teologia Polityczna 2/2004 2005
Religia i polityka: Miejsca sporne
Piotr K"odkowski
Polityczna misja islamu
Islam jest doĘç cz´sto przedstawiany jako re- teryzowa" si´ ogromnym pluralizmem ideowym,
ligia, w której to, co boskie, "Ä…czy si´ bezpo- który czerpa" wiele z istniejÄ…cych wówczas
Ęrednio z tym, co ludzkie. Innymi s"owy: brak podzia"ów politycznych. MoÅ»na wr´cz stwier-
tu solidnej zapory, oddzielajÄ…cej Ęwiat sacrum dziç, Å»e to w"aĘnie polityka odegra"a na po-
od profanum. To fundamentalna róŻnica, która czÄ…tku rol´ zasadniczÄ… w kszta"towaniu ca"ej
sprawia, Å»e cywilizacja islamu jawi si´ wielu religii muzu"maÅ‚
skiej. Najcz´Ä˜ciej podawanym
badaczom jako po"oŻona na przeciwleg"ym przyk"adem, który ilustruje owo stwierdzenie,
biegunie w stosunku do Ęwiata euroatlantyc- jest chociaŻby podzia" na dwa g"ówne od"amy
kiego. Islam uznawany jest przez swych wy- islamu: wi´kszoĘciowy sunnizm i mniejszo-
znawców za religi´ uniwersalistycznÄ…, co Ęciowy szyizm. U podstaw podzia"u nie leÅ»a"y,
znów oznacza, Że nie moŻe z zasady akcepto- przynajmniej na samym jego początku, kwestie
waç w ca"oĘci roszczeÅ‚
wysuwanych przez innÄ… teologiczne, opracowane i rozwini´te juÅ» póę-
cywilizacj´, g"oszÄ…cÄ…  podobnie jak cywiliza- niej, ale w"aĘnie róŻnice polityczne. Rzecz do-
cja muzu"mał
ska  przes"anie uniwersalizmu. tyczy"a sporu o przywództwo (zwane kalifa-
W takiej sytuacji moÅ»na wr´cz wysuwaç wnio- tem) w ówczesnej gminie religijnej, które
sek, Że pole kompromisu  nie tyle polityczne- obejmowa"o nie tyle sprawy związane z inter-
go, bo ten zawsze jest i by" moŻliwy, ile ide- pretacją prawd wiary, ile z realizacją misji po-
ologicznego  wyglÄ…da na bardzo niewielkie. litycznej stojÄ…cej przed wyznawcami.
Wczesna polityzacja islamu
Jednym z decydujących wydarzeł
, a moŻe raczej
W sk"ad wspó"czesnego islamu wchodzÄ… roz- poczÄ…tkiem ca"ej ich serii, by"o najpierw obj´cie
maite prądy ideowe, ruchy polityczne, inter- zwierzchnictwa nad ummą, czyli wspólnotą,
pretacje teologiczne, filozoficzne, a nawet przez Alego  kuzyna i zi´cia proroka Muham-
mistyczne. Ta róŻnorodnoĘç nie jest w Å»adnym mada, nast´pnie jego Ęmierç w 661 roku, gdy
razie czymĘ prze"omowym czy związanym wy- zosta" zasztyletowany przez swych przeciwni-
"Ä…cznie ze wspó"czesnoĘciÄ…, bowiem praktycz- ków, i wreszcie walka o w"adz´ jego synów:
nie od samego swego poczÄ…tku islam charak- Al-Hasana i Al-Husajna. Al-Hasan, podobnie
Strona/34
003-polityczna-P.Klodkowski 6/4/06 5:38 PM Page 35
Polityczna misja islamu
Piotr K"odkowski
jak ojciec, zosta" skrytobójczo zamordowany, an-Nadir, Banu Kurajza. Zw"aszcza ci ostatni
zaĘ Al-Husajn ostatecznie pokonany w bitwie doznali straszliwych ciosów ze strony muzu"-
pod Karbalą, gdzie  zgodnie z wierzeniami manów, co z kolei by"o konsekwencją odrzu-
szyitów  poniós" Ęmierç m´czeÅ‚
skÄ…, upami´t- cenia przez nich warunków politycznych oraz
nianÄ… co roku w szyickich ceremoniach pasyj- ideologicznych (przyj´cie nowej religii), sta-
nych. Dodajmy, Å»e wyraÅ»enie szi at Ali, z któ- wianych przez m"odÄ… gmin´ islamskÄ…. W roku
rego zrodzi"a si´ ca"a nazwa mniejszoĘciowe- 627, po nieudanym obl´Å»eniu Medyny przez
go od"amu islamu, oznacza po prostu  parti´ Kurajszytów i nierozstrzygni´tej ostatecznie
zwolenników Alego , przeciwstawioną sunni- bitwie nad fosą (Al-Chandak), dosz"o do jed-
tom, czyli wyznawcom  drogi wi´kszoĘci . nego z najbardziej tragicznych wydarzeÅ‚

Zdaniem ówczesnych szyitów, kalifat powi- masakry Banu Kurajza. Maxime Rodinson tak
nien byç dziedziczny, tak wi´c prawo do urz´- wyjaĘnia jej przyczyny:  [...] z punktu widzenia
du majÄ… jedynie potomkowie samego proroka czysto politycznego  masakra by"a krokiem
Muhammada. W"aĘnie zanegowanie tej zasady bardzo rozwaŻnym. Banu Kurajza stanowili sta"e
przez tych, których nazwano potem sunnitami, zagroÅ»enie dla Medyny. Pozwoliç im odejĘç
doprowadzi"o do tzw. pierwszej fitny, czyli oznacza"o wzmocniç chajbarskie centrum
politycznego sporu, który w rezultacie ukszta"- intryg antymuzu"mał
skich. Tylko martwi nie po-
towa" dwa g"ówne od"amy islamu. wracajÄ…. RzeÄ™ mog"a ponadto odegraç jeszcze
innÄ… rol´: przeraziç i ode-
Nie sposób jednak twier- braç odwag´ nieprzyjacio-
Walka na symbole i kolejne
dziç, Å»e ów spór o sukce- "om. Wybrane rozwiÄ…zanie
interpretacje religijne w cywili-
sj´ by" akurat pierwszym, by"o bezsprzecznie najlep-
zacji islamu trwa nadal. Tym
który zadecydowa" o zja- sze, najlepsze politycznie,
razem do wspó"czesnego sporu
wisku polityzacji islamu. ma si´ rozumieç. A prze-
zostaje wciÄ…gni´ty Ęwiat Zachodu,
W duŻym stopniu przyczy- cieŻ doskonale wiadomo,
i to niezaleŻnie od intencji,
ni" si´ do niej sam prorok Å»e politycy liczÄ… si´ ze
Muhammad. Oprócz swo- jakie są og"aszane przez jego
wzgl´dami humanitarnymi
ich funkcji proroka pe"ni" tylko wtedy, kiedy one
przywódców.
on przecieÅ» role s´dzie- same stajÄ… si´ czynnikami
go, rozjemcy, naczelnego politycznymi, lub gdy nie
wodza i dyplomaty. Stworzenie, a potem mogÄ… postÄ…piç inaczej. Kiedy w maju 627 roku
utrzymanie i rozwój ówczesnej gminy muzu"- czerwony Ęwiat wstawa" nad ĘwieŻo zasypany-
mał
skiej wymaga"y po prostu ogromnych talen- mi rowami na medyneł
skim suku, Mahomet
tów organizacyjnych i bojowych, bez których móg" ufnie spoglÄ…daç w przysz"oĘç 1.
trudno by"o myĘleç o skutecznym szerzeniu mi-
sji. WrogoĘç miejscowego plemienia Kurajszy- Zasada stosowania przemocy podczas spe"nia-
tów wobec przes"ania islamu zmusza"a Muham- nia wczesnej misji muzu"manów moÅ»e si´
mada do podejmowania walki zbrojnej, i zara- wspó"czesnemu obserwatorowi wydaç bardzo
zem szukania moŻliwoĘci dyplomatycznych, szokująca, ale przypomnijmy, Że w VII wieku
zapobiegających zbytniemu przelewowi krwi. nie by"a ona w Ęwiecie zjawiskiem wyjątkowym,
a poza tym islam nak"ada" okreĘlone granice
Symbolem militarnego ducha wczesnej gminy co do jej stosowania; granice niekoniecznie zna-
muzu"mał
skiej by"y jednak nie tylko potyczki ne i akceptowane w okresie przedmuzu"mał
-
z samymi Kurajszytami, ale takÅ»e walka z ów- skim. Nie b´dzie wi´c paradoksem stwierdzenie,
czesnymi innowiercami, czyli ze wspólnotÄ… Å»e sam proces szerzenia islamu nie opiera" si´
Å»ydowskÄ…  plemionami Banu Kajnuka, Banu wy"Ä…cznie na przemocy  wr´cz przeciwnie,
1
M. Rodinson, Mahomet, tÅ‚um. E. Michalska-Novák, Warszawa 1991, s. 210. Por. również kolejnÄ… pozycjÄ™ omawiajÄ…cÄ… aspekty
polityczne wczesnego islamu: M. Gaudefroy-Demombynes, Narodziny islamu, tłum. H. Olędzka, Warszawa 1988.
Strona/35
003-polityczna-P.Klodkowski 6/4/06 5:38 PM Page 36
Teologia Polityczna 2/2004 2005
Religia i polityka: Miejsca sporne
prozelityzm dokonywa" si´ przewaÅ»nie w sposób nam historia Toghrula, który wywodzi" si´
pokojowy, jako Że nowa religia, szerząca brater- z tureckiej dynastii SeldŻuków Wielkich.
stwo i równouprawnienie wiernych, by"a atrak- W 1055 roku wymusi" on na ówczesnym kalifie
cyjnÄ… propozycjÄ… dla ogromnej liczby osób; naj- podzielenie si´ w"adzÄ…, przy czym ów podzia"
cz´Ä˜ciej dla tych, którzy zajmowali niskÄ… pozycj´ stanowi" swoistÄ… rewolucj´ ideologiczno-poli-
w hierarchii spo"ecznej ówczesnych pał
stw. tycznÄ…. Toghrul z tytu"em su"tana mia" bowiem
sprawowaç w"adz´ doczesnÄ…, czyli polityczno-
Kalifowie i suÅ‚tani -wojskowÄ…, zaĘ kalifowi zostawia" w"adz´
duchowÄ…. By"o to dzia"anie zupe"nie niezgodne
Od samego poczÄ…tku misja polityczna stanowi"a
z dotychczasową praktyką, tyle Że jak poprzed-
zarazem cz´Ä˜ç misji prozelickiej. Kalif jako
nio nikt nie kwestionowa" absolutnych rządów
zwierzchnik wspólnoty by" przede wszystkim
kalifa, tak i póęniej nikt nie waÅ»y" si´ podwaÅ»aç
administratorem, odpowiedzialnym za organi-
legalnoĘci dzia"ał
su"tana. ZresztÄ… specjalnie
zacj´ Å»ycia spo"ecznego, implementacj´ prawa
dobrani juryĘci muzu"mał
scy szukali w prawie
religijnego, czyli szari atu, i wreszcie za pro-
odpowiednich podstaw do pe"nej legalizacji
pagowanie oraz obron´ wiary islamu. W Å»adnym
takiego w"aĘnie podzia"u w"adzy. Jak si´ mia"o
razie nie moÅ»na by"o go nazwaç muzu"maÅ‚
-
doĘç szybko okazaç, by"o to poszukiwanie ze
skim  papieÅ»em , jako Å»e nie móg" dokonywaç
wszech miar skuteczne i w pe"ni akceptowane.
interpretacji dogmatów, a tym bardziej ich
Âwiadczy"o takÅ»e o duÅ»ej elastycznoĘci inter-
zmiany. Kalif by" jedynie namiestnikiem Pro-
pretacyjnej struktury politycznej islamu, którą
roka na ziemi, pe"niÄ…c funkcj´ zbrojnego, po-
po prostu przekszta"cano zgodnie z wymogami
licyjnego i administracyjnego ramienia ca"ej
zmieniajÄ…cej si´ rzeczywistoĘci.
wspólnoty. To prawda, Å»e stanowi" gwarancj´
ideowej oraz politycznej jednoĘci wszystkich
Tytu" su"tana przej´li bez wi´kszych oporów
muzu"manów, ale owa gwarancja, w miar´
Turcy, budujący ogromne Imperium Osmał
-
up"ywu czasu i rozrostu imperium muzu"mał
-
skie. Nigdy nie zg"aszali pretensji do miana
skiego, stawa"a si´ wy"Ä…cznie nominalna. Taka
kalifa, chociaÅ» znakomita wi´kszoĘç muzu"-
sytuacja mia"a miejsce zarówno podczas pano-
manów sunnickich w"aĘnie w nich widzia"a
wania dynastii Umajjadów (661-750), a póęniej
2 gwarantów wspólnoty islamu. W rzeczywistoĘci
Abbasydów (750-1258) .
to su"tani tureccy zacz´li "Ä…czyç funkcje  pa-
pieŻa i  cesarza , dokonując w swoim pał
stwie
Stopniowe uniezaleÅ»nienie si´ od w"adzy kalifa
zmian, które dotyka"y juŻ bezpoĘrednio nie-
poszczególnych ziem, kontrolowanych przez mu-
których dogmatów islamu. SwojÄ… misj´ moder-
zu"manów, przyczyni"o si´ do transformacji ca"ej
nizacyjnÄ… oparli na w"asnej interpretacji reli-
dotychczasowej terminologii politycznej. Poja-
gijnej. Formalnie dzia"o si´ to za zgodÄ… uza-
wiajÄ… si´ su"tani, czyli  osoby upowaÅ»nione do
leŻnionych od nich alimów, czyli  uczonych
rzÄ…dzenia , dalej ksiÄ…Å»´ta  emirowie, wreszcie
w piĘmie , ale faktycznie podwaŻa"o ówczesne
gubernatorzy. Uznanie przez nich zwierzchnic-
fundamenty tradycji. Nic w tym zresztÄ… dziw-
twa kalifa odnosi"o si´ jedynie do sfery symbo-
nego, bo przecieÅ» w islamie to, co doczesne,
licznej, bowiem nowi w"adcy cieszyli si´ albo
i to, co wieczne, przenika si´ nawzajem,
duŻą swobodą w przyznanych im do administro-
dlatego teŻ kaŻda misja polityczna musia"a
wania obszarach, albo nawet ca"kowitÄ… niezaleÅ»-
z koniecznoĘci wchodziç w sfer´ metafizyki
noĘcią w stworzonych przez siebie pał
stwach.
i nierzadko budziç zrozumia"y sprzeciw tych,
dla których tradycja by"a po prostu darem
Za przyk"ad ogromnych zmian w ówczesnej
samego Boga.
strukturze politycznej islamu niech pos"uŻy
2
Oczywiście należy zwrócić uwagę na różnicę między sunnitami a szyitami. U tych drugich (tzw. odłam imamitów) imam jest
pośrednikiem między Bogiem a wierzącymi i  w przeciwieństwie do sunnickiego kalifa  ma prawo interpretować, a nawet
modyfikować przekaz Pisma i tradycji. Por.: Y. Thoraval, Słownik cywilizacji muzułmańskiej, tłum. P. Latko, Katowice 2002.
Strona/36
003-polityczna-P.Klodkowski 6/4/06 5:38 PM Page 37
Polityczna misja islamu
Piotr K"odkowski
majÄ… te same prawa co muzu"manie. Wielu
Misja nowoczesności w państwie Osmanów
muzu"manów skarÅ»y"o si´, powiadajÄ…c:  dzisiaj
W XIX wieku, a wi´c w czasie dominacji mo-
utraciliĘmy nasze Ęwi´te narodowe prawa,
carstw europejskich na ca"ym niemal Ęwiecie,
uzyskane krwią naszych ojców i naszych przod-
jedynie Imperium Osmał
skie mog"o uchodziç
ków. W czasie gdy muzu"mał
ska millet (spo-
za w miar´ równorz´dnego partnera Wielkiej
"ecznoĘç) sprawowa"a w"adz´, zostaliĘmy po-
Brytanii, Francji, Rosji czy Niemiec. Jednak
zbawieni tego uĘwi´conego przywileju rzÄ…dów
ĘwiadomoĘç s"aboĘci muzu"maÅ‚
skiego pał
-
[które dawa"y nam przewag´ nad innowierca-
stwa stawa"a si´ powszechna, i to nie tylko
mi]. Zaprawd´ to dzieÅ‚
Ża"oby i p"aczu dla ca-
wĘród miejscowej liberalnej inteligencji mają-
"ego ludu islamu  3.
cej kontakt z Zachodem, ale takŻe na samym
dworze su"tał
skim. Zmiany w sposobie admi-
Cewdet Pasza dodaje równieŻ, Że  o paradoksie!
nistrowania ca"ym imperium, usprawnienie
 swoje niezadowolenie wyraŻali niektórzy
zasad szkolenia militarnego, czy teÅ» propozycje
chrzeĘcijanie. Wynika"o to z faktu, Że w Impe-
dotyczÄ…ce nowych regulacji prawnych mog"y
rium Osmał
skim istnia" doĘç z"oÅ»ony system
zostaç uznane jedynie za cz´Ä˜ciowe reformy,
klasyfikacji wyznaniowej i etnicznej. Na samym
które tylko w minimalnym stopniu narusza"yby
szczycie znajdowali si´ muzu"manie, nast´pnie
przestarza"e juŻ fundamenty ca"ego pał
stwa.
Grecy, potem Ormianie, na koł
cu zaĘ Úydzi.
Postulowane plany zreformowania imperium
Firman su"tał
ski, rzecz jasna, anulowa" wcze-
musia"y iĘç znacznie g"´biej, dotykajÄ…c w"a-
ĘniejszÄ… klasyfikacj´ wyznaniowo-etnicznÄ….
Ęnie owych fundamentów. Imitacja rozwiązał

Cewdet Pasza pisze wi´c o sprzeciwie podnie-
europejskich mia"aby  jak wówczas sądzili
sionym przez Greków, niezadowolonych
reformatorzy  doprowadziç do skutecznej
z tego, Å»e znajdujÄ… si´ prawnie na tym samym
modernizacji nie tylko samych struktur pał
-
poziomie co Úydzi.  SwojÄ… radoĘç z nowych
stwowych, ale wr´cz ca"ego spo"eczeÅ‚
stwa.
praw  jak informuje osmał
ski urz´dnik 
wyraŻali jedynie  ci spoĘród szlachetnie uro-
W 1856 dokonano wi´c nies"ychanej w Ęwiecie
dzonych, którzy znajdujÄ…c si´ pod wp"ywem
islamu rewolucji ideologicznej. Su"tał
ski firman
kultury francuskiej, tylko powierzchownie byli
(dekret) zrównuje w prawach wszystkich pod-
zwiÄ…zani z islamem .
danych, niezaleŻnie od wyznawanej wiary
i narodowoĘci. W swoim specjalnym raporcie,
Krytyczny raport Cewdet Paszy by" jednym
przygotowanym w tym samym roku, a doty-
z dowodów niech´ci do kulturowej i spo"ecznej
czÄ…cym konsekwencji takiego rozwiÄ…zania,
modernizacji, jaka mia"a objÄ…ç ca"e imperium.
wysoki urz´dnik Porty Cewdet Pasza wskazu-
Dyskusja o zmianach prawnych trwa"a juÅ» kilka
je na g"´bokie niezadowolenie poddanych:
lat, zaĘ jej przes"anie, nierzadko celowo znie-
 Zgodnie z wydanym firmanem, poddani mu-
kszta"cone, dociera"o do niemal wszystkich
zu"mał
scy i niemuzu"mał
scy zostali zrównani
zakątków pał
stwa Osmanów. Oprócz zrówna-
we wszystkich prawach. Ma to jednakŻe bardzo
nia praw wszystkich poddanych su"tana, rzecz
niekorzystny wp"yw na muzu"manów. Po-
dotyczy"a zniesienia niewolnictwa ludzi o czar-
przednio jeden z czterech g"ównych punktów
nym kolorze skóry.
pokojowego porozumienia [mi´dzy róŻnymi
wyznaniami] zak"ada" przyznanie okreĘlonych
Mocarstwa europejskie by"y zgodne w tej
przywilejów chrzeĘcijanom, pod warunkiem
kwestii jak niemal w Żadnej innej. Niewolnic-
Że nie narusza to w Żaden sposób suwerennoĘci
two  przynajmniej formalnie  nie mog"o
w"adzy rzÄ…dowej. Obecnie ca"a kwestia przy-
obowiÄ…zywaç w koloniach jako prawo. Oczy-
wilejów straci"a sens, jako Że niemuzu"manie
3
Cewdet Pasza (1850-1900) był osmańskim historykiem i prawnikiem. Jego raporty zostały przedstawione przez Bernarda
Lewisa w: A Middle East Mosaic, Fragments of Life, Letters and History, New York 2001, s. 240.
Strona/37
003-polityczna-P.Klodkowski 6/4/06 5:38 PM Page 38
Teologia Polityczna 2/2004 2005
Religia i polityka: Miejsca sporne
wiĘcie w praktyce wyglÄ…da"o to zapewne ina- wiernym na osiedlanie si´ w Arabii. Autorzy
czej, zw"aszcza w absolutnych, ale zaleÅ»nych listu uznali ca"oĘç zmian za pogwa"cenie sza-
od Brytanii królestwach subkontynentu, gdzie ri atu, podkreĘlając przy tym znaczący fakt:
róŻnica mi´dzy zwyk"ym poddanym a niewolni- mianowicie to, Å»e czarni niewolnicy afrykaÅ‚
-
kiem by"a ledwo zauwaÅ»alna. Ca"kowite znie- scy bardzo szybko przyjmowali islam, tak wi´c
sienie zwyczaju handlowania ludÄ™mi sta"o si´ zakaz ich importu by"by wobec tego równo-
jednak nieusuwalną cechą kulturowego i poli- znaczny z zahamowaniem dzia"alnoĘci stricte
tycznego modernizmu, znakiem rozpoznaw- misjonarskiej.
czym panowania Europy (przede wszystkim
Anglii i Francji) w Ęwiecie Orientu. Nie po- Po otrzymaniu listu od kupców szarif przeka-
winno zatem zdumiewaç, Å»e w"adcy osmaÅ‚
scy za" go szajchowi DŻamalowi, zwierzchnikowi
zdecydowali si´ zastosowaç rozwiÄ…zania euro- alimów mekkaÅ‚
skich. Ten zaĘ, po og"oszeniu
pejskie, postrzegane jako Ęrodki umoŻliwiające zakazu handlu niewolnikami przez gubernato-
w bliskiej przysz"oĘci do"Ä…czenie do grona ra Mekki (a wi´c przedstawiciela su"tana),
nowoczesnych pał
stw Zachodu. Protesty wyda" opini´ teologicznÄ…  fatw´, która pot´-
przeciw tak rozumianej modernizacji zmusi"y pia"a zarówno nowo wprowadzone prawo, jak
jednakŻe Istambu" do rezygnacji z wprowa- i plan reform przypisywanych w"adzy central-
dzenia nowego prawa na wybranych teryto- nej w Istambule:
riach, które im podlega"y. Faktycznie oznacza"o  Abolicja niewolnictwa jest sprzeczna ze
to cz´Ä˜ciowÄ… przynajmniej poraÅ»k´ i zapowiedÄ™ Ęwi´tÄ… szari Ä…. Sprzeczne ze Ęwi´tym prawem
coraz bardziej radykalnych ruchów odĘrodko- są takŻe [propozycje] dotyczące zastąpienia
wych w ca"ym imperium. Historia reform wezwania do modlitwy przez wystrza" armatni,
osmał
skich dziwnym trafem przywodzi na zezwolenie kobietom, aby chodzi"y niezas"o-
myĘl problemy zderzeł
kulturowych, politycz- ni´te, oraz danie im moÅ»liwoĘci samodzielnego
nych i wreszcie teologicznych we wspó"czesnej wyst´powania o rozwód... Przez sk"adanie ta-
cywilizacji islamu. kich propozycji Turcy stali si´ niewiernymi [...].
Jest zatem zgodne z prawem, aby uczyniç ich
Tak wi´c w 1855 roku w DÅ»uddzie, na terenie potomków niewolnikami .
Arabii, grupa zamoŻnych kupców skierowa"a
list do czo"owych alimów oraz do szarifa Mekki, Fatwa odnios"a poŻądany skutek. Rewolta mi-
wyraŻając swój niepokój co do zmian propo- litarna przeciwko Turkom zosta"a co prawda
nowanych przez su"tana. Niewykluczone, Że bardzo szybko zduszona, niemniej jednak teo-
oprócz kwestii teologicznych, istotnÄ… rol´ od- logiczne ostrzeÅ»enie skierowane przeciw
grywa"y takŻe problemy czysto ekonomiczne, twórcom reform zosta"o bardzo dobrze zrozu-
bowiem zyski z niewolnictwa stanowi"y nie- miane w Istambule. Naczelny mufti stolicy
ma"Ä… cz´Ä˜ç dochodów mieszkaÅ‚
ców Arabii. Arif Efendi skierowa" pismo adresowane do ka-
W po"owie XIX wieku zosta" ograniczony na- dich, muftich i alimów Arabii, w którym pot´-
p"yw bia"ych niewolników z Kaukazu (co by"o pi"  oszczercze plotki , podwaÅ»ajÄ…ce ortodoksj´
skutkiem podboju rosyjskiego), dlatego teŻ Imperium Osmał
skiego:
ewentualny zakaz importu czarnych niewolni-  Dosz"y do naszych uszu potwierdzone wieĘci
ków z Afryki stanowi"by kolejny cios finansowy o pewnych zuchwa"ych osobach, Żądnych bo-
dla kupców z HidŻazu. W swoim liĘcie kupcy gactw tego Ęwiata, które rozsiewają k"am-
krytykowali nie tylko planowanÄ… abolicj´, lecz stwa, iÅ» jakoby czcigodne PaÅ‚
stwo Osmanów
równieÅ» odwo"ywali si´ do krąŻących ówcze- wprowadza  niech Bóg uchowa!  takie prawa,
Ęnie pog"osek, Że reformy su"tał
skie  inspiro- jak: zakaz kupna i sprzedaŻy niewolników p"ci
wane przez chrzeĘcijan, jak twierdzono  mia"y- m´skiej i Å»eÅ‚
skiej, zakaz wzywania do modli-
by dodatkowo jeszcze obejmowaç takie kwestie, twy z minaretów, zakaz zakrywania si´ kobiet
jak emancypacja kobiet czy zezwolenie  nie- i zezwolenie na inicjowanie przez nie rozwodu,
Strona/38
003-polityczna-P.Klodkowski 6/4/06 5:38 PM Page 39
Polityczna misja islamu
Piotr K"odkowski
szukanie pomocy wĘród tych, którzy nie są którzy wybrali jedną z moŻliwoĘci interpreta-
wyznawcami naszej religii, wreszcie uznawanie cyjnych islamu. W takiej sytuacji polityka by"a
wrogów za bliskich nam przyjació". Wszystko pochodnÄ… problemu g"´bszego, bo si´gajÄ…cego
to jest niczym innym jak tylko przynoszącymi fundamentów religijnych. WyraŻając swój
nies"aw´ k"amstwami... 4. sprzeciw, tradycjonaliĘci, a póęniej fundamen-
taliĘci mogli za kaÅ»dym razem powo"ywaç si´
Ostatecznie zakaz handlu niewolnikami, na szeroko akceptowane sformu"owanie, Że
wprowadzony w 1857 roku na terenie impe-  zabranianie tego, na co Bóg zezwoli", jest nie
rium, nie objÄ…" swym zasi´giem obszarów Hi- mniejszym grzechem aniÅ»eli dozwalanie tego,
dŻazu. Teologiczny, a zarazem polityczny czego Bóg zabrania . Przy takim za"oŻeniu
sprzeciw mekkał
skich kupców i alimów oka- kaŻda zmiana, lub nawet próba zmiany dozwo-
za" si´ silniejszy niÅ» ch´ç planowanej przez lonego czy zabronionego wczeĘniej prawa
elity Osmanów modernizacji. Spór o tradycj´, i obyczaju mog"aby byç rozumiana niemal jako
czy raczej o interpretacj´ prawa islamu, sta- bunt przeciw Bogu. To z kolei musia"o dopro-
nowi" takÅ»e, co niemniej waÅ»ne, zapowiedÄ™ wadzaç do konfliktu, w którym stawkÄ… by"a
póęniejszych wydarzeł
w ca"ym Ęwiecie isla- juŻ nie tylko polityka (przynajmniej w rozu-
mu. Chodzi"o przecieÅ» o prób´ fundamental- mieniu europejskim), ale wkraczajÄ…ca w sfer´
nej reformy spo"eczeł
stwa muzu"mał
skiego, polityki metafizyka.
przy czym sama esencja owej reformy mia"a
w ogromnej mierze rodowód europejski. Co W ca"ym procesie modernizacji islamu, zresz-
moÅ»e w tym wypadku najwaÅ»niejsze, nie obej- tÄ… dziejÄ…cym si´ w wielu cz´Ä˜ciach cywilizacji
mowa"a wy"Ä…cznie spraw  religijnie oboj´t- muzu"maÅ‚
skiej, chodzi"o faktycznie o zredu-
nych , jak zarządzanie administracją pał
stwową kowanie wp"ywów religii jako takiej, pozba-
czy metody szkolenia wojskowego, ale dotyka"a wienie jej ostrza politycznego, a co za tym
kwestii tego, co wyraęnie dozwolone (halal) idzie  os"abienie wymiaru instytucjonalnego.
bÄ…dÄ™ zabronione (haram) przez prawo islamu. W takiej sytuacji reforma zasad politycznej
Sprzeciw teologów, ale równieŻ i kupców, metafizyki oznacza"a po prostu ca"kowitą
czyli faktycznie ówczesnych przedstawicieli transformacj´ zastanej rzeczywistoĘci: islam
klasy Ęredniej, by" zapowiedziÄ…  p´kni´cia przestawa" byç systemem organizacji ca"ej eg-
wewnÄ…trz cywilizacji , w którym uczestnikami zystencji spo"ecznej; móg" co najwyÅ»ej zostaç
sporu stali si´ z jednej strony tradycjonaliĘci, prywatnÄ… ĘcieÅ»kÄ… medytacji, religiÄ… modlitwy
z drugiej  przedstawiciele szeroko rozumia- i etyki osobistej, ale w Żadnym wypadku pod-
nego modernizmu. OczywiĘcie wp"ywy kultury stawą pał
stwowego prawa. Rewolucyjne prze-
zachodniej by"y juŻ odczuwane wczeĘniej, miany ĘwiadomoĘci kulturowej i religijnej
lecz tutaj ów spór dotyczy" sprawy zasadni-  zmodernizowanych muzu"manów bardzo
czej takŻe dla póęniejszych pokoleł
: czy próba trafnie podsumowa" Bernard Lewis:  W proce-
modernistycznej ingerencji w dotychczasową sie sekularyzacji Zachodu Bóg zosta" dwukrot-
struktur´ spo"ecznÄ… i teologicznÄ… islamu jest nie zdetronizowany, a nast´pnie zastÄ…piony 
w ogóle dopuszczalna? JeĘli tak, to gdzie znaj- najpierw jako ęród"o suwerennoĘci przez lud,
duje si´ granica owej ingerencji? Jak moÅ»na a nast´pnie jako obiekt czci przez naród. Oby-
owÄ… ingerencj´ interpretowaç w kategoriach dwie te koncepcje by"y zupe"nie obce islamo-
religijnych? wi, ale w XIX wieku stawa"y si´ w miar´ up"y-
wu czasu powszechnie znane, zaĘ w XX wieku
Odpowiedzi na te pytania wskazywa"y cz´sto niemal dominujÄ…ce wĘród  zwesternizowanej
na kierunek polityczny obrany przez tych, inteligencji, która przez pewien czas by"a u ste-
4
Obydwa listy przedstawia C. Pasza w: Tezakir, Ankara 1953, s. III i 133; komentarz i tłumaczenie w: B. Lewis, What Went
Wrong, Western Impact and Middle Eastern Response, London 2002, s. 103
Strona/39
003-polityczna-P.Klodkowski 6/4/06 5:38 PM Page 40
Teologia Polityczna 2/2004 2005
Religia i polityka: Miejsca sporne
ru w"adzy w wielu  jeĘli nie w wi´kszoĘci  religijnej by"o skutkiem kontaktu muzu"manów
pał
stw muzu"mał
skich 5. z kulturami europejskimi i przyj´cia rozdzia"u
religii od pał
stwa, a wi´c od polityki. Nawo-
Najbardziej znanym przyk"adem jest oczywiĘcie "ywanie do odrzucenia tego europejskiego mo-
Republika Turecka, gdzie ostatecznie zlikwido- delu mia"o niezwykle powaŻne konsekwencje,
wano kalifat r´kami Atatürka i wprowadzono polegajÄ…ce na ponownym w"Ä…czeniu sfery po-
system, który  do pewnego stopnia przynaj- lityki do religii. Zatem fundamentaliĘci mu-
mniej  by" kopią rozwiązał
zachodnich. DoĘç zu"maÅ‚
scy nawo"ujÄ… do upolitycznienia reli-
podobną drogą podąŻa"y przez pewien czas gii, co jednoczeĘnie oznacza bunt przeciwko
kraje arabskie, odwo"ujÄ…ce si´ do doktryn Zachodowi.
Ęwieckich, takich jak nacjonalizm czy socjalizm. Przyczyny fundamentalizmu są zawik"ane, ale
ostatecznie sprowadzajÄ… si´ do konfrontacji
Spór o wartości i politykę  fundamentalizm,
mi´dzy islamem a wspó"czesnÄ… kulturÄ… Zacho-
modernizm, tradycjonalizm
du, którÄ… cz´sto nazywa si´ modernizmem:
W XX wieku najwi´kszego rozg"osu nabra" die (kulturelle) Moderne, the Modern Age. 6.
fundamentalizm, który ma szans´ staç si´ naj-
bardziej wp"ywowÄ…, aczkolwiek niekoniecznie BiorÄ…c pod uwag´ kwestie natury teologicz-
bardzo spójnÄ… wersjÄ… islamu. Na drugim bie- nej, spo"ecznej i historycznej, postawmy tez´,
gunie znajduje si´ wspomniany modernizm Å»e fundamentalizm wyrasta z samego serca is-
muzu"mał
ski. Obydwie interpretacje religijne lamu i rzeczywiĘcie odzwierciedla jego ideowe
sÄ… nastawione doĘç wrogo do siebie, co ma przes"anie. Póęniejsza, modernistyczna wersja
swoje odzwierciedlenie w sferze spo"ecznej, islamu jest czymĘ sztucznym, niedopasowa-
politycznej, czy nawet militarnej. Trudno nym do jego religijno-spo"ecznej zawartoĘci.
obecnie przypuszczaç, czy fundamentalizm I chociaÅ» ma swoich zwolenników, powo"ujÄ…-
i modernizm b´dÄ… mog"y w jakiejĘ nieodleg"ej cych si´ na Ksi´g´, tradycj´ oraz  signum
przysz"oĘci odnaleÄ™ç wspólny j´zyk. Niestety, temporis  wymogi wspó"czesnoĘci, to jednak
ów spór wewnÄ…trz samego islamu ma równieÅ» nie stanie si´ ideÄ… dominujÄ…cÄ… w Ęwiecie mu-
ogromny wp"yw na cywilizacj´ euroatlantyckÄ…. zu"maÅ‚
skim. To z koniecznoĘci moŻe dopro-
Istot´ wspó"czesnego fundamentalizmu przed- wadziç do konfliktu, i to nie tyle nawet ze
stawia w zwi´z"ej formie polski arabista Janusz Ęwiatem Zachodu, wyznajÄ…cym inne wartoĘci
Danecki: i zasady praktycznego dzia"ania, ale przede
wszystkim wewnÄ…trz samej cywilizacji islamu,
 W wypadku islamu fundamentalizm okreĘla"o gdzie kwestie takiej lub innej interpretacji
si´ mianem powrotu do religii przodków. StÄ…d prawd objawionych stajÄ… si´ ideologicznÄ… bro-
uŻywano terminu salafijja, pochodzącego od nią w sporze politycznym. Dodatkowo jeszcze
terminu salaf, przodkowie. Ale powrót do tra- ca"y problem  wewnÄ…trzcywilizacyjnego p´k-
dycji przodków to tylko cz´Ä˜ç tej ideologii, ni´cia , a w konsekwencji moÅ»liwoĘç hipote-
druga cz´Ä˜ç to wiernoĘç pierwotnej formie tycznego  na razie   zderzenia cywilizacji
religii, a wi´c jej fundamentalnym za"oÅ»eniom. nabiera dramatycznych kszta"tów, poniewaÅ»
W islamie oznacza to nie tylko stosowanie si´ fundamentalizm islamski odwo"uje si´ do za-
do Ęwi´tej ksi´gi  Koranu, i tradycji proroka sady  usprawiedliwionej przemocy wobec
Mahometa  sunny, ale równieŻ odwo"ywanie ideowych przeciwników. Zasada ta znajduje
si´ do pierwotnego rozumienia islamu jako "Ä…- umocowanie w Koranie, hadisach oraz naj-
czącego wszystko, co doczesne i duchowe w Ży- wczeĘniejszej historii religii muzu"mał
skiej.
ciu cz"owieka. Oddzielenie sfery Ęwieckiej od Od razu jednak naleŻy zastrzec, Że fundamenta-
5
Tamże, s. 118
6
J. Danecki we wstępie do: B. Tibi, Fundamentalizm religijny, Warszawa 1997, s. 6.
Strona/40
003-polityczna-P.Klodkowski 6/4/06 5:38 PM Page 41
Polityczna misja islamu
Piotr K"odkowski
lizm nie jest toÅ»samy z terroryzmem, choç sami "ecznych. Poza tym przes"anie fundamentali-
terroryĘci powo"ujÄ… si´ i b´dÄ… si´ w przysz"oĘci styczne nawiÄ…zuje do zasad i idei od dawna
powo"ywali na t´ wersj´ islamu. Fundamenta- znanych w islamie, w czym trudno doszuki-
lizm (lub teÅ»  prawdziwy islam , jak chcÄ… jego waç si´ jakiejkolwiek rewolucyjnej nowoĘci.
zwolennicy) jest bowiem teorią obejmującą NowoĘcią, ale g"ównie dla ludzi Zachodu, by"by
ca"oĘç funkcjonowania cz"owieka oraz spo- raczej powrót do tego, co uznaje si´ za dawno
"ecznoĘci wiernych, w której przemoc jest co przebrzmia"y, a nierzadko i haniebny relikt
prawda akceptowana, ale w okreĘlonych gra- przesz"oĘci. W takim sensie naleÅ»a"oby oceniaç
nicach. Na nieszcz´Ä˜cie praktyka odbiega doĘç chociaÅ»by formalne przywrócenie niewolnictwa
cz´sto od najbardziej nawet szlachetnych za- w Iranie, zresztÄ… w myĘl wspomnianej juÅ» za-
"oŻeł
i przemoc, wydostajÄ…c si´ spod doktry- sady, Å»e  zabranianie tego, na co pozwala Bóg,
nalnej kontroli, staje si´ jedynÄ… metodÄ… poli- jest nie mniejszym grzechem aniÅ»eli zezwala-
tycznego bÄ…dÄ™ spo"ecznego dyskursu. nie na to, czego Bóg zabrania . Tak wi´c z jed-
nej strony fundamentalizm w islamie moŻna
Fundamentalizm nie jest ani zwyk"ym powro- by okreĘliç jako wersj´ konserwatywnej rewo-
tem, czy raczej nawo"ywaniem do powrotu ku lucji, odwo"ujÄ…cej si´ do prawdy objawionej,
 uĘwi´conej przesz"oĘci , ani teÅ» wy"Ä…cznie z drugiej  jako ruch polityczny nie odrzuca-
tworem politycznej nowoczesnoĘci, jakąĘ jący wspó"czesnych instrumentów zdobywa-
zwyk"ą ideową rebelią, która powsta"a w XX nia i sprawowania w"adzy; instrumentów, któ-
wieku i która stanowi jakoby nowÄ… wersj´ ma- re najcz´Ä˜ciej wywodzÄ… si´ z innych niÅ» mu-
sowych ruchów rewolucyjnych, tyle Że tym zu"mał
ska cywilizacji.
razem czerpiÄ…cÄ… z terminologii religijnej.
OczywiĘcie nie da si´ zaprzeczyç, Å»e poszcze- InnÄ… jeszcze charakterystycznÄ…, ale doĘç cz´sto
gólni liderzy ruchów fundamentalistycznych nie dostrzeganą jego cechą jest to, Że sam fun-
nawiązują do koncepcji masowej propagandy, damentalizm nie jest w Żadnym razie ideolo-
znanej chociaŻby w ruchu komunistycznym, gią niezmienną i nie stanowi wspólnej ca"oĘci
czy  szerzej  w ruchu o proweniencji lewi- organizacyjnej czy politycznej. Czym innym
cowej, ale samo korzystanie z instrumentów jest bowiem fundamentalizm irał
ski, czym in-
propagandowych bądę rozwiązał
organizacyj- nym by" fundamentalizm talibów, a czym jesz-
nych wcale jeszcze nie musi oznaczaç, Å»e mamy cze innym jest chociaÅ»by rzÄ…dzÄ…ca w Turcji
do czynienia ze znanym juÅ» nam fenomenem fundamentalistyczna partia AKP (Sprawiedli-
europejskim, azjatyckim czy latynoamerykał
- woĘci i Rozwoju). Wspólny zbiór prawd obja-
skim. Przede wszystkim nie ma w przes"aniu wionych, a nawet przyj´cie bÄ…dÄ™ werbalna
fundamentalistycznym jednoznacznego odwo- akceptacja prawa szari atu nie zawsze prowadzi
"ania si´ do zasady zróŻnicowanych klas spo- bowiem do identycznego rozumienia, a póę-
"ecznych, z których jedna by"aby poddana niej implementacji szczegó"owych rozwiązał

opresjom, druga zaĘ by"aby ich sprawcą. JeŻe- gospodarczych, spo"ecznych czy politycznych.
li pojawia si´ kwestia krytyki zamoÅ»nej grupy Niemniej jednak moÅ»na zauwaÅ»yç tendencj´
spo"ecznej, zwiÄ…zanej z panujÄ…cym establish- do pewnego ujednolicenia interpretacji reli-
mentem, to oskarŻenie dotyczy  odejĘcia od gijnej, co jest skutkiem specyficznej globali-
zasad islamu , a nie pochodzenia klasowego zacji wartoĘci. Sam proces globalizacji w cywi-
bÄ…dÄ™ etnicznego. ZresztÄ… sponsorowanie i w du- lizacji islamu nie by"by wobec tego narzuca-
Å»ej mierze ideologia fundamentalizmu islam- niem (jak si´ to rozumie na przyk"ad w Euro-
skiego czerpie, zw"aszcza w ostatnich latach, pie) wy"ącznie wzorców zachodnich, g"ównie
z koncepcji wahhabizmu, który jest akurat amerykał
skich, lecz przede wszystkim propa-
oficjalnÄ… doktrynÄ… jednego z najbogatszych gowaniem na ogromnÄ… skal´ ujednolicanych
pał
stw muzu"mał
skich i znajduje swoich zasad fundamentalistycznych, g"ównie wahha-
zwolenników w bardzo róŻnych grupach spo- bickich.
Strona/41
003-polityczna-P.Klodkowski 6/4/06 5:38 PM Page 42
Teologia Polityczna 2/2004 2005
Religia i polityka: Miejsca sporne
Przedwczesnym by"by jednak wniosek o przy- Miejscem bardzo szczególnym, gdzie splatają
j´ciu przez znakomitÄ… wi´kszoĘç krajów mu- si´ nurty tradycjonalizmu i interpretacji fun-
zu"mał
skich politycznej formu"y fundamenta- damentalistycznych, jest Arabia Saudyjska 
lizmu jako podstawy, na której opiera"oby si´ Ęwi´ta ziemia islamu. Coraz ostrzejsza krytyka
samo pał
stwo. Rzecz raczej w tworzeniu pola dotychczasowej formy rządów  i to zarówno
znaczeł
, symboli i interpretacji ideologicz- ze strony samych muzu"manów, jak i mocarstw
nych, które są stopniowo i coraz powszechniej zachodnich, przede wszystkim Stanów Zjedno-
akceptowane w politycznym dyskursie. Granice czonych  przynosi konsekwencje odczuwalne
owego dyskursu mogÄ… formalnie pokrywaç si´ nie tylko na samym pó"wyspie, ale w ca"ym
z liniami zakreĘlonymi przez religijną ortodok- Ęwiecie islamu. PoĘrednio dotyka równieŻ
sj´, przy czym ta ostatnia niekoniecznie bywa paÅ‚
stw europejskich, a to za sprawÄ… globalnego
tak samo rozumiana przez wszystkich wyznaw- przep"ywu informacji i finansów, docierających
ców. S"owem: zaw´Å»one przez fundamentali- bez wi´kszych przeszkód do wspólnot muzu"-
stycznÄ… ideologi´ pole politycznej debaty jest  maÅ‚
skich zamieszkujÄ…cych Europ´.
mimo wszelkich ograniczeł
 obszarem ciÄ…gle
Ekspansja ideologii i finansowe imperium
trwającego sporu, niewolnego od wp"ywów bie-
Żącej polityki i zmieniajÄ…cych si´ wizji postrze- Wspó"czesna Arabia Saudyjska jest spadkobiercÄ…
gania problemów spo"ecznych i ekonomicznych. idei wahhabizmu, który faktycznie od 1924 roku
cieszy si´ przywilejem oficjalnej religii paÅ‚
stwo-
Kolejnym wariantem religijnym islamu jest wej. Wysoki dochód z ropy naftowej umoŻliwia
tradycjonalizm. Podobnie jak fundamentalizm, stworzenie muzu"mał
skiego pał
stwa socjal-
si´ga on do tradycyjnych (jakÅ»eby inaczej) nego, zgodnie zresztÄ… z koncepcjami Al-Wahhaba:
interpretacji religii, ale posiada nieco inny bezp"atne szkolnictwo i s"uŻba zdrowia, liczne
wymiar polityczny i kulturowy. IdÄ…c za suge- stypendia na studia zagraniczne oraz pomoc
stią badaczy islamu  Tibiego i Wittfogela  finansowa dla mniej zamoŻnych  "ącznie jest
powiemy, Że przyk"adem wersji tradycjonali- to jakby wspó"czesna  socjaldemokracja wah-
stycznej islamu są  orientalne pał
stwa despo- habicka . Ale król Fahd, a póęniej jego brat
tyczne , takie jak Arabia Saudyjska i Maroko, Abdullah  znów zgodnie z nauką dawnego
posiadajÄ…ce na razie ustrój monarchiczny. mistrza  ŻądajÄ… bezwzgl´dnego pos"uszeÅ‚
stwa
Natomiast klasycznymi pał
stwami fundamen- i przestrzegania zasad prawa powsta"ego ponad
talistycznymi sÄ…, jak na razie, Sudan i Iran, dwieĘcie lat temu. Âcis"a segregacja p"ci, zakaz
w których koncepcja cz´Ä˜ciowej w"adzy przed- prowadzenia samochodów przez kobiety,
stawicielskiej (parlament, prezydent) jest pod- oddzielne nitki autostrady dla muzu"manów
porzÄ…dkowana idei hakimijjat Allah, panowania i niewiernych, surowa moralnoĘç i kodeks
Boga 7. Ta ostatnia jest zmaterializowana w sys- karny są widocznymi symbolami purytał
skich
temie prawa islamskiego  szari atu. Mimo pew- koncepcji Al-Wahhaba. Zgodnie z czcigodnÄ…
nych róŻnic, zarówno tradycjonalizm, jak i fun- tradycjÄ…, wyrok Ęmierci wykonuje si´ publicz-
damentalizm majÄ… wi´cej punktów wspólnych nie przez Ęci´cie, zaĘ z"odziei kara si´ kora-
ze sobÄ… niÅ» z odleg"ym ideowo modernizmem, nicznÄ… lapidacjÄ… (odci´ciem d"oni lub stopy).
który ma swoich zwolenników wĘród cz´Ä˜ci elit Stosowana jest takÅ»e kara ch"osty i kamieno-
pał
stw muzu"mał
skich (oficjalnie Ęwieckich), wania, zaĘ niewolnictwo zniesiono oficjalnie
a takŻe wĘród sporej, przynajmniej na razie, dopiero w 1962 roku. Nie ma mowy o Żadnym
grupy muzu"manów europejskich 8. dialogu z innowiercami, jako Że tolerancja dla
7
Mówi o tym wyraz
nie artykuł drugi Konstytucji Republiki Islamskiej Iranu:  Ustrój Republiki Islamskiej oparty jest na następu-
jących dogmatach wiary: 1) wierze w jedynego Boga (zawartej w formule:  Nie ma boga prócz Boga ), w Jego najwyższą wła-
dzÄ™ i prawodawstwo oraz poddanie siÄ™ Jego woli. 2) na Boskim Objawieniu i jego zasadniczej roli w prawodawstwie [...] .
Całość przełożonego na polski dokumentu w: M. Stolarczyk, Iran, państwo i religia, Warszawa 2001.
8
Opinie te zostaÅ‚y wyrażone w dwóch pracach: B. Tibi, Der Islam und das Problem der kulturellen Bewältigung sozialen Wan-
dels, Frankfurt am Main 1985, oraz K. A. Wittfogel, Die orientalische Despotie, Kq
ln 1962.
Strona/42
003-polityczna-P.Klodkowski 6/4/06 5:38 PM Page 43
Polityczna misja islamu
Piotr K"odkowski
odmiennej religii jest  wed"ug wahhabickiej z kapita"em w wysokoĘci 2 miliardów dolarów
interpretacji islamu  grzechem. Na terenie wniesionych przez Arabi´ SaudyjskÄ…, Kuwejt
Arabii Saudyjskiej nie ma wi´c Å»adnego ko- i Libi´. Bank wspó"finansowa" rozmaite projek-
Ęcio"a, istnieje zakaz posiadania Biblii, krzyŻa ty infrastruktury w krajach muzu"mał
skich,
bądę katolickiego róŻał
ca 9. ale mia" teÅ» innÄ…, bardzo specyficznÄ… misj´.
W za"oŻonym z pomocą MBR w DŻuddzie Insty-
Ogromny wp"yw polityczny dynastii Saudów tucie Badał
Finansowych kszta"cono, zgodnie
na ca"ym obszarze cywilizacji muzu"mał
skiej z prawem islamu, przysz"ych pracowników dla
jest moÅ»liwy dzi´ki stopniowo rozwijanej sieci sektora publicznego. Wszyscy studenci mieli
 religijnej bankowoĘci . Z punktu widzenia wsparcie saudyjskie, dzi´ki czemu mogli po po-
doktryny, bankowoĘç muzu"maÅ‚
ska powo"uje wrocie promowaç rozwiÄ…zania powsta"e w Ara-
si´ na jednÄ… z zasad, a mianowicie zakaz stoso- bii. Z saudyjskiego oĘrodka wywodzi"o si´
wania sta"ej stopy procentowej, którÄ… cz´sto wielu pe"niÄ…cych kierownicze stanowiska ban-
utoÅ»samia si´ z pot´pianÄ… przez Koran lichwÄ… kierów, którzy w ostatnich dekadach XX wieku
(riba). Ta interpretacja nie zawsze znajduje decydowali o obliczu ca"ego systemu finanso-
powszechnÄ… akceptacj´, o ile bowiem wszyscy wego w wielu paÅ‚
stwach muzu"mał
skich.
alimowie zakazujÄ… lichwy, to juÅ» kwestia jej
zrównania ze sta"ą stopą procentową budzi Innym jeszcze przyk"adem jest Muzu"mał
ski
pewne wątpliwoĘci. Przyk"adem jest chociaŻby Bank Fajsala w Egipcie, na którego czele sta" syn
fatwa At-Tantawiego, szajcha Al-Azharu, który króla Fajsala. Kapita" banku zachowa"y w 49%
w 1989 roku potwierdzi" legalnoĘç konwencjo- rodziny saudyjskie, w tym Bin Ladenowie. Zyski
nalnego systemu bankowego i oprocentowa- w duŻym stopniu pochodzi"y z krótkotermino-
nych poÅ»yczek. Aby jednak uniknÄ…ç podejrzeÅ‚
wych operacji w sektorach o szybkiej dochodo-
o "amanie prawa islamu, przyj´to ostatecznÄ… woĘci, jak równieÅ» ze spekulacji na rynku
zasad´, Å»e zakazana jest kaÅ»da sta"a stopa pro- metali szlachetnych. Osobami zwiÄ…zanymi
centowa, zaĘ zysk, ewentualnie strata  to po z bankiem Fajsala byli mi´dzy innymi szajch
prostu kwestia ryzyka. Nad prawowiernoĘcią Asz-Szarawi, popularny kaznodzieja telewi-
ca"ego systemu bankowego czuwa specjalnie zyjny, czy przedsi´biorcy majÄ…cy bliski kontakt
dobrana rada nadzorcza, szari a board, w sk"ad z establishmentem egipskim. Stopniowo bank
której wchodzą odpowiednio wykszta"ceni tworzy" sobie wizerunek placówki dba"ej o po-
alimowie. Do jej zadał
naleÅ»y nie tylko kon- boÅ»noĘç klientów, a do tego gwarantujÄ…cej zyski
trola samych operacji finansowych, ale równieŻ wyŻsze niŻ w zwyk"ych placówkach bankowych.
wyprowadzanie z bilansu zysków  zhał
bionych
oprocentowaniem (czyli tzw. nie halal). MogÄ… ZnaczÄ…cÄ… rol´ politycznÄ… odegra" w Sudanie,
one byç przeznaczane na dzia"alnoĘç tych orga- kiedy to prezydent An-Nimajri, prowadzÄ…c po-
nizacji charytatywnych, które ideologicznie sÄ… lityk´  pojednania z grupami miejscowych
bliskie samym cz"onkom rady nadzorczej. W fundamentalistów, przede wszystkim Braci
praktyce oznacza to wspieranie rozmaitych ugru- Muzu"manów, zezwoli" na otwarcie banku
pował
odwo"ujÄ…cych si´ do fundamentalizmu. Fajsala. Na jego czele wkrótce stan´li m"odzi
fundamentaliĘci, którzy korzystając z dobrego
Do sieci islamskiej przestrzeni bankowej naleÅ»y wizerunku instytucji, byli w stanie przyciÄ…gnÄ…ç
chociaŻby Muzu"mał
ski Bank Rozwoju (MBR), fundusze kupców bazarowych bądę zamoŻnych
9
O prześladowaniach chrześcijan informuje Organizacja Światowej Solidarności Chrześcijańskiej (Christian Solidarity Worldwide
 CSW). Przykładowo w 2001 roku zatrzymano w Arabii Saudyjskiej, świętej ziemi islamu, 13 obcokrajowców. CSW donosiła,
że władze saudyjskie oskarżyły ich o  czynne wyznawanie chrześcijaństwa , co według miejscowego prawa jest ciężkim prze-
stępstwem. Aresztowani to obywatele Indii, Etiopii, Erytrei, Filipin i Nigerii, którzy pracowali dla saudyjskich przedsiębiorstw.
Zarzucono im, że modlili się we własnych mieszkaniach. W Wigilię dziewięć osób przewieziono do zakładu karnego w Trahyl,
skąd zwykle dokonuje się deportacji. Czas ich pobytu może się znacznie wydłużyć. Warunki, w jakich przebywają, są potworne.
Stuart Windsor, krajowy dyrektor CSW, oświadczył:  Jesteśmy oburzeni sposobem, w jaki traktowani są ci ludzie. Tylko za to,
że prywatnie wyznawali swą wiarę, zostali uwięzieni i są traktowani jak zwierzęta . Por. strona internetowa CSW  www.csw.org.uk
Strona/43
003-polityczna-P.Klodkowski 6/4/06 5:38 PM Page 44
Teologia Polityczna 2/2004 2005
Religia i polityka: Miejsca sporne
Sudał
czyków pozostających na emigracji. Fundusze pochodzące z zysków czerpanych
Dzi´ki ogromnemu wsparciu finansowemu, z eksportu ropy naftowej i operacji finanso-
udzielonemu organizacjom fundamentalistycz- wych umoŻliwiają propagowanie wahhabickiej
nym, bank Fajsala przyczyni" si´ w duÅ»ym wersji religii na ca"ym Ęwiecie. Jedynie w la-
stopniu do przej´cia przez nich w"adzy w 1989 tach 90. ubieg"ego stulecia przeznaczono na ten
roku, czego kilkanaĘcie lat wczeĘniej nie móg" cel 22 miliardy dolarów. Gromadzenie Ęrodków
naturalnie przewidzieç An-Nimajri. na budow´ tysi´cy meczetów, wspomaganie
organizacji charytatywnych i naukowych, fun-
Proces tworzenia sieci bankowej przez Sau- dowanie stypendiów dla muzu"manów z ca"ego
dyjczyków doprowadzi" do stworzenia mi´dzy- Ęwiata, wreszcie ogromna pomoc dla akcji
narodowej grupy  poboŻnych klientów , przy- militarnych w ramach dŻihadu, jak chociaŻby
wiązanych do zasad  religijnego biznesu . Ich w czasie wojny radziecko-afgał
skiej czy ba"kał
-
finansowa niezaleÅ»noĘç od rodzimego systemu skiej w BoĘni  to wszystko wchodzi w sk"ad
bankowoĘci sprawi"a, Å»e mogli braç udzia" programu dzia"alnoĘci misjonarskiej, która
w polityce, tym razem ponad granicami swojego naturalnie przek"ada si´ na wp"ywy ideolo-
pał
stwa. Fenomen tworzenia si´ nowej jako- giczne, polityczne i gospodarcze. Na liĘcie
Ęciowo grupy spo"ecznej w spo"ecznoĘci mu- odbiorców pomocy sÄ… równieÅ» pot´Å»ne poza-
zu"mał
skiej wyjaĘnia Gilles Kepel: rządowe organizacje: Rabitat al-Alam al-Islami
 Stanowiący ca"kiem nowe zjawisko strumieł
(Liga Âwiata Muzu"maÅ‚
skiego) oraz Organiza-
pieni´dzy przyczyni" si´ do powstania nowej, cja Konferencji Islamskiej (Organization of Is-
ponadnarodowej muzu"mał
skiej klasy Ęredniej. lamic Conference  OIC), dzi´ki czemu Dom
Wielu jej cz"onków w czasie pobytu w pał
- Saudów ma duŻy wp"yw na kszta"towanie opinii
stwach naftowych nie tylko wzbogaci"o si´, ich cz"onków. MoÅ»na bez wi´kszego ryzyka
ale równieÅ» zwróci"o si´ ku religii. Poszukiwali za"oÅ»yç, Å»e nie dysponujÄ…c tak ogromnÄ… sumÄ…
dla swoich oszcz´dnoĘci takiego typu inwe- pieni´dzy i stopniowo zdobywanymi umiej´tno-
stycji, które uchroni"yby je przed konfiskatą, Ęciami ich globalnej dystrybucji w celach misyj-
nacjonalizacjÄ… czy innego typu przej´ciem, nych, wahhabizm pozosta"by jednym z wielu
o jakie sk"onni byli podejrzewaç oficjalne banki skrajnych od"amów islamu, nie majÄ…cym wi´k-
w swoich krajach, a szczególnie te kontrolo- szego wp"ywu na ca"oĘç wspólnoty. Sama gorli-
wane przez pał
stwo. Po zaspokojeniu swoich woĘç religijna, bez finansowych moÅ»liwoĘci jej
potrzeb konsumpcyjnych wielu z nich myĘla"o globalnego propagowania, po prostu nie wystar-
o umieszczeniu oszcz´dnoĘci na bardzo docho- czy"aby na realizacj´ ideowych celów w drugiej
dowych, chociaÅ» ryzykownych lokatach. Dlatego po"owie XX wieku i na poczÄ…tku wieku XXI.
teÅ» gotowi byli wesprzeç prywatny, ponadnaro-
dowy system bankowy, który wspó"gra" z ich Gigantyczne zasoby ropy naftowej  wydobycie
w"asnÄ… toÅ»samoĘciÄ… spo"ecznÄ…, rozpi´tÄ… mi´dzy na poziomie 7,13 milionów bary"ek dziennie
krajem pochodzenia a krajem, w którym pra- i zasoby oceniane na çwierç biliona, co daje
cowali i zdobyli majątek. Banki muzu"mał
skie Arabii pierwsze miejsce na Ęwiecie  sprawi"y
potrafi"y odpowiednio zaspokoiç to bezprece- jednak, Å»e sta"o si´ inaczej. Obecnie to w"a-
densowe Żądanie finansowe; w ten sposób Ęnie nurt wahhabicki coraz cz´Ä˜ciej znajduje
skonsolidowa"y nowÄ… grup´ spo"ecznÄ…, z"oÅ»onÄ… zwolenników, którzy uznajÄ… go za z wszech
z ich deponentów, oraz uzaleÅ»ni"y i podpo- miar ortodoksyjnÄ… kontrideologi´ w stosunku
rzÄ…dkowa"y poboÅ»nÄ… klas´ ĘredniÄ… interesom do Ęwieckich reÅ»imów autorytarnych, a zarazem
saudyjskim 10. za ideowy model, zgodnie z którym naleŻy zor-
10
G. Kepel, Święta wojna, Ekspansja i upadek fundamentalizmu muzułmańskiego, tłum. K. Pachniak, Warszawa 2003, s. 159.
Kepel dość szczegółowo omawia cały proces tworzenia sieci bankowości muzułmańskiej w rozdziale:   Fundamentalistyczny
biznes i saudyjska hegemonia . Szerzej na temat bankowości muzułmańskiej w: Samir Abid Shaih, Islamic Banks and Finan-
cial Institutions: A Survey,  Journal of Muslim Minority Affairs , t. XVII, nr 1, 1997, s. 118-119; Fuad al-Omar, Mohammed
Abdel Haq, Islamic Banking Theory. Practice and Challenges, London 1996.
Strona/44
003-polityczna-P.Klodkowski 6/4/06 5:38 PM Page 45
Polityczna misja islamu
Piotr K"odkowski
ganizowaç  prawdziwe paÅ‚
stwo muzu"mał
- DoĘç krótkotrwa"ym, i jak si´ póęniej okaza"o
skie . Tak by"o w Afganistanie talibów, tak jedynie pozornym wybawieniem dla saudyj-
jest obecnie w niektórych rejonach Bliskiego skiej polityki wewn´trznej i zagranicznej, sta"a
Wschodu, w Pakistanie, na subkontynencie si´ deklaracja dÅ»ihadu przeciw Sowietom. Dla
indyjskim czy w postsowieckich pał
stwach zdecydowanej wi´kszoĘci muzu"manów rzecz
zamieszkiwanych przez wi´kszoĘç muzu"maÅ‚
- by"a moralnie jednoznaczna, mimo Że spora
ską, jak chociaŻby Uzbekistan11. W ciągu ostat- grupa pał
stw islamskich nie mog"a w Żaden
nich lat wahhabizm dotar" takÅ»e na Zachód, sposób czynnie zaangaÅ»owaç si´ w wojn´ afgaÅ‚
-
na razie jako sponsor kolejnych przedsi´wzi´ç. skÄ…, a to w obawie przed reakcjÄ… ZSRR. Arabia
Szokującym dla wielu chrzeĘcijan jest zapewne Saudyjska, obok Stanów Zjednoczonych i Paki-
fakt, Å»e to w"aĘnie Arabia Saudyjska, nie tole- stanu, zosta"a wi´c g"ównym sponsorem mili-
rujÄ…ca u siebie jakichkolwiek nieislamskich tarnego dÅ»ihadu. Pomoc nie ogranicza"a si´
symboli religijnych, sfinansowa"a nowocze- jednakŻe do spraw finansowych. W"aĘnie w paki-
sne centrum muzu"mał
skie wraz z mecze- stał
skim Peszawarze stworzono obozy szkole-
tem w centrum Rzymu. Dla wielu europej- niowe dla ochotników, do których trafili rów-
skich obserwatorów stanowi to wyjątkowy nieŻ obywatele Arabii Saudyjskiej, wspierani
przyk"ad bardzo jednostronnego dialogu reli- zresztą ca"kiem oficjalnie przez swój w"asny
gijnego. rząd, a szczególnie przez szefa saudyjskiego
wywiadu ksi´cia Turkiego.
Saudyjskie przedmurze i bunt salafitów
W latach 80. mi´dzynarodowa rola Arabii Sau- Kolejnym paradoksem historii by"o jednakÅ»e
dyjskiej, a tym samym Domu Saudów, wzros"a to, Å»e zwyci´stwo nad Sowietami przynios"o
niepomiernie, najpierw za sprawą Iranu, na- problemy, których wczeĘniej Dom Saudów
st´pnie z powodu radzieckiej agresji na Afga- nie bra" prawdopodobnie pod uwag´. Antyso-
nistan. Aczkolwiek przes"anie rewolucji islam- wiecki dŻihad by" bowiem gigantyczną kuęnią
skiej nie przyczyni"o si´ do skutecznej reakcji kadr bojowników za wiar´. Ochotnicy z paÅ‚
stw
"ał
cuchowej w cywilizacji muzu"mał
skiej (pew- muzu"mał
skich zdobyli na wojnie umiej´tnoĘci
ną barierą by" zapewne takŻe fakt, iŻ Iran jest nie tylko militarne, ale równieŻ logistyczne,
po prostu szyicki, czyli naleŻy do od"amu mniej- psychologiczne i finansowe. Jako tzw. salafici
szoĘciowego islamu), to jednakŻe samo obalenie dŻihadu mieli zdecydowane poglądy na temat
proamerykał
skiej monarchii, i to w imi´ hase" ideologicznego kszta"tu wzorcowego paÅ‚
stwa
religijnych, musia"o zainspirowaç ogromnÄ… islamu12. Po powrocie do domu doĘç szybko
rzesz´ muzu"manów, którzy krytykowali lokal- odkrywali, Å»e miejscowe w"adze niekoniecznie
ne reŻimy autorytarne. Arabia Saudyjska zna- wita"y ich jako godnych naĘladowania bohate-
laz"a si´ wobec tego w sytuacji bardzo dwu- rów. Od kilku lat bowiem niektóre kraje mu-
znacznej. Dla wyznawców wahhabizmu szyizm zu"mał
skie doĘwiadcza"y coraz wi´kszych
jest niemal herezjÄ…, dlatego doĘç "atwo by"o nacisków politycznych ze strony rodzimych
przekonaç wi´kszoĘç wyznawców do skutecz- organizacji fundamentalistycznych, dla których
nego oporu, a przynajmniej niech´ci wobec Te- powracajÄ…cy bojownicy okazywali si´ wartoĘcio-
heranu. Z drugiej strony rola Arabii jako  an- wymi sojusznikami. Jak twierdzi Kepel, to
tyrewolucyjnego przedmurza by"a wpisana w"aĘnie pozbawieni jakiejkolwiek kontroli pał
-
w strategi´ amerykaÅ‚
ską, a to z kolei budzi"o stwowej weterani wojny afgał
skiej stali si´
gniew ugrupował
radykalnych, które stopniowo  zawodowymi fundamentalistami , niczym
zdobywa"y coraz wi´ksze poparcie w miejsco- swobodne elektrony dÅ»ihadu ĘwiadczÄ…ce roz-
wym spo"eczeł
stwie. maite us"ugi skrajnym grupom politycznym
11
Por.: Ahmed Rashid, Jihad, The Rise of Militant Islam in Central Asia, Yale 2002.
12
Termin salafijja wyjaśniono już wcześniej. Tutaj należy jedynie wspomnieć, że o ile klasyczna salafijja łączy się z Ibn Tajmijją,
to współczesne ruchy odwołujące się do jej nauki określane bywają jako neosalafijja.
Strona/45
003-polityczna-P.Klodkowski 6/4/06 5:38 PM Page 46
Teologia Polityczna 2/2004 2005
Religia i polityka: Miejsca sporne
na ca"ym Ęwiecie. Prawdziwymi salafitami, we- i Bangladeszu. Ów tekst nosi" tytu": OĘwiadcze-
d"ug ich w"asnej interpretacji, byli ci, którzy nie Ęwiatowego, muzu"mał
skiego frontu dŻihadu
pojmujÄ… Âwi´te Teksty w sposób dos"owny, przeciw Å»ydom i krzyÅ»owcom. Na samym po-
czyli zgodny z tradycjÄ…. Na symbol wybrano czÄ…tku umieszczono fragmenty Koranu i wy-
postaç Ibn Tajmiji, teologa Å»yjÄ…cego na prze"o- powiedzi proroka Muhammada, a nast´pnie
mie XIII i XIV wieku, który jest uznawany, wyjaĘniono cel przysz"ego dzia"ania:  Od czasu,
obok samego Al-Wahhaba, za najwaŻniejszy gdy Bóg uczyni" Pó"wysep Arabski, stworzy"
autorytet dla wahhabitów. Z kolei fa"szywymi jego pustyni´ i otoczy" morzami, nie dotkn´"o
salafitami sÄ… chociaÅ»by  zwolennicy naftowych go straszniejsze nieszcz´Ä˜cie od szaraÅ‚
czy
szajchów , którzy mimo powo"ywania si´ na tra- krzyÅ»owców, którzy rozpierzchli si´ po nim,
dycj´ sÄ… w rzeczywistoĘci  wyznawcami idola- zjadajÄ…c jego owoce i niszczÄ…c jego bogactwa;
trii, oddajÄ…cymi niemal boskÄ… czeĘç w"adcom dzieje si´ to w czasie, gdy narody [krzyÅ»owców]
Arabii . Za ich g"ównego ideologa uznano Abd powsta"y przeciw muzu"manom, t"oczÄ…c si´
al-Aziza Ibn Baza, od 1993 roku wielkiego [wokó" ich bogactw] jak biesiadnicy wokó" misy
muftiego Królestwa Arabii Saudyjskiej, pier- z poŻywieniem .
wowzór  dworskich alimów . Po drugiej, czyli
 sprawiedliwej stronie znajdowali si´ nato- Autorzy oĘwiadczenia stwierdzili nast´pnie,
miast saudyjscy teolodzy-dysydenci: Al-Hawali Że Stany Zjednoczone od siedmiu lat okupują
i Al-Auda, którzy wraz ze 107 teologami zdo-  najĘwi´tsze terytorium islamu , niszczÄ…c lub
byli szeroki rozg"os w 1991 roku, przedsta- zabierając wszystko to, co naleŻy do muzu"ma-
wiając królowi  list Żądał
 (chitab al-matalib). nów. Dalej wspomnieli o sojuszu  krzyŻowców
Domagano si´ w nim wyznaczenia rady dorad- z Úydami, który jakoby przyczyni" si´ do znisz-
czej (madŻlis asz-szura), w sk"ad której mieli czenia Iraku i Ęmierci ponad miliona ludzi.
wejĘç alimowie  b´dÄ…cy w stanie powstrzymaç Celem owego sojuszu, jak sugerujÄ… autorzy,
samowol´ króla oraz czuwaç nad przestrzega- jest upokorzenie muzu"manów, odwrócenie
niem w królestwie zasad wahhabickich i opie- uwagi od  okupacji Jerozolimy , i wreszcie
raniem si´ niszczÄ…cemu wp"ywowi chrzeĘcijan os"abienie wszystkich sÄ…siadujÄ…cych z Irakiem
i Żydów 13. i Arabią krajów islamu. Na koł
cu oĘwiadczenia
pojawia si´ fatwa:  mordowanie Amerykanów
Najs"ynniejszym salafitą dŻihadu by" obywatel i ich sojuszników, wojskowych jak i cywilów,
saudyjski Osama bin Laden, cieszÄ…cy si´ juÅ» jest indywidualnym obowiÄ…zkiem kaÅ»dego
od kilku lat duŻą s"awą w królestwie, który muzu"manina, który jest w stanie tego doko-
póęniej zdeklarowa" si´ jako najwi´kszy wróg naç, w kaÅ»dym kraju, gdzie jest to moÅ»liwe,
panujÄ…cej dynastii. Mi´dzynarodowa grupa sa- do czasu aÅ» meczet Aksa [w Jerozolimie] oraz
lafitów, w duŻym stopniu owoc antysowiec- meczet Haram [w Mekce] zostaną uwolnione
kiego dÅ»ihadu, mia"a odegraç niebagatelnÄ… z ich niewoli, i dopóki ich armie, rozbite i znisz-
rol´ w historii Ęwiata na prze"omie XX i XXI czone, nie odejdÄ… z ziemi islamu, niezdolne juÅ»
wieku. do jakichkolwiek gróęb wobec muzu"manów 14.
Deklaracja dżihadu
ChociaŻ bin Laden przedstawi" swój punkt
23 lutego 1998 roku redakcja wydawanej widzenia w bardzo skrajnej formie, z którą
w Londynie arabskoj´zycznej gazety  Al-Quds zapewne nie zgodzi"aby si´ duÅ»a cz´Ä˜ç muzu"-
al-Arabi zdecydowa"a si´ opublikowaç tekst manów, to jednak najprawdopodobniej wyrazi"
podpisany przez Osam´ bin Ladena i liderów powszechne odczucia milionów wspó"wyznaw-
rozmaitych ugrupował
z Egiptu, Pakistanu ców co do ich treĘci. Sytuacja mi´dzynarodowa
13
Por.: G. Kepel, dz.. cyt., s. 221-229.
14
Cały list wraz z komentarzem przedstawia Bernard Lewis w: The Crisis of Islam. Holy War and Unholy Terror, London 2003,
s. XXIII.
Strona/46
003-polityczna-P.Klodkowski 6/4/06 5:38 PM Page 47
Polityczna misja islamu
Piotr K"odkowski
i wewn´trzna by"a rzeczywiĘcie juÅ» inna, jeÅ»eli okaza"y si´ jednak  co niespecjalnie chyba
porównywaç jÄ… z tym, co mia"o miejsce w po- zdumiewajÄ…ce  trudne do przestrzegania,
przednich dekadach ubieg"ego wieku. i to nie tylko w codziennym Życiu, ale przede
wszystkim w polityce zagranicznej, która ma
Hipoteza demokratycznego eksperymentu przecieÅ» duÅ»e prze"oÅ»enie na sytuacj´ we-
wn´trznÄ…. No bo skoro trwa"a przyjaęł
poli-
Arabia Saudyjska znajdowa"a si´ od samego
tyczna ze Stanami Zjednoczonymi, nie mówiąc
początku swojego istnienia poza nurtem, który
juŻ o ich obecnoĘci militarnej na muzu"mał
skiej
nazwaç moÅ»na modernizacyjnym. Nigdy nie
ziemi Ęwi´tej, mog"aby byç rozumiana jako
by"a okupowana przez Żaden kraj zachodni,
odst´pstwo od  czystego islamu wahhabickie-
nie pojawi"y si´ instytucje, które zosta"yby
go , to dalsze zarzuty, na przyk"ad natury
wprowadzone przez Europejczyków, jak to
ekonomicznej bÄ…dÄ™ etycznej, stanowi"yby
mia"o miejsce w Egipcie, Algierii, Pakistanie
jedynie niewielkie uzupe"nienie zarzutu
czy Indonezji. Ideologia czerpiÄ…ca z socjalizmu
g"ównego15. Sytuacja jest wobec tego doĘç
bądę nacjonalizmu, jeŻeli mia"a nawet miejsco-
niezwyk"a. Dynastia Saudów, dzi´ki gigantycz-
wych zwolenników, nigdy nie odegra"a znaczą-
nym donacjom, przyczynia si´ do rozpropago-
cej roli. Obecnie wp"ywy cywilizacji zachodniej
wania wersji wahhabickiej, ale za swojego
w duÅ»ym stopniu ograniczajÄ… si´ do Ęwiata
przeciwnika ma obecnie tych, którzy podwa-
technicznych nowinek, ewentualnie sposobu
Å»ajÄ… jej legitymacj´ doktrynalnÄ…, i to w imi´
zarzÄ…dzania finansami, czy szerzej: do metod
nauk samego Al-Wahhaba. JeĘli wi´c przyjÄ…ç
tworzenia wspó"czesnego systemu ekonomii.
hipotez´, Å»e dosz"oby do stopniowego procesu
Trudno wi´c mówiç w tym wypadku o p´kni´-
 demokratyzacji , zgodnie z sugestiami Ame-
ciu, które bieg"oby na linii modernizm czy
rykanów, to najprawdopodobniej ewentualnymi
neomodernizm a tradycjonalizm (fundamenta-
zwyci´zcami zostaliby w"aĘnie obroÅ‚
cy  nie-
lizm). B´dzie tu raczej chodzi"o o spór doty-
skaŻonej wersji wahhabickiej islamu 16. To na-
czÄ…cy zrealizowania misji islamu w praktyce,
turalnie zmieni"oby w ogromnym stopniu nie
i to zarówno w wymiarze mi´dzynarodowym,
tylko uk"ad bliskowschodni, ale mia"oby
jak i wewn´trznym.
wp"yw na ca"Ä… cywilizacj´ muzu"maÅ‚
skÄ…. Nie-
wykluczone wi´c, Å»e  demokratyczny ekspe-
Wahhabicka interpretacja islamu, proklamo-
ryment by"by poczÄ…tkiem zupe"nie innego
wana przez Saudów jako oficjalna doktryna
eksper ymentu  agresywnej ideologicznie
pał
stwowa, moÅ»e zostaç uznana  i tu znów
ekspansji fundamentalizmu, inicjowanej z zie-
ironia historii  za swoistą broł
ideologicznÄ…
mi Ęwi´tej islamu, tym razem juÅ» bez Å»adnej
tych politycznych oponentów, którzy kierują
kontroli ze strony rodziny królewskiej, mają-
oskarŻenia w"aĘnie przeciw propagatorom
cej przecieÅ» mniejsze lub wi´ksze oparcie
wahhabizmu. Wahhabizm bowiem, który nie
w Stanach Zjednoczonych. Niewykluczone
bez powodów moÅ»na by porównywaç z daw-
równieŻ, Że rodzina królewska po prostu utra-
nym skrajnym nurtem charydŻyckim, stanowi"
ci"aby w"adz´. I to zgodnie z zasadÄ… przedsta-
dotychczas  ideologiczne usprawiedliwienie
wionÄ… ongiĘ przez ksi´cia Bandara, Å»e jeÅ»eli
w"adzy rodu Saudów. Bardzo surowe zasady,
w zachodniej demokracji lud jest niezadowo-
a szczególnie te, które dotyczy"y innowierców,
15
Inny jeszcze zarzut, dość smakowity jak na gusta europejskie, dotyczył kwestii sfałszowania drzewa genealogicznego Ibn Sau-
da, który pragnął wykazać, że jego ród wywodzi się bezpośrednio z rodu proroka Muhammada. Aburish przytacza historię
egipskiego szajcha Muhammada Tammimiego, który na zamówienie króla przygotował odpowiednie drzewo genealogiczne.
Por.: S. Aburish, The Rise, Corruption and Coming Fall of the House of Saud, London 1995, s. 13-15.
16
Prof. J. Danecki w wywiadzie przeprowadzonym przez K. Godlewskiego relacjonował spotkania z przedstawicielami rodziny
panującej:  [Saudowie] ciągle podkreślają, że Amerykanie powinni w pierwszej kolejności rozwiązać problem palestyński.
Z drugiej strony boją się, że Amerykanie będą chcieli ich obalić, żeby  podobnie jak w Iraku  zdemokratyzować kraj na siłę.
Dlatego sami obiecują, że stopniowo zdemokratyzują Arabię. Parlament, który jest teraz wybierany przez króla, ma być
w przyszłej kadencji w połowie wybrany przez naród.  Jesteśmy bardzo purytańskim krajem, ale żeby zapewnić stabilność
sytuacji, zmiany muszą być stopniowe  mówią Saudyjczycy . Cyt. za: Gazeta Wyborcza z 14.05.2003.
Strona/47
003-polityczna-P.Klodkowski 6/4/06 5:38 PM Page 48
Teologia Polityczna 2/2004 2005
Religia i polityka: Miejsca sporne
lony, to rzÄ…d przegrywa wybory. W monarchii W marcu 1979 roku prezydent Egiptu Anwar
natomiast traci si´ g"ow´. Dos"ownie. Sadat podjÄ…" historycznÄ… decyzj´, która odbi"a
si´ ogromnym echem w ca"ym Ęwiecie muzu"-
Elastyczność interpretacji
mał
skim. Podpisa" porozumienie pokojowe
Prze"om XX i XXI wieku to okres wielkiej dys- z Izraelem, które zaowocowa"o faktycznym
i niezwykle trwa"ym zawieszeniem broni
kusji o pozycji i statusie wspó"czesnego islamu.
Aczkolwiek organizacyjnie ruch fundamentali- mi´dzy obydwoma paÅ‚
stwami. OczywiĘcie dla
wielu muzu"manów Izrael jest nadal kamie-
styczny, a szczególnie ten w wydaniu skrajnym
niem obrazy, tak wi´c tego typu rozwiÄ…zanie
 jak w Algierii i Afganistanie  zosta" z"amany,
problemu mog"o zostaç uznane za zdrad´.
to samo przes"anie fundamentalistycznej wersji
Takim w"aĘnie s"owem okreĘli"o owo porozu-
religii muzu"mał
skiej znajduje niema"y pos"uch
mienie chociaŻby Bractwo Muzu"mał
skie,
wĘród milionów wyznawców. Z drugiej strony
pojawiajÄ… si´ kolejne wersje rozwiÄ…zaÅ‚
 demo- jedna z najbardziej znanych organizacji funda-
mentalistycznych o rodowodzie egipskim, spo-
kratycznych , dla których odniesieniem jest
tykajÄ…ce si´ z sympatiÄ… w ca"ym Ęwiecie islamu.
chociaŻby Ęwiecka Turcja, rządzona na początku
Z chwilÄ… ratyfikacji porozumienia prezydent
nowego milenium przez parti´ o korzeniach
Sadat, chociaÅ» sam niespecjalnie gorliwy
fundamentalistycznych.
w praktykach religijnych, postanowi" jednak
Nie wolno zapominaç, Å»e ów proces postulo- wykorzystaç or´Å» islamskiej terminologii.
wania najrozmaitszych wersji reform jest rów- Z pomocą przyszli mu alimowie z Uniwersytetu
Al-Azhar, najbardziej czcigodnej instytucji re-
noleg"y do innego procesu, mianowicie coraz
ligijnej w Ęwiecie islamu sunnickiego. W wy-
cz´stszych prób podwaÅ»ania obecnego porzÄ…dku
danym dokumencie aprobujÄ…cym owo porozu-
ideologicznego, a co za tym idzie i politycznego.
mienie czytamy, Że alimowie  wierzą, iŻ traktat
Zjawiska przemocy  i to zarówno stosowanej
egipsko-izraelski stoi w ca"kowitej harmonii
przez aparat pał
stwa w stosunku do swoich
obywateli, jak i zbuntowanych obywateli wal- z prawem islamu. Zosta" podpisany z pozycji
si"y, po bitwie dÅ»ihadu i zwyci´stwie Egiptu
czących ze swoim pał
stwem  stajÄ… si´ chyba
w dniu 10 miesiÄ…ca Ramadan roku 1393 (czyli
jakimĘ znakiem rozpoznawczym. Co ciekawe,
6 paędziernika 1973) . Dodatkowo jeszcze,
ów spór wewnątrz Ęwiata muzu"mał
skiego
aby ukazaç, jak bardzo elastyczna moÅ»e byç
jest kolejnÄ… ods"onÄ… starego konfliktu mi´dzy
interpretacja tradycji, uczeni z Al-Azhar wska-
modernizmem a tradycją, tyle Że obecnie ma
on miejsce w zupe"nie nowych realiach politycz- zali na precedens w zwiÄ…zku z traktatem
nych i  co nie mniej waŻne  technologicz- z Izraelem. Podali mianowicie, Że sam prorok
Muhammad w 628 roku podpisa" podobny
nych. I nie chodzi tu tylko o kolejne enuncjacje
traktat  zwany traktatem Hudajbija od imienia
i groęby bin Ladena, najbardziej nag"oĘnione
w Ęwiecie euroatlantyckim, ale o fundamen- klanu, który ówczeĘnie rządzi" Mekką. Dla
muzu"manów, pragnących usprawiedliwienia
talne pytanie:  gdzie znajduje si´ prawdziwy
niespodziewanego zwrotu politycznego, tego
islam , który by"by podstawą funkcjonowania
typu odpowiedÄ™ mog"a byç zadowalajÄ…ca.
ca"ego spo"eczeł
stwa. Czy jest on widoczny
na przyk"ad w koncepcjach imama Chomeinie- OczywiĘcie przeciwników musia"o byç znacz-
go albo w interpretacjach doÅ»ywotnich prezy- nie wi´cej, czego przyk"adem jest zamach i za-
dentów Ęwieckich pał
stw, czy teÅ» w wahha- mordowanie prezydenta Sadata przez tych,
którzy okreĘlili go s"owem  faraon , co w tym
bickim królestwie Arabii Saudyjskiej, a moŻe
wypadku oznacza"o  pogał
skiego tyrana .
wĘród Żyjących jeszcze modernistów? Walka
na symbole religijne mia"a od dawna bardzo wie- Walka na symbole i kolejne interpretacje reli-
gijne w cywilizacji islamu trwa nadal. Tym
le twarzy. W tym miejscu wystarczy przytoczyç
razem do wspó"czesnego sporu zostaje wcią-
tylko jeden przyk"ad, który doskonale ilustruje
gni´ty Ęwiat Zachodu, i to niezaleÅ»nie od in-
niezwyk"Ä… rozciÄ…gliwoĘç interpretacyjnÄ… islamu.
Strona/48
003-polityczna-P.Klodkowski 6/4/06 5:38 PM Page 49
Polityczna misja islamu
Piotr K"odkowski
tencji, jakie są og"aszane przez jego przywód- terpretacyjna islamu w wymiarze politycznym
ców. I nie chodzi tu tylko o bliskoĘç geogra- budzi nadziej´ na osiÄ…gni´cie wspólnego kom-
ficznÄ… obydwu obszarów czy o obecnoĘç promisu. Niestety, inne, duÅ»o mniej optymi-
mniejszoĘci muzu"mał
skich w Europie, ale styczne scenariusze są takŻe moŻliwe...
przede wszystkim o amerykał
skie plany re-
konstrukcji Bliskiego Wschodu. Nie sposób Piotr K"odkowski
obecnie przewidzieç konsekwencji tych za- dr orientalistyki, adiunkt w WyÅ»szej Szkole
mierzeł
, niemniej jednak troska Europejczy- Informatyki i ZarzÄ…dzania w Rzeszowie.
ków i Amerykanów rodzi si´ z obaw, aby poli- Wyda": Homo mysticus hinduizmu i islamu
tyczna misja wi´kszoĘci muzu"manów nie sta"a (1998), Jak si´ modlÄ… hindusi
si´ misjÄ… nastawionÄ… na konfrontacj´ ze Ęwia- (red. i oprac., 2000), Wojna Ęwiatów.
tem Zachodu. Na szcz´Ä˜cie elastycznoĘç in- O iluzji wartoĘci uniwersalnych (2002).
R e d a k c j a p o l e c a
Strona/49