Historia Rosji - serwis historyczny
Page 1 of 10
Czytelnia | Postacie | Dynastie | Źródła | Inne | Aktualności | Kontakt
USA ZSRR i TRZECI ŚWIAT - zimna wojna, czyli o podziale globu
[Twister]
W ciągu dwudziestolecia po II wojnie światowej, polityka międzynarodowa w
znacznej mierze miała związek z dostosowywaniem się innych państw wobec
rywalizacji radziecko-amerykańskiej, a później z jej odrzucaniem. Początkowo
zimna wojna ogniskowała się wokół zmiany granic w Europie. W jej tle wiodącą
rolę wiodła więc "sprawa niemiecka", ponieważ sposób jej rozwiązania miał
zdecydować o zakresie wpływów w Europie państw, które w 1945 roku odniosły
zwycięstwo.
ZSRR bardzo ucierpiał w wyniku niemieckich agresji pierwszej połowy XX stulecia.
Umocnieni w tym przekonaniu Rosjanie (przez paranoiczne dążenie Stalina do
bezpieczeństwa), byli zdecydowani nie dopuścić, aby powtórzyło się to w II
połowie stulecia. Drugie miejsce zajmowało w tym momencie promowanie
światowej rewolucji komunistycznej. Gdyby bowiem ZSRR mógł stworzyć inne
państwa kierowane przez marksistów i oczekujące wskazówek, dałoby mu to
największe szanse na umocnienie swej pozycji strategicznej i politycznej. Zapewne
takie właśnie względy (niż pęd do posiadania ciepłowodnych portów) określały
politykę radziecką tuż po 1945 r.
Na pierwszym miejscu więc stanęło zdecydowane dążenie do odrobienia skutków
rozstrzygnięć terytorialnych z lat 1918-22 ze zmianą granic dyktowaną względami
strategicznymi. Oznaczało to:
- przywrócenie kontroli radzieckiej nad państwami bałtyckimi,
- przesunięcie granicy polsko-niemieckiej na linię Odry i Nysy Łużyckiej,
- eliminację Prus Wschodnich,
- przejęcie terytoriów od Finlandii, Węgier i Rumunii,
- stworzenie systemu satelickich państw w Europie Środkowo-Wschodniej.
Zachód niewiele przejął się powyższymi zmianami. W istocie znaczną ich część
uzgodniono już podczas wojny. Bardziej niepokojące było tworzenie reżimów
socjalistycznych "zaprzyjaźnionych z Moskwą".
Zapowiedzią tego, co miało się stać, był los Polski (szczególnie, że UK podjęła
wojnę w wyniku danych jej gwarancji, a na Zachodzie operowały polskie siły
zbrojne i legalny rząd). Katyń, dezaprobata Rosjan dla powstania warszawskiego,
zmiany granic dyktowane przez Stalina, promoskiewski odłam Polaków w Lublinie -
wszystko to budziło podejrzenia Churchilla. Utworzenie marionetkowego reżimu z
Bierutem na czele i odsunięcie prozachodnich polityków od władzy, potwierdziły
owe obawy.
Sposób załatwienie sprawy polskiej, miał związek z "problemem niemieckim".
Przesunięcie granicy na zachód nie tylko zmniejszyło terytorium Niemiec (plus
połknięcie Prus Wschodnich), ale stworzyło motyw pobudzający Polskę do
sprzeciwienia się przeciw przyszłej rewizji ze strony niemieckiej. Przekształcenie
Polski w całkowicie kontrolowany bufor strategiczny, miał zapobiec powtórzeniu się
sytuacji z 1941 r. i ataku Rzeszy na ZSRR.
Pod
względem
politycznym,
Moskwa
przygotowała
również
komunistów
niemieckich mających odegrać tę samą rolę, jak lubelski odłam Polaków po
powrocie do kraju. Stawało się również oczywiste, że Moskwa z wielkim uporem
http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/zinma.html
2008-04-06
Historia Rosji - serwis historyczny
Page 2 of 10
stara się zapewnić sobie głos rozstrzygający w sprawie Niemiec.
Poprzez to zarówno w przypadku Polski, jak i w przypadku Niemiec, polityka
Związku Radzieckiego musiała zderzyć się z Zachodem. W sprawach politycznych i
gospodarczych Amerykanie, Brytyjczycy i Francuzi reprezentowali koncepcje
wolnorynkowe i demokratyczne wybory. W sprawach strategicznych, Zachód
podobnie jak Moskwa, był gotów zapobieżeniu odradzania się militaryzmu
niemieckiego. śadne z mocarstw jednak nie chciało, aby dominację Wehrmachtu
zastąpiła dominacja Armii Czerwonej. A choć w skład rządu włoskiego i
francuskiego wchodzili komuniści, wszędzie panowała wobec nich głęboka
nieufność - umacniała to systematyczna likwidacja partii niekomunistycznych w
Europie Wschodniej. Choć w pierwszym okresie podnosiły się głosy pogodzenia
Rosji z Zachodem, faktem były nieustanne konflikty celów, do których dążyły obie
strony. W tym sensie zimnej wojny nie dało się uniknąć. śadna ze stron nie poszła
na kompromis w kwestii swych uniwersalnych założeń. Zasługują na zbadanie
główne cechy zimnej wojny po 1945 r., gdyż wpływały znacząco na przebieg spraw
międzynarodowych.
1. Pierwszą z tych cech było pogłębienie się rozłamu między oboma blokami w
Europie. Oczywiście nie nastąpiło to zaraz po wojnie. Póki co głównym zadaniem
było rozwiązywanie naglących problemów administracyjnych tj. przywracania
działania komunikacji i usług komunalnych, zapewnienie żywności miastom, dachu
nad głową uchodźcom, czy ściganie zbrodniarzy wojennych.
W tworzonych w całej Europie zgromadzeniach narodowych i w rządach obok
siebie zasiadali i komuniści, i socjaliści, i chadecy itd. Przełom 1946/47 r. stanowił
punkt zwrotny. Choćby różne plebiscyty i regionalne wybory w strefach
okupacyjnych Niemiec, wskazywały, że wygląd polityczny Niemiec Zachodnich,
zaczyna wyraźnie różnić się od części wschodniej. Stałe eliminowanie opcji
niekomunistycznej w Polsce, w Bułgarii i Rumunii znalazło odzwierciedlenie we
francuskim kryzysie gabinetowym, gdzie w kwietniu 1947 r. zmuszono do odejścia
komunistów. Miesiąc później to samo zaszło we Włoszech. W Jugosławii dominacja
polityczna Tito (mimo ustalonego podczas wojny podziału władzy) została na
Zachodzie zinterpretowana jako dalszy krok zdobywania wpływów przez Moskwę).
Rozbieżności te niepokoiły zwłaszcza Amerykanów, którzy tuż po wojnie liczyli na
utrzymanie dobrych stosunków ze Związkiem Radzieckim. Bardziej nieprzychylne
stanowisko budziła wśród nich Wielka Brytania ze swym anachronicznym
kolonializmem.
Zachód niewiele poszerzał ocenę sytuacji podejrzewając, że Stalin planuje również
przejęcie kontroli nad zachodnią i południową Europą, a w istocie planuje
przyspieszenie okoliczności zaistnienia takiej sytuacji. Za jeden z przejawów
uważano rewoltę greckich komunistów, a innym przykładem były strajki we Francji
i uwodzenie niemieckiej opinii publicznej. Sytuacja nie była jednak tak
pesymistyczna. Komuniści greccy, Tito, czy Mao Tse-tung przejmowali się raczej
swymi wewnętrznymi wrogami niż sprawą marksistowskich porządków na świecie.
Z drugiej strony wszelkie postępy komunistów, Moskwa odebrałaby z
zadowoleniem, pod warunkiem, że nie prowadziłyby one do jakiejś poważniejszej
wojny. Dlatego też z tak wielką przychylnością spotkał się George Kenna i jego
teoria "powstrzymywania" Związku Radzieckiego.
Spośród różnorodnych elementów strategii Kennana, na uwagę zasługują dwa.
Pierwszym było wskazywanie Moskwie tych rejonów globu, w których Amerykanie
nie mogli dopuścić do radykalnych przewrotów. Państwom takim udzielano pomocy
wojskowej umożliwiającej rozbudowę ich możliwości stawiania oporu, a atak
radziecki byłby uważany za cassus belli. Kluczowym jednak składnikiem teorii był
program masowej pomocy gospodarczej USA umożliwiającej rozbudowę
przemysłu,
rolnictwa,
miast
Japonii
i
Europy,
gdyż
zmniejszyłoby
to
prawdopodobieństwo, że dadzą się te regiony skusić komunistycznym hasłom
walki klasowej. Priorytetowym były ośrodki potęgi przemysłowej i militarnej.
Zachód to USA, W. Brytania, Europa Zachodnia i Japonia. ZSRR to Europa
http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/zinma.html
2008-04-06
Historia Rosji - serwis historyczny
Page 3 of 10
Środkowa. Oznaczało to, że utrzymanie i rozwój zachodnich regionów
gospodarczych doprowadzi do tego, że ZSRR i jego świat będą stale słabsze od
pozostałych. Plan przewidywał odbudowę Niemiec i Japonii, co jeszcze bardziej
miało wzbudzić podejrzliwość Moskwy.
Rozwiązaniem zaproponowanym przez USA był plan Marshalla czyli program
masowej pomocy mającej postawić Europę na nogi pod względem gospodarczym.
Plan został z rozmysłem przedstawiony jako zachęta dla wszystkich krajów
europejskich, również socjalistycznych. Z punktu widzenia Moskwy przedstawiał
wizję współpracy ZSRR z Europą Zachodnią. Nie trzeba być geniuszem, żeby
stwierdzić, dlaczego komuniści musieli go odrzucić. Gospodarka radziecka wracała
właśnie do socjalizmu i kolektywizacji. Punktem programowym zaś planu Marshalla
było w istocie pokazanie, że przedsiębiorczość prywatna jest o wiele lepszym
rozwiązaniem niż komunistyczne planowanie sposobem rozwoju gospodarczego.
ZSRR musiał przycisnąć Polskę i Czechosłowację, aby ów plan w końcu odrzuciły, a
w efekcie Europa stała się jeszcze bardziej podzielona niż była wcześniej.
W Europie Zachodniej wzmocnionej amerykańskim dolarem, tempo wzrostu
skoczyło w górę. W Europie Wschodniej uległa tymczasem wzmocnieniu kontrola
komunistyczna. Wyrazem tego stało się założenie w 1947 r. Kominformu,
zrekonstruowanej i na wpół zamaskowanej Międzynarodówki Komunistycznej.
Podczas, gdy Titowska Jugosławia wyrwała się z uścisku stalinowskiego, w innych
krajach doszło do czystek i w 1949 r. zostały zmuszone do wstąpienia w struktury
RWPG (Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej), która w istocie nie była
odpowiednikiem planu Marshalla, a po prostu "nowym elementem machiny
służącej do dojenia satelitów". Być może Churchill przedwcześnie użył terminu
"żelazna kurtyna", ale w dwa lata później odnoszono wrażenie, iż jego słowa się
ziściły.
Rywalizacji gospodarczej towarzyszyła również militarna - ponownie punktem
centralnym stał się "problem niemiecki". W marcu 1947 r. UK i Francja podpisały
układ dunkierski o wzajemnej pomocy w wypadku ataku Niemiec. W marcu 1948
r. pakt został poszerzony przez traktat brukselski o kraje Benelux. Ale od tego
czasu "problem radziecki" zaczął jeszcze bardziej postępować.
W miesiącu podpisania układu brukselskiego ZSRR wystąpił z Sojuszniczej Rady
Kontroli Niemiec twierdząc, że różnice zdań są zbyt wielkie. Trzy miesiące później
Zachód wprowadził nową markę niemiecką, co miało położyć kres czarnemu
rynkowi i chaosowi walutowemu. Rosjanie zareagowali zakazem obiegu tych
banknotów w ich strefie oraz zatrzymaniem wszelkiego ruchu do Berlina.
Wydarzeniem, które najdobitniej uświadomiło "problem radziecki", był kryzys
berliński lat 1948-49. Wskutek niego m. in. Kongres USA przywrócił pobór do
wojska w czerwcu 1948 r. W tej sytuacji izolacjonistycznie nastawionych
senatorów skłoniono również do poparcia propozycji utworzenia przyszłej
Organizacji Paktu Północnego Atlantyku (NATO) i pełnego w nim członkostwa USA.
W pierwszych latach istnienia NATO było raczej odzwierciedleniem trosk
politycznych (pomoc dla Europy Zachodniej na wypadek radzieckiej agresji) niż
kalkulacji ściśle wojskowych. Stany Zjednoczone zresztą przejęły od UK niepokój o
europejską równowagę sił. Ciekawym jest, iż w dniu podpisania paktu, armia
amerykańska w Europie liczyła jedynie 100 000 żołnierzy wobec 3 mln w 1945
roku.
Sojusz NATO stał się kolejnym etapem na drodze pogłębienia podziału Europy.
Odpowiedzią na powstanie paktu stał się Układ Warszawski. Wewnątrz struktur
NATO rozpoczęto również odbudowę niemieckich sił zbrojnych (chciano zniwelować
różnicę w liczebności sił zbrojnych), na co Rosjanie zareagowali wiążąc wschodnie
Niemcy ze swoim sojuszem i budując armię wschodnioniemiecką. Dodatkowo w
1961 r. uznając własną klęskę, Chruszczow polecił budowę muru berlińskiego, aby
zahamować odpływ utalentowanych ludzi na Zachód. Każde z posunięć
http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/zinma.html
2008-04-06
Historia Rosji - serwis historyczny
Page 4 of 10
radzieckiego kierownictwa (stłumienie powstania w NRD w 1953 r., na Węgrzech w
1956 r., czy w Czechosłowacji w 1968 r.) świadczy o jego słabości. Związek
Radziecki nie był zdolny do budowy ideologicznej przeciwwagi dla atrakcyjności
Zachodu. To dodatkowo pogłębiało podział na dwa bloki.
2. Drugą podstawową cechą zimnej wojny była jej stała eskalacja wszerz, z Europy
na resztę świata. Podczas wojny Rosjanie skoncentrowali się niemal wyłącznie na
walce z Niemcami. Nie znaczyło to jednak, że Rosja wyrzekła się politycznego
zainteresowania przyszłością Turcji, Persji i Dalekiego Wschodu.
Sama wojna wywołała ogromne zakłócenia społeczne i polityczne niemal w każdym
kraju na świecie. Nawet w tych, do których nie dotarły wojska inwazyjne (jak
Indie, czy Egipt), mobilizacja ludzi, zasobów i idei doprowadziła do wielkich
przemian. W gruzach legł tradycyjny porządek społeczny, reżimy kolonialne
zostały zdyskredytowane, rozkwitały podziemne partie narodowe i rozwijał się opór
stawiający sobie za cel zarówno zwycięstwo militarne, jak i przeobrażenia
polityczne. Na świecie wręcz panował zamęt będący zagrożeniem szczególnie dla
mocarstw,
które chciały przywrócić
stabilizację
z
okresu
pokoju.
Dla
supermocarstw
była
to
również
okazja
zdobycia
poparcia
dla
swych
uniwersalistycznych założeń. Podczas wojny alianci udzielali pomocy różnorodnym
ruchom (również komunistycznym) walczącym z Niemcami i Japonią, było rzeczą
naturalną, że owe ruchy żywiły nadzieję na kontynuację tej pomocy po 1945 r.
nawet jeśli toczyły walkę o władzę.
Pierwszy z takich powojennych sporów wynikł z wojennego rozwiązania ad hoc. W
latach 1941-43 poddano Iran trójstronnej ochronie wojskowej. Na początku 1946
r. Moskwa nie wycofała swych sił zachęcając separatystyczne i prokomunistyczne
ruchy północy kraju do przeprowadzenia zamachu stanu. Zdecydowana postawa
Londynu i Waszyngtonu zmusiła stronę radziecką do wycofania garnizonu. Armia
irańska szybko spacyfikowała północ całkowicie rozbijając komunistyczną partię
Tudeh. Udowodniło to sens doktryny "powstrzymywania" jeszcze zanim ją
całkowicie wprowadzono. Wytworzyła się ona właśnie dzięki rozwiązywaniu tego
typu problemów w państwach blokujących wzdłuż granic ekspansję radziecką w
kierunku M. Śródziemnego i rejonu Bliskiego Wschodu.
Również przemiany na Dalekim wschodzie postrzegano jako światowe postępy
komunizmu. Wstrząs wywołany "utratą" Chin był dużo poważniejszy niż wycofanie
się Holendrów z Indii lub walka Francuzów z Viet Mincem. Od XIX wieku Stany
Zjednoczone zainwestowały w Chinach poważny kapitał kulturalny i psychologiczny
(znacznie mniejszy finansowy). Ich zaangażowanie się wzrosło w popieraniu Czang
Kai-szeka. Opinia publiczna amerykańska z wielką uwagą śledziła wypadki
zachodzące w Chinach.
Wskutek tego zamiast posuwać naprzód koncepcję wielkich przeobrażeń
społecznych i demilitaryzację Japonii, zaczęto ją odbudowywać w oparciu o wielkie
japońskie korporacje, zaibatsu. Japonia miała bowiem poważne znaczenie, jako
bastion antykomunistyczny. Usztywnienie amerykańskiego stanowiska było
spowodowane naciskiem opinii publicznej i "nagonki na czerwonych" w samych
USA. Znanym porównaniem był obraz gry w kręgle w stosunku do Dalekiego
Wschodu:
"Kręglem czołowym były Chiny. Kręgiel ten został przewrócony. Dwa w rzędzie
następnym to Birma i Indochiny. Jeśli i one padną, można prawie mieć pewność,
że przewrócą się też trzy stanowiące kolejny szereg: Syjam, Malaje i Indonezja. A
jeśli poleci cała reszta Azji, to wywołany tym polityczny i ekonomiczny magnetyzm
z pewnością pociągnie w dół cztery kręgle rzędu czwartego: Indie, Pakistan,
Japonię i Filipiny".
Konsekwencje zmiany stanowiska z elastycznego na sztywne, wpłynęły na całą
amerykańską
politykę
dalekowschodnią.
Najoczywistszym
przejawem
był
http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/zinma.html
2008-04-06
Historia Rosji - serwis historyczny
Page 5 of 10
gwałtowny wzrost poparcia militarnego dla Korei Południowej, uważanej wówczas
za niewinną ofiarę północnego reżimu. Początkowe wsparcie lotnicze i morskie
zostało wkrótce podparte wysłaniem kolejnych dywizji wojsk lądowych. Do
momentu zawieszenia broni w czerwcu 1953 r., USA wydały na tę wojnę ok. 50
mld dolarów, wysłały ponad 2 mln żołnierzy tracąc ponad 54 tys. z nich.
Walki w Korei doprowadziły do istotnych zmian amerykańskiej polityki w strefie
dalekowschodniej. USA zaczęły ponownie wspierać marionetkowy rząd Czang Kai-
szeka. W Indonezji pomagano rządowi Sukarno w walce z komunistyczną
partyzantką. Na Malajach zachęcano do tego samego Brytyjczyków, a Francuzów
naciskano do utworzenia jakiejś reprezentatywnej formy rządów w Wietnamie, a
Amerykanie byli teraz gotowi do pomocy w walce z Viet Mincem. W międzyczasie
Stany Zjednoczone zawarły układy z Filipinami, Australią i nową Zelandią oraz
traktat pokojowy z Japonią. W stosunku do Chin polityka USA była jak najbardziej
wroga.
3. Trzecim elementem zimnej wojny był coraz to silniejszy wyścig zbrojeń między
blokami prowadzony równolegle z zawieraniem militarnych sojuszy. Same wydatki
zbrojeniowe przedstawiają się dość interesująco:
W.
ROK USA ZSRR RFN FRANCJA
WŁOCHY JAPONIA CHINY
BRYTANIA
1948 10.9 13.1
-
0.9
3.4
0.4
-
-
1949 13.5 13.4
-
1.2
3.1
0.4
-
2.0
1950 14.5 15.5
-
1.4
2.3
0.5
-
2.5
1951 33.3 20.1
-
2.1
3.2
0.7
-
3.0
1952 47.8 21.9
-
3.0
4.3
0.8
-
2.7
1953 49.6 25.5
-
3.4
4.5
0.7
0.3
2.5
1954 42.7 28.0
-
3.6
4.4
0.8
0.4
2.5
1955 40.5 29.5
1.7
2.9
4.3
0.8
0.4
2.5
1956 41.7 16.7
1.7
3.6
4.5
0.9
0.4
5.5
1957 44.5 27.6
2.1
3.6
4.3
0.9
0.4
6.2
1958 45.5 30.2
1.2
3.6
4.4
1.0
0.4
5.8
1959 46.6 34.4
2.6
3.6
4.4
1.0
0.4
6.6
1960 45.3 36.9
2.9
3.8
4.6
1.1
0.4
6.7
1961 47.8 43.6
3.1
4.1
4.7
1.2
0.4
7.9
1962 52.3 49.9
4.3
4.5
5.0
1.3
0.5
9.3
1963 52.2 54.7
4.9
4.6
5.2
1.6
0.4
10.6
1964 51.2 48.7
4.9
4.9
5.5
1.7
0.6
12.8
1965 51.8 62.3
5.0
5.1
5.8
1.9
0.8
13.7
1966 67.5 69.7
5.0
5.4
6.0
2.1
0.9
15.9
1967 75.4 80.9
5.3
5.8
6.3
2.2
1.0
16.3
1968 80.7 85.4
4.8
5.8
5.6
2.2
1.1
17.8
1969 81.4 89.8
5.3
5.7
5.4
2.2
1.3
10.2
http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/zinma.html
2008-04-06
Historia Rosji - serwis historyczny
Page 6 of 10
1970 77.8 72.0
6.1
5.9
5.8
2.4
1.3
23.7
- lata 1948-1970
- wydatki na obronę w miliardach dolarów
Stany Zjednoczone, mimo szoku wywołanego wyprodukowaniem przez Rosjan
bomby A, nadal były przekonane, że w razie wojny jądrowej, będą w stanie
wyrządzić ZSRR dużo większe szkody niż on im. Mimo tego nacisk położono na siły
powietrzne, gdyż jak uważano: "byśmy pod względem militarnym nie byli tak
bardzo uzależnieni od broni atomowej". W latach 1950-53 liczebność wojsk
lądowych USA uległa potrojeniu. Również wystąpiła wola przekształcenia NAT z
zespołu ogólnych zobowiązań w sojusz rzeczywiście militarny. USA ponadto bardzo
zwiększyły swe zaangażowanie militarne w Europie. NATO zaś w 1953 r.
dysponowało 5200 samolotami. Choć o stronie radzieckiej danych jest zbyt mało,
to można śmiało sądzić, że Armia czerwona również uległa zwiększeniu o czym
świadczy fakt jej reorganizacji przez śukowa po śmierci Stalina. Związek Radziecki
również musiał przeznaczyć spore środki na rozbudowę sił powietrznych, jako że
był na tym polu o wiele słabszy niż Zachód.
Drugie pole wyścigu stanowiły siły morskie. Nowe lotniskowce USA weszły do
grupy atomowej, gdyż ich rozmiary umożliwiały przetrzymywanie na ich pokładzie
bombowców z bombą A. W końcu lat 50. budowano już łodzie podwodne o
napędzie atomowym. Choć siły morskie państw Zachodu dysponowały w 1965
roku mniejszą liczbą okrętów i ludzi niż państw socjalistycznych, swą
nowoczesnością były zdolne do zadania dużo poważniejszego ciosu.
Marynarka radziecka podczas wojny nie wywalczyła wiele i nie zapisała w swej
historii kolejnych sukcesów na wodach. Większość jej personelu walczyła na lądzie.
Po 1945 r. Stalin zezwolił na budowę nowych okrętów podwodnych z
wykorzystaniem technologii niemieckiej. Odniósł się również przychylnie do
budowy okrętów nawodnych i nowoczesnych lotniskowców. Chruszczow ów plan
wstrzymał twierdząc, iż jest niedorzeczny w epoce jądrowych pocisków
rakietowych. Jego opinię podważały przykłady posługiwania się siłami morskimi,
jak: lądowanie w Inczon (1950), atak francusko-brytyjski w Suezie (1956), czy
lądowanie Amerykanów w Libii (1958), a w szczególności kordon wokół Kuby
(1962). Kreml wyniósł naukę, że dopóki Rosja nie będzie posiadała nowoczesnej
marynarki,
dopóty
będzie
ustępować
Zachodowi
i
przegrywać
kolejne
konfrontacje. Rezultatem było nałożenie wielkich środków budżetowych na
rozbudowę Czerwonej Floty (admirał Gorszkow) oraz rozesłanie tych sił na otwarte
wody (M. Śródziemne, Ocean Indyjski) kwestionując dominację Zachodu.
Naprawdę rewolucyjny aspekt wyścigu zbrojeń wystąpił jednak w dziedzinie
budowy broni atomowej i pocisków rakietowych dalekiego zasięgu służących do jej
przenoszenia. Mimo przerażającego ogromu zniszczeń w Hiroszimie i Nagasaki,
uznano, że jest to po prostu jeszcze jedna bomba. Spodziewano się, że reakcją na
zakusy ZSRR w Europie Zachodniej, będzie amerykańska, a później brytyjska
odpowiedź atomowa. Postęp techniczny w Związku Radzieckim wszystko to
zmienił.
Skutecznie przeprowadzona przez Rosjan (1949 r.) próba wybuchu urządzenia
atomowego, złamała monopol Stanów Zjednoczonych. Jeszcze bardziej było
skonstruowanie przez nich bombowców dalekiego zasięgu. W związku z tym
Waszyngton wyraził swą zgodę na produkcję bomby H mającej nieporównywalnie
większą moc niszczycielską. Stwierdzono, że mimo wszystko USA mają przewagę.
Jednak już w 1953 roku Rosjanie przeprowadzili pierwszą próbę z bombą H,
zaledwie 9 miesięcy po próbie amerykańskiej. Zaś w 1955 r. ZSRR produkował już
pociski balistyczne średniego zasięgu, SS-3. W dwa lata później taki pocisk spadł
po 8000 tys. km, a typ silnika rakietowego, wyniósł w październiku na orbitę
sputnika, pierwszego sztucznego satelitę ziemi.
http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/zinma.html
2008-04-06
Historia Rosji - serwis historyczny
Page 7 of 10
Nie ograniczono się jednak do systemu pocisków balistycznych. Od 1960 r. każda
ze stron rozwijała również zdolność do wystrzeliwania takich pocisków z okrętów
podwodnych.
Poważnym elementem rywalizacji militarnej było tworzenie na całym świecie
systemów sojuszniczych i związane z nim współzawodnictwo wyszukiwania nowych
partnerów lub przynajmniej zapobiegania temu, aby poszczególne kraje popierały
drugą ze stron. Początkowo działalności tej oddawali się przede wszystkim
Amerykanie, co wynikało z ich przewagi w 1945 r. USA miały już wtedy wiele
garnizonów i baz wojskowych rozsianych po całym globie. Związek Radziecki
natomiast odczuwał silną potrzebę własnej odbudowy i głównym jego problemem
była stabilizacja własnych granic na warunkach korzystnych dla Moskwy, nie
rozporządzał zresztą żadnymi (ani gospodarczymi ani militarnymi) środkami do
umacniania swej pozycji w odległych regionach. Mimo zdobyczy w rejonie Bałtyku i
Finlandii oraz na Dalekim Wschodzie, ZSRR był nadal supermocarstwem jedynie
lądowym. Ponadto Stalin obawiał się reakcji Zachodu na próbę zdobywania terenu
przez komunistów. Utworzenie Kominformu mogło być jakąś próbą poszerzania
bazy socjalistycznej na świecie, ale Moskwa raczej unikała wikłania się działalności
poza granicami w tym okresie.
Pakt NATO oznaczał, że USA zaangażowały się w obronę Europy. Był to jednak
dopiero początek nadmiernego rozciągania sił Ameryki na świecie. Pakt z Rio
(Organizacja Południowej Afryki) oraz porozumienie z Kanadą czyniły USA
odpowiedzialne za całą półkulę zachodnią. ANZUS nałożył ten obowiązek na rejon
południowo-zachodniego Pacyfiku. Konfrontacja na Dalekim Wschodzie w latach
50. wywołała serię traktatów z Japonią, Koreą P{południową, Tajwanem, Filipinami
itd. W 1954 r. zostały one dodatkowo wsparte poprzez SEATO (Organizacja Paktu
Azji Południowo-Wschodniej), w którym udział wzięły, obok Amerykanów, Wielka
Brytania, Francja, Australia, Nowa Zelandia, Filipiny, Pakistan i Tajlandia. Na
Bliskim Wschodzie USA stały się sponsorem Paktu Bagdadzkiego z 1955 roku
(później CENTO - Organizacja Paktu Centralnego), na mocy którego Wielka
Brytania, Turcja, Irak, Iran i Pakistan występowały wspólnie przeciw działalności
wywrotowej i agresji. Ponadto w tym rejonie USA zawarły umowy z Izraelem,
Arabią Saudyjską i Jordanią.
Na początku 1970 r. odnotowano, że USA miały ponad milion żołnierzy na
terytorium 30 krajów, były członkiem 4 regionalnych organizacji obronnych i
aktywnym uczestnikiem piątej, miały układy o obronie wzajemnej z 42 państwami,
należały do 53 organizacji międzynarodowych i udzielały pomocy gospodarczej
bądź wojskowej niemal 100 państwom całego świata.
Chruszczow zmienił i pod tym względem politykę Stalina. Chciał on, aby Związek
Radziecki kochano, a nie obawiano się go. Podjął szereg kroków dla realizacji tego
celu:
- wycofał wojska z Austrii
- zwrócił bazę morską Porkkala Finlandii i Port Artur Chinom
- poprawił stosunki z Jugosławią
- gotów był nawiązać stosunki z Niemcami Zachodnimi
- odbył podróże do Birmy, Indii i Afganistanu w 1955 r.
Odtąd Związek Radziecki miał dużo poważniej traktować Trzeci Świat, akurat w
tym okresie duża część jego krajów odzyskiwała niepodległość.
W kwietniu 1956 r. rozwiązano Kominform, jako kolejny element stalinowskiej
kontroli. Jednak zaraz potem ZSRR musiał zdławić powstanie na Węgrzech, wplątał
się w incydent z U-2 (1960), kryzys kubański (1961) i radzieckie rakiety na Kubie
(1962). Mimo, że nie szło to zgodnie z myślą Chruszczowa, nic nie mogło już
przeszkodzić przejściu ZSRR w kierunku polityki światowej. Samo nawiązywanie
stosunków dyplomatycznych z nowopowstającymi państwami czyniło ją jeszcze
bardziej nieuchronną. Wiele krajów Trzeciego Świata chciało wyrwać się z
neokolonializmu i zaprowadzić planową gospodarkę, a tę możliwość dawało im
http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/zinma.html
2008-04-06
Historia Rosji - serwis historyczny
Page 8 of 10
oparcie w Związku Radzieckim.
Impet radzieckiego uderzenia dyplomatycznego jest wyraźnie widoczny na
przykładzie Indii. W grudniu 1953 r. zawarto z nimi porozumienie handlowe, a w
jego następstwie od 1955 r. zaczęto udzielać im wydatnej pomocy finansowej i
wojskowej. Oznaczało to ustanowienie związków z najważniejszym krajem
Trzeciego Świata, co miało ogromne znaczenie propagandowe. Niemal zaraz ZSRR
zaczął udzielać wsparcia Egiptowi. Udzielono również pożyczek Irakowi,
Afganistanowi
i
Jemenowi
Północnemu
oraz
zachęty
najbardziej
antyamerykańskim państwom Afryki, tj. Ghanie, Gwinei i Mali. W1960 r. nastąpił
również wielki przełom w Ameryce Łacińskiej, a ZSRR zaczął zacieśniać swe
związki z Kubą. Dzięki temu uzyskał m. in. możliwość popierania ruchów
wywrotowych w pozostałych krajach Ameryki Południowej.
Związek Radziecki uprawiając swą antyimperialistyczną politykę, proponował
każdemu wyzwalającemu się państwu "układ o przyjaźni", kredyty handlowe,
doradców wojskowych itd. Rosja zyskiwała na Bliskim Wschodzie, gdzie Izrael był
popierany przez USA, a do jej obozu wchodziła Syria, Egipt, czy Irak. Korzystała
również w Wietnamie, gdzie popierając Viet Minh angażowała poważne siły
Zachodu.
Czy jednak współzawodnictwo bloków oznaczało, że świat stał się rzeczywiście
dwubiegunowy? Z punktu widzenia polityków obu mocarstw w istocie tak się
wydawało. Rywalizując oba supermocarstwa napotkały jednak inną tendencję.
Trzeci Świat wchodził właśnie w okres dojrzałości i wiele państw zrzucając
kolonializm, nie miało zamiaru stać się satelitą jednego z nich nawet jeśli
dostarczał on pomocy gospodarczej, czy militarnej.
W okresie wojny i tuż po niej idea samostanowienia narodów zdobywała wielkie
żniwo. Widoczny stał się anachronizm imperiów kolonialnych. Wraz z jego
upadkiem powstał Trzeci Świat. Samo określenie "trzeci świat" wzięło się stąd, iż
upierał się on w swej odrębności od pozostałych dwóch części. Nie znaczy to, że
kraje uczestniczące w konferencji w Bandungu (1955 r.) nie były połączone
żadnymi więzami którymś z bloków. Wszystkie te kraje parły jednak do wzmożenia
dekolonizacji i tego, aby stała się głównym przedmiotem obrad w ONZ, które
dotychczas szczególną wagę przywiązywało konfliktom związanym z zimną wojną.
Szeregi zaś Trzeciego Świata rosły wraz z fazą dekolonizacji przełomu lat 50. i
60.To one mogły zdominować forum organizacji. ZSRR zręcznie podjął żądania tej
grupy i miał w niej większe oparcie niż Stany Zjednoczone. Trzeci Świat bowiem w
swej większości miał nastawienie antyzachodnie z racji kolonializmu i dominacji
białego człowieka w świecie. Duże było znaczenie ideologiczne, gdyż już Lenin w
swych teoriach atakował imperializm państw kolonialnych.
Symbolem tych przemian byli najgłośniejsi teoretycy niezaangażowania. Wśród
nich najważniejszy był twórca idei Mahatma Ghandi. Obok niego zaś stali Josip
Broz Tito, Abel Gamal Naser i Jawahrlal Nehru. Egipt , czy Indie korzystały z
pomocy radzieckiej, z drugiej jednak strony zwalczali komunizm we własnych
krajach i krytykowali inne posunięcia Moskwy.
Już sam fakt, że w owych latach do międzynarodowej społeczności przystępowało
aż tyle nowych państw, a Moskwa usilnie starała się przeciągnąć je na swą stronę
nie znając ich sytuacji, musiał decydować, że obok zdobyczy, były również straty.
Najbardziej efektownym tego przykładem są Chiny. Z kolei w Iraku w 1958 r.
zmiana reżimu umożliwiła ZSRR akcentowanie swej przyjaźni i udzielanie pomocy.
Kolejny zamach stanu w 1962 r. doprowadził do masowych prześladowań
komunistów w tym kraju. Udzielanie pomocy Indiom wiązało się z napiętymi
stosunkami w Pakistanie. W Indonezji w 1963 roku Sukarno odwrócił się od
Moskwy ku Chinom. Najefektowniejszym jednak przykładem było usunięcie 21 tys.
doradców radzieckich z Egiptu w 1972 roku.
Stosunki z krajami Trzeciego Świata były więc bardzo skomplikowane i pełne
http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/zinma.html
2008-04-06
Historia Rosji - serwis historyczny
Page 9 of 10
zwrotów. Można wyróżnić kilka typów układania się takich stosunków:
- kraje uporczywie proradzieckie (Angola, Kuba)
- zdecydowanie proamerykańskie (Izrael, Tajwan)
- kraje naprawdę niezaangażowane, jak Jugosławia Tito
- kraje skłaniające się ku jednemu z bloków z racji otrzymywanej pomocy, ale
przeciwstawiające się nadmiernemu uzależnieniu
W Trzecim Świecie często dochodziło do zmian reżimów, rewolucji i wojen
domowych, co zaskakiwało zarówno Moskwę, jak i Waszyngton. Lokalne
rywalizacje stawiały supermocarstwa w kłopotliwym położeniu, gdyż poszczególne
strony ubiegały się o ich pomoc. Jak wszystkie mocarstwa przed nimi - zarówno
USA, jak i ZSRR - musiały pogodzić się z nieprzyjemnym faktem, że ich
"uniwersalistyczne" przesłanie nie uzyska automatycznej akceptacji innych
społeczeństw i kultur.
1982 r. - wpływy radzieckie:
a) kraje sympatyzujące i współpracujące z ZSRR
Indie, Madagaskar, Mozambik, Angola, Zimbabwe, Tanzania, Etiopia, Ludowa
Republika Konga, Górna Wolta, Gwinea, Gwinea-Bissau, Algieria, Libia, Syria, Irak,
Nikaragua, Surinam.
b) Członkowie Układu Warszawskiego i sojusznicy ZSRR
Kuba,
Wietnam,
Laos,
Kambodża,
Afganistan,
Jugosławia,
Mongolia,
Czechosłowacja, Bułgaria, Polska, NRD, Albania, Węgry, Rumunia
Bibliografia:
Kennedy P., "Mocarstwa Świata. Narodziny, rozkwit, upadek.", Warszawa 1994;
"Najnowsza historia świata 1945-1995", [w:] pod red. A. Patka, J. Rydla, J. Węca,
Kraków 1997.
Słowniczek ważniejszych kwestii:
SEATO - (Organizacja Paktu Azji Południowo-Wschodniej) układ podpisany został
8 września 1954 r. Organizacja miała powstrzymać postępy komunizmu w tym
regionie świata i być swoistą odpowiedzią na klęskę Francji w Indochinach (26
kwietnia-21 lipca 1954 r. - konferencja genewska, która formalnie kończyła
francuską wojnę z Viet Mincem). Pakt skupiał Australię, Filipiny, Francję, Nową
Zelandię, Pakistan, Tajlandię, USA i Wielką Brytanię. Wyzwaniem, któremu
organizacja nie dała rady, okazała się amerykańska wojna w Wietnamie. W
szczytowym okresie walk, w których brały również udział siły Filipin, Australii i
Nowej Zelandii - Francja i Pakistan wystąpiły z układu (1967 r.). Na ich decyzję
wpłynął również fakt, iż chciały nawiązać bliższe stosunki z Chinami. Pakt został
formalnie rozwiązany 30 czerwca 1977 r.
OPA - (Organizacja Państw Amerykańskich) powołana do życia 2 maja 1948 roku
jako organizacja służąca wzajemnej współpracy, rozwojowi, obronie suwerenności
i integralności terytorialnej. Była pierwszym krokiem ku zintegrowaniu półkuli
zachodniej. Państwa Ameryki Łacińskiej podpisały również TIAR (Traktat
Międzyamerykański o Pomocy Wzajemnej - 2 września 1947 r.), Układ Bogotański
(Ogólnoamerykański Układ o Pokojowym Rozstrzyganiu Sporów - 30 kwietnia
1948 r.) oraz system dwustronnych sojuszy polityczno-wojskowych.
Konferencja w Bandungu - odbyła się w dniach 18-24 kwietnia 1955 r. Wzięło w
niej udział 29 państw. Konferencja stała się formalnym początkiem Ruchu
Niezaangażowanych.
Uchwalono
deklarację
dziesięciu
zasad
stosunków
międzypaństwowych, były to: poszanowanie podstawowych praw człowieka oraz
celów i zasad Karty NZ; poszanowanie suwerenności i integralności wszystkich
narodów; uznanie równości wszystkich ras i wszystkich narodów; wstrzymanie się
od interwencji i mieszania się w sprawy wewnętrzne innego kraju; poszanowanie
http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/zinma.html
2008-04-06
Historia Rosji - serwis historyczny
Page 10 of 10
prawa każdego kraju do obrony indywidualnej lub zbiorowej zgodnie z Kartą NZ;
wstrzymanie się od wykorzystania układów o obronie w imię egoistycznych
interesów któregoś z wielkich mocarstw; wstrzymanie się od aktów i gróźb agresji
oraz stosowanie siły wobec integralności terytorialnej lub niezależności politycznej
innego kraju; regulowanie wszystkich sporów między krajami środkami
pokojowymi; rozwijanie wspólnych interesów i współpracy; poszanowanie
sprawiedliwości i zobowiązań międzynarodowych.
RWPG - (Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej) utworzona w 1949 r. przez
Bułgarię, Czechosłowację, Polskę, Rumunię, Węgry i ZSRR. Swego rodzaju
odpowiedź na plan Marshalla. Później przystąpiły: Albania, Kuba, Mongolia, NRD i
Wietnam, a status państw stowarzyszonych uzyskały: Finlandia, Jugosławia i KRL-
D.
CENTO - (Pakt Bagdadzki; Organizacja Paktu Centralnego) utworzony w 1955 r.
przez Irak, Iran, Pakistan, Turcja i Wielka Brytania. Należał do grupy organizacji
otaczających ZSRR. Jako CENTO od 1958 r., gdy przeniesiono jego siedzibę z
Bagdadu do Ankary. Jego końcem okazała się rewolucja islamska w Iranie w 1979
r. oraz wieloletnia wojna iracko-irańska.
ANZUS - powstał w 1951 r., a jego sygnatariuszami były Australia, Nowa Zelandia
i Stany Zjednoczone. Na celu miał wspólną obronę basenu Południowego Pacyfiku.
Układ Warszawski - podpisany 14 maja 1955 r. Układ o przyjaźni, współpracy i
pomocy wzajemnej. Podpisały go: Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, NRD, Polska,
Węgry, Rumunia i ZSRR. Układ był odpowiedzią na NATO i przyjęcie RFN-u w jego
struktury. Kolejni naczelni dowódcy sił Układu: Iwan Koniew (1955-60), Andrzej
Greczko (1960-67), Iwan Jakubowski (1967-76), Wiktor Kulikow (1976-89), Piotr
Łaszew (1989-91).
Skomentuj na Forum
Serwis Historyczny - Historia Rosji
http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/zinma.html
2008-04-06