Podstawowe tendencje rozwojowe dziecka w wieku 7-10 lat

Według T. Wróbla (1974) „wstąpienie do szkoły to wielka zmiana w życiu dziecka. Szkoła

staje się dla dziecka od chwili wstąpienia do niej potężnym czynnikiem rozwoju, "(s. 64)." M.

R. Radłowiczowie (1981) twierdzą, że „zmienia się zarówno obiektywna pozycja dziecka w

jego bezpośrednim środowisku, podobnie jak ulega zmianie odczuwalna przez niego samego

pozycja wewnętrzna, subiektywna"(s. 18). Według H. Filipczuk(ł992) „od chwili pójścia do

szkoły zmienia się gruntownie codzienny tryb życia i zajęć dziecka. Musi ono w dokładnie

określonym czasie wstawać i wychodzić do szkoły, wykonywać prace przewidziane przez

program szkolny, włączyć się i ściśle stosować do regulaminu ucznia i w efekcie dobrze

opanować przewidziane na poszczególnych szczeblach wiadomości i umiejętności. Rola i

zadania ucznia zmieniają gruntownie społeczną pozycje dziecka w zespole rodzinnym -

przydają znaczenia ale zwiększają się zadania wobec niego"(s. 19).

L. Wołoszynowa (1967) pisze, że „przejście od dominującej w okresie przedszkolnym

działalności zabawowej lub na wpół zabawowej do nauki szkolnej oznacza dla dziecka

pojawienie się potężnego obowiązku osobistego i społecznego. Systematyczne nabywane

wiedzy szkolnej jest wyraźną i często trudną dla dzieci pracą.

Wejście dziecka w nowe, niezmiernie złożone środowisko szkolne oznacza dla niego przede

wszystkim konieczność nawiązania kontaktów z grupą rówieśników, w której się znalazło.

Szkoła staje się dla dziecka nie tylko miejscem, gdzie „pobiera" naukę, ale i środowiskiem, w

którym coraz bardziej się ono uspołecznia"(s. 54 i 55).

Według B. Wilgockiej - Okoń (1972) „dziecko przychodzące do szkoły musi spełniać

określone wymagania rozwojowe pod względem fizycznym i psychicznym" (s. 9). H.

Filipczuk (1985) twierdzi iż „rozwój psychiczny jest procesem ciągłym a wszelkie podziały

na odcinki czasowe mają przede wszystkim wartość porządkującą, ułatwiającą analizę

rozwoju i charakterystykę dzieci w określonym wieku. Młodszy wiek szkolny jest okresem

intensywnego rozwoju wrażliwości umysłowej tj. zdolności do odbierania wrażeń

wzrokowych, zmysłowych i innych. Rozwój ten dokonuje się dzięki doskonaleniu

analizatorów, w znacznym stopniu przyczynia się do niego nauka szkolna oraz różne formy

aktywności poza szkolnej" (s. 13-14).

Rozwój psychiczny dziecka ma charakter indywidualny, uwarunkowany różnymi czynnikami

oddziałujących nań stymulująco i hamująco. Niemniej jednak możemy dostrzec pewne

zjawiska i prawidłowości bardziej ogólne, typowe dla danego wieku. Według R.

Więckowskiego (1991) „fakt ten upoważnia do wyodrębnienia pewnych etapów w rozwoju

psychicznym. Etapy te nie mają charakteru statycznego, lecz dynamiczny, granica między

nimi jest płynna. Każde dziecko ma bowiem indywidualną drogę własnego rozwoju"(s. 67).

Okres, w którym dziecko podejmuje obowiązki szkolne, jest szczególnie korzystny dla jego

rozwoju. Osiąga ono bowiem w tym czasie pewną stabilizację psychiczną a jednocześnie

objawia zaciekawienie i zainteresowanie otaczającą rzeczywistością. B. Wilgocka - Okoń

(1972) twierdzi iż, „łatwo dostosowuje się do różnych kierunków wychowawczych, chętnie

się uczy, wykonuje polecenia, przyswaja atmosferę kultury, współżycia i współdziałania".

Dojrzałość szkolna według S. Gerstmana (1969) „ma charakter ogólnego przygotowania

dziecka do pracy i życia w szkole, zapewniający mu dalszy prawidłowy i zarazem optymalny

rozwój" (s. 226).

Wyróżnić można sześć cech dojrzałości dziecka do nauki szkolnej. Dzieci te są wystarczająco

na swój wiek rozwinięte fizycznie i ruchowo, przy czym opanowały już w pewnej mierze

precyzyjne ruchy rąk i palców niezbędne przy pisaniu; -mają dość duży wiedzy o świecie

orientacje w bliskim otoczeniu; -potrafią się z dorosłymi i rówieśnikami za pomocą mowy

potocznej zrozumiałej dla odbiorcy; -są zdolne do działania intencjonalnego, tj. podejmującą

czynności zmierzające do określonego celu i wykonują je do końca; przejawiają w

zachowaniu swym określony stopień socjalizacji, tj. liczą się nie tylko z własnymi chęciami i

życzeniami, lecz także uwzględniają życzenia rówieśników, potrafią z kolegami zgodnie

współpracować i podtrzymywać z nimi przyjazne kontakty, jak również wykonują polecenia

dorosłych, skierowane do całej grupy dzieci; -potrafią opanować swoje emocje, a więc

powściągnąć gniew i złość, łęki obawę, a w każdym razie nie uzewnętrzniają gwałtownie i w

niepohamowany sposób swych stanów uczuciowych. W polskim ustroju szkolnym dzieci

rozpoczynają systematyczną naukę w wieku 7 lat i ten rok uważany jest za granice dzielącą

etap przedszkolny od młodszego wieku szkolnego. Granica ta jednak jest umowna i ruchoma.

Według M. Przetacznikowej (1973) „w wyjątkowych wypadkach uzasadnionym fizycznym i

umysłowym rozwojem dziecka może być udzielone zezwolenie na rozpoczęcie wypełnienia

obowiązku szkolnego o jeden rok wcześniej łub o jeden rok później" (s. 132).

M. Żebrowska (1979) uważa iż „procesy poznawcze dzieci w młodszym wieku szkolnym

charakteryzuje dynamiczny rozwój dokonujący się w kierunku wyodrębniania się

usamodzielnienia czynności umysłowych" (s. 562). Z. Skorny, J. Konopnicki, A, Molak

(1966) piszą że „rozwój myślenia dziecka w wieku młodszoszkolnym odbywa się na

podstawie funkcji i umiejętności wykształconych w tym zakresie w okresach poprzedzających

jego wstąpienie do szkoły. W tym wieku kształtują się i doskonałą operacje konkretne, oparte

na materiale spostrzeżeniowo-wyobrażeniowym. Dotyczy to zwłaszcza drugiej fazy wieku

młodszoszkolnego. W pierwszej, bowiem fazie dziecko operuje jeszcze wyobrażeniami w

sposób przed operacyjny, a poziom czynności umysłowych jest w bardzo znacznym stopniu

uzależniony od ich konkretnych treści. W drugiej fazie wieku młodszoszkolnego dziecko

operując coraz bardziej złożonymi pojęciami, potrafi przeprowadzić rozumowanie i powrócić

do punktu wyjścia. Dziecko w tym wieku dokonuje operacji myślowych za pomocą

manipulacji przedmiotami lub wyobrażeniami konkretnych przedmiotów, dokonuje tez już

niejednokrotnie prób odrywania się w myśleniu od konkretnej treści przedmiotów i

operowanie symbolami. Następne stadium określa się jako okres operacji formalnych. Na

coraz wyższy poziom wznoszą się dokonywane przez dzieci operacje porównania i

klasyfikowania, abstrahowania i uogólniania, analizy i syntezy. Rozumowanie staje się coraz

bardziej zgodne z zasadami logiki i przez to łączy się z rozwijającą się umiejętnością

wykrywania i ustalania związków psychiczno-skutkowych. W drugiej fazie wieku

młodszoszkolnego u dzieci, które w pełni opanowały umiejętności dokonywania operacji

konkretnych, odwracalnych i operują coraz bardziej złożonymi pojęciami.

W okresie młodszoszkolnym, w wyniku działania związanego z rozpoczęciem systematycznej

nauki, dokonuje się dalszy rozwój wrażeń. Podstawą tego rozwoju jest doskonalenie się

analizatorów, co sprzyja różnicowaniu się poszczególnych wrażeń oraz obniżaniu progów:

wrażenia i różnicy. Dziecko zaczyna dostrzegać coraz słabsze podniety i zauważać drobne

różnice zachodzące między podobnymi podnietami." (s. 99).

W młodszym wieku szkolnym rozwija się postrzeganie dziecka i jego Spostrzegawczość,

która polega na dążeniu do zauważenia i wyodrębnienia w danym materiale w postrzeganiu

momentów i szczegółów, które dotąd uchodziły uwadze, na zdolności znajdowania i

odkrywania nowych momentów i faktów. U dziecka spostrzeżenia początkowo formują się w

procesie aktywnego działania zewnętrznego. Według M. Żebrowskiej (1979) „u dzieci

rozpoczynających naukę szkolną rozwój spostrzegania idzie w parze z rozwojem zdolności do

wyodrębnienia poszczególnych cech spostrzeganych przedmiotów i do uogólniania tych cech.

W pierwszym roku nauczania spostrzeganie nabiera charakteru czynności wyodrębnionej od

innych i celowej. Dzieci różnicują i uogólniają cechy przedmiotów. Rozwój postrzegania w

młodszym wieku szkolnym polega głównie na tym, że dziecko nabiera umiejętności skupienia

się na przedmiocie spostrzeganym i obserwowanym" (s. 566-569). M. Przetacznikowa i G.

Makiełło-Jarża (1974) uważają, że „spostrzeżenia dzieci w młodszym wieku szkolnym stają

się bardziej analityczne, to znaczy uczeń nabywa umiejętności wyodrębniania rozmaitych

cech i własności w spostrzeganych przedmiotach, uczy się te własności rozpatrywać

oddzielnie i dostrzegać je także w innych, podobnych obiektach" (s. 135).

Uwaga dzieci rozwija się i kształtuje pod wpływem nauki szkolnej, staje się coraz bardziej

zdobią do koncentracji, trwałości i przerzutności. W okresie szkolnym uwaga dziecka rozwija

się pod względem ilościowym i jakościowym. Rozwój ilościowy polega na zwiększeniu się

jej trwałości. Na przykład w klasie pierwszej dziecko może skupić uwagę na opowiadaniu

nauczyciela nie dłużej niż kilka minut. Według M. Przetacznikowei i G. Makiełło-Jarża

(1974) „rozwój jakościowy uwagi polega na pojawieniu się uwagi dowolnej. U dziecka

rozpoczynającego naukę w szkole podstawowej dominuje początkowo uwaga mimowolna.

Dziecko spostrzega i wyodrębnia w swym otoczeniu, w różnych przedmiotach i zjawiskach

zewnętrznych, przede wszystkim to, co je zaciekawia, co zwraca uwagę bądź to z powodu

nowości i niezwykłości, bądź też właśnie dlatego, że kojarzy mu się z czymś dobrze znanym z

doświadczenia" (s. 135). Dlatego też podawanie nowych wiadomości oraz kształcenie

odpowiednich umiejętności powinno dokonywać się w sposób poglądowy, urozmaicony,

budzący zainteresowanie. J. Konopnicki, A. Molak, Z. Skorny (1966) uważają że

„wymagania stawiane dziecku przez szkołę sprzyjają rozwojowi uwagi dowolnej" (s. 154).

Wiek młodszoszkolny jest okresem przełomowym dla rozwoju pamięci dziecka. U dziecka

rozpoczynającego naukę występuje początkowo głównie pamięć mechaniczna. W młodszych

klasach szkoły podstawowej uczenie się polega zwykle na wielokrotnym powtarzaniu

przyswojonego materiału, który zapamiętany jest w dosłownej formie występującej w

podręczniku. Ten sposób uczenia powoduje, że uczeń nieraz bezbłędnie recytuje zapamiętany

materiał, nie potrafi jednak odpowiedzieć na pytanie sformułowane w odmienny sposób niż

sugerował to podręcznik. Ta przewaga pamięci mechanicznej uwarunkowana jest przede

wszystkim brakiem umiejętności uczenia się. W tym wieku pamięć ma charakter obrazowy,

dzieci zapamiętują przede wszystkim to, co sami spostrzegli w trakcie bezpośrednich

kontaktów z różnymi przedmiotami i zjawiskami. Łatwiej zapamiętują wszystko to, co

przyciągnęło ich uwagę i wzbudziło zainteresowanie, U dzieci w młodszym wieku szkolnym

przeważa zapamiętywanie mimowolne. Dziecko nie jest w stanie systematycznie uczyć się i

zapamiętywać treści, które są dla niego nie ciekawe, gdyż w pamięci dziecka utrwalają się

głównie wydarzenia i fakty budzące jego zainteresowanie. W szkole podstawowej rozwija się

stopniowo dowolne zapamiętywanie materiału podawanego na lekcji przez nauczyciela oraz

dowolne przypominanie i odtwarzanie tego materiału, a to oznacza, że rozwija się pamięć

dowolna, W miarę rozwoju myślenia w toku nauki szkolnej kształtuje się także pamięć

logiczna. Umożliwia ona uczniom opanowanie skomplikowanych zagadnień i uczenie się

materiału programowego ze zrozumieniem. M. Żebrowska (1979) pisze, że „w młodszym

wieku szkolnym dokonuje się rozwój pamięci oraz takie cechy jak: szybkość, trwałość i

pojemność. Jednak stosunkowo słaba jest jeszcze gotowość pamięci, czyli łatwość

odszukiwania i wydobywania z zasobu pamięciowego tych wiadomości, które są potrzebne w

danej chwili" (s. 581-587).

Według M. Żebrowskiej (1979) „mowa dziecka przekraczającego próg szkoły, nie przestając

doskonalić się jako narzędzie społecznej komunikacji, przeobraża się wyraźnie i

systematycznie. Rozszerzać zaczyna się jej funkcja symboliczna i coraz silniejszy staje się

związek z myśleniem. Włączenie mowy do działania, wyrażające się w umiejętności

myśleniowej analizy sytuacji, uświadamiania sobie celu działania, obmyślenia planu jego

realizacji i środków do tego prowadzących, staje się jednym z ważniejszych dla rozwoju

dziecka kierunków przeobrażeń dokonujących się w wieku szkolnym w funkcjach mowy.

Drugi kierunek rozwoju mowy to zachodzący stopniowo proces jej uwewnętrznienia się.

Najważniejsze osiągnięcia w dziedzinie mowy w młodszym wieku szkolnym to przyswojenie

sobie przez dzieci umiejętności czytania i pisania. W tym czasie następuje dalszy wzrost

ilościowy słownictwa od 3600 do 7200 wyrazów z końcem tego okresu rozwojowego, a także

kształtowanie bardziej doskonałej struktury gramatycznej języka. Dla rozwoju mowy w wieku

szkolny bardzo ważny jest jej związek z rozwojem innych funkcji psychicznych oraz

procesem dydaktyczno-wychowawczym, który staje się dla dzieci od chwili rozpoczęcia

nauki w szkole nowym i bardzo istotnym czynnikiem rozwoju. W młodszym wieku

szkolnym, głównie pod wpływem nowych zadań natury poznawczej, jakie stawiają przed

dzieckiem w systematycznej i codziennej z nim pracy szkoła i nauczyciel, przeobrażeniu

ulegają wszystkie procesy poznawcze, a w szczególności myślenie. Jedno z podstawowych,

jakościowych przeobrażeń, jakiemu ulega myślenie w okresie między 7 a 11 rokiem życia,

polega na tym, iż staje się ono samodzielną, wewnętrzna czynnością poznawczą, operującą

pojęciami, realizowaną w słowach i przebiegającą zgodnie z zasadami logiki. Myślenie to

zwane bywa myśleniem pojęciowym, abstrakcyjnym, symbolicznym albo słowno-logicznym.

Rozwój myślenia dziecka w wieku młodszoszkolnym dokonuje się w tym kierunku

stopniowo, na drodze interioryzacji czynności zewnętrznych opartych na spostrzeżeniach lub

na wyobrażeniach przedmiotów i przekształcenia się tych czynności w operacje myślowe. W

młodszym wieku szkolnym dziecko znajduje się w okresie kształtowania się i organizowania

operacji konkretnych" (s. 592-623). Wielkim przeobrażeniom w kierunku coraz większej

intelektualizacji emocji oraz rozwoju uczuć wyższych ulega w wieku szkolnym sfera

emocjonalna, co pozostaje w związku z rozwojem całej osobowości dziecka. W pierwszych

latach wieku szkolnego nierzadko dziecko wyraża swoje emocje w sposób burzliwy. Z

wiekiem zachodzą pod tym względem zmiany i w drugiej fazie dziecko potrafi coraz lepiej

panować nad reakcjami emocjonalnymi. Dziecko zaczyna odznaczać się coraz częściej

trwalszymi przejawami i formami reakcji emocjonalnych. Staje się ono zdolne do

przeżywania trwających dłużej stanów emocjonalnych łub nastrojów uczuciowych, które

powstają pod wpływem sytuacji i zdarzeń mających bardziej istotne znaczenie dla potrzeb i

dążeń dziecka. Według M. Żebrowskiej (1979) „najwyższą formą życia emocjonalnego, jaka

staje się dostępna dzieciom na poziomie tego wieku, są rozwijające się uczucia wyższe jako

trwały, określony i już w znacznym stopniu uświadomiony przez dziecko stosunek

emocjonalny do ludzi, przedmiotów, zjawisk, tzn. do otaczającej je rzeczywistości. W

ścisłych współzależnościach pozostają ze sobą: rozwój uczuciowy i społeczny. Trudno jest

rozróżnić je, gdyż splatają się ze sobą. Jednak współcześnie dąży się do określenia

specyficznych właściwości rozwoju społecznego" (s. 624-626). Przez rozwój społeczny

rozumie się najczęściej szereg zmian, jakie dokonują się w osobowości jednostki powodując

to, że jednostka staje się zdolna do konstruktywnego uczestnictwa w życiu społecznym.

Dzięki różnorodnym kontaktom z rówieśnikami, a później ze starszymi kolegami, zaczyna się

intensywnie zaczyna się intensywnie rozwijać świadomość społeczna, przechodząc różne

etapy. Wstępujące do szkoły dziecko osiągnęło pewien stopień dojrzałości społecznej i

emocjonalnej pozwalający mu na adaptacje do sytuacji szkolnej i grupy uczniowskiej. W

pierwszych miesiącach pobytu w szkole na ogół nauczyciel traktowany jest jak ktoś

najlepszy, dziecko obdarza go wielkim zaufaniem, bywa często większym autorytetem niż

rodzice. Początkowo stosunek dziecka do nauczyciela przypomina ustosunkowanie się

dziecka do osób mu bliskich. Stopniowo kontakty między uczniem i nauczycielem zaczynają

się układać na innej płaszczyźnie. Dziecko uczy się zachowania dystansu między sobą a

nauczycielem. Jednocześnie ulega zmianom stosunek dziecka do rówieśników. W pierwszym

roku nauki dziecko nie ma rozwiniętego poczucia przynależności do zespołu klasowego. O

zawarciu przyjaźni decyduje bliskość zamieszkania posiadanie atrakcyjnych przedmiotów,

wspólne siedzenie w ławce. Przyjaźnie są więc krótkotrwałe. Zdaniem M, Żebrowskiej (1979)

„w drugiej fazie młodszego wieku szkolnego dokonuje się proces kształtowania się grupy.

Dziecko staje się pełnowartościowym i świadomym członkiem zespołu klasowego z jego

regułami życia. Dziecko liczy się z opiniom rówieśników. Przyjaźnie zawierane są na

podstawie oceny charakterologicznej kandydata. Dobry kolega musi być sprawiedliwy,

można mieć do niego zaufanie, można na nim polegać. W młodszym wieku szkolnym

podstawowym kryterium dla zdobycia popularności są dobre wyniki w nauce. Dzieci nie

akceptowane przez rówieśników, starają się czasem zdobyć popularność za wszelką cenę. Są

agresywne wobec innych dzieci, błaznują na lekcjach. Postawa uczniowska cechuje się także

realizmem. Uczucia dotyczą konkretnych rzeczy i zjawisk. Na ich charakter decydujący

wpływ wywiera postawa uczuciowa osób bliskich dziecku: rodziców, przyjaciół, nauczycieli"

(s. 626-634). M. Przetacznikowa (1973) uważa, że „poza szkołą i poza rodziną oraz

instytucjami wychowania pozaszkolnego zaczyna też działać na dziecko coraz intensywniej

szersze otoczenie, zarówno po przez tak zwane dobra kulturalne (książka, film, telewizja,

video), jak i poprzez przypadkowe i nie zamierzone wpływy ludzi sytuacji, życia ulicy" (s.

141).

Według S. Szumana (1969) „wśród wielkiej różnorodności czynników działających na

dziecko w tym stadium jego rozwoju znaczenie szkoły jako instytucji kształcącej i

wychowawczej jest szczególnie istotne dzięki temu, iż jest to oddziaływanie systematyczne,

długotrwałe i łączące przekazywanie wiedzy z ćwiczeniami funkcji psychicznych i

ukierunkowanym kształtowaniem osobowość" (s. 13).