Wstêp

Max Scheler w dziele Der Formalismus in der Ethik und die materiale

Wertethik 1 podejmuje dyskusjê z tradycj¹ ukszta³towan¹ przez Kanta,

tradycj¹ polegaj¹c¹ na rozdzieleniu sfery rozumu ( Vernunft) i zmy-

s³owoœci ( Sinnlichkeit) oraz na odmówieniu sferze zmys³owoœci – jako

nieintencjonalnej – filozoficznego znaczenia. Polemizuj¹c z Kantem,

Scheler wskazuje, ¿e konsekwencje filozofii autora Krytyki czystego ro-

zumu polegaj¹ miêdzy innymi na zamkniêciu nam dostêpu do pew-

nych treœci. Rodzaj ujawnianych treœci wi¹¿e siê – jak wskazuj¹ analizy

fenomenologów – z nastawieniem: inne treœci jawi¹ nam siê w nasta-

wieniu naturalnym, inne w naukowym, a jeszcze inne w nastawieniu

fenomenologicznym. Ju¿ Husserl ukazywa³, ¿e nastawienie, a wiêc

pewien moment immanentnie wyp³ywaj¹cy z subiektywnoœci, okazu-

je siê istotny dla charakteru zjawiaj¹cych siê treœci2.

Autor Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethik po-

œwiêci³ wiele uwagi warunkom ujawniania siê treœci aksjologicznych,

które jego zdaniem nie maj¹ jedynie formalnego – jak chcia³ Kant –

charakteru, lecz s¹ specyficznymi treœciami „materialnymi”, odró¿-

niaj¹cymi siê wzajemnie momentami jakoœciowymi. Max Scheler zdaje

sobie sprawê, ¿e dla ujawnienia tych treœci nie wystarczy charaktery-

styka pojêciowa; potrzebne jest coœ w rodzaju terapii, której poddaje

swoich czytelników za pomoc¹ specyficznej dla niego metody wy³a-

niania treœci – polegaj¹cej nie tyle na zdawaniu sprawy z wyników

doœwiadczenia fenomenologicznego, ile maj¹cej to doœwiadczenie umo-

1

M. Scheler, Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethik, Francke Ver-

lag, Bern 1954.

2

E. Husserl , Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, PWN, Warszawa:

Ksiêga pierwsza 1967; Ksiêga druga 1974.

2

Wstêp

¿liwiæ, a wiêc maj¹cej sens heurystyczny3 – oraz nak³adaj¹c szereg wa-

runków, których spe³nienie umo¿liwiæ ma otwieranie siê na aksjologi-

czne treœci. Skutkiem tych zabiegów ma byæ uzyskanie naocznoœci

fenomenologicznej, w której podmiot poznaj¹cy uczestniczyæ4 bêdzie

(jak powie póŸniej Dietrich von Hildebrand: uczestniczyæ i n t e n -

c j o n a l n i e5) w tym, co poznawane.

Choæ Scheler mówi o przedmiotowej stronie otwarcia w postaci

noematycznego korelatu œwiadomoœci oraz o podmiotowej w postaci

aktów œwiadomoœci odnosz¹cych siê do ujawnianych przezeñ „treœci”,

zdaje jednak sprawê z ich wzajemnych uwarunkowañ i k³adzie nacisk

na analizy tych uwarunkowañ. Fenomenologiczne analizy Schelera

otwieraj¹ horyzonty dla w r a ¿ l i w o œ c i jako tej, która przekraczaæ

mia³aby dualistyczne myœlenie podmiotowo-przedmiotowe.

* * *

Uwa¿am, ¿e w sytuacji, kiedy atakowani jesteœmy przekazami me-

dialnymi, reklamami odwo³uj¹cymi siê nie do wypracowanego w filo-

zofii nowoczesnej sposobu argumentacji, ale wtr¹caj¹cych nas w rejo-

ny, w których mo¿emy czuæ siê bezradni lub zagubieni, owocna mo¿e

byæ filozoficzna refleksja nad sfer¹ wra¿liwoœci, refleksja, która mo-

g³aby staæ siê zapleczem mo¿liwoœci dystansowania siê wobec narzu-

canych nam wzorów. Kiedy bowiem nie dysponujemy mo¿liwoœci¹

oparcia siê, odwo³ania do czegoœ, znalezienia punktu zaczepienia,

mo¿liwoœci choæby jêzykowego zdystansowania, pozostanie nam mi-

mowolne uleganie lansowanym wzorcom. A nie jest to zachêcaj¹ca

perspektywa. Przypomnijmy ostrze¿enie dane nam ju¿ przez Nie-

tzschego: „dziœ jest jeszcze cz³owiek bardziej ma³p¹ niŸli jakakolwiek

ma³pa”6.

Piotr Orlik

3 Pisa³em o tym w ksi¹¿ce Fenomenologia œwiadomoœci aksjologicznej, WN IF UAM,

Poznañ 1995.

4

O pojêciu „uczestnictwa” ( Teilnahme) oraz „udzia³u” ( Teilhabe) podmiotu pozna-

j¹cego w tym, co poznawane, pisze Scheler w pracy Vom Ewigen im Menschen, Leipzig

1921.

5

D. von Hildebrand, Was ist Philosophie, Verlag Josef Habbel Regensburg und Ver-

lag W. Kohlhammer Stuttgart, 1976.

6

F. Nietzsche, Tako rzecze Zaratustra, tom I, Nak³adem Kolegium Otryckiego, War-

szawa 1981, s. 7.