III. RELACJE CZ�OWIEK PRZYRODA
1. WZAJEMNE ZALE�NO�CI
W SYSTEMIE PRZYRODA CZ�OWIEK
215. WyjaĘnij, czym spowodowana jest zmiennoĘ� warunków pogodowych na obszarach Wiel-
kich Równin i podaj konsekwencje jej wyst�powania dla rolnictwa na tym obszarze.
216. Na mapie przedstawione są zasi�gi roĘlin uprawnych w Europie.
a) Wymieł
czynniki, które decydują o zróŻnicowaniu zasi�gów upraw.
b) Podaj nazw� typu klimatu, który wyznacza w przybliŻeniu zasi�g uprawy oliwki.
c) Którego z zaznaczonych na mapie miejsc dotyczy zjawisko  wahad"owej , okresowej
w�drówki Lapoł
czyków hodujących renifery?
d) WyjaĘnij wyraęne wygi�cie ku pó"nocy granic zasi�gów upraw na zachodnim wybrzeŻu
Pó"wyspu Skandynawskiego.
217. Uzupe"nij graficzny model przyczynowo-skutkowy obrazujący zaleŻnoĘci w Ęrodowisku,
wpisując w odpowiednie miejsca w"aĘciwe litery.
A  rozwój wtórnej formacji roĘlinnej typu macchia (makia);
B  klimat z gorącym i suchym latem, "agodną zimą z opadami deszczu;
C  wietrzenie ska";
D  rozwój pierwotnej formacji roĘlinnej z duŻym udzia"em drzewa oliwkowego i d�bu kor-
kowego;
E  kszta"towanie si� gleb typu  terra rossa ;
WZAJEMNE ZALE�NO�CI W SYSTEMIE PRZYRODA CZ�OWIEK 63
F  intensywne rolnicze uŻytkowanie, wyci�cie pierwotnych lasów;
G  erozja gleby.
D
218. Rysunki przedstawiają dwa rodzaje oaz na Saharze.
a) Wymieł
ęród"a wody w oazach przedstawionych na rys. A i B.
b) WyjaĘnij, czym róŻni si� uprawa palmy daktylowej w tych oazach.
219. Walorom przyrodniczym rzek i dolin rzecznych przyporządkuj formy wykorzystania i zmia-
ny w Ęrodowisku.
Walory:
a) Żyzne gleby w dnach dolin i deltach
b) energia spadku i przep"ywu wody
c) droga wodna
Wykorzystanie:
A. produkcja energii
B. rolnicze uŻytkowanie
C. transport
Zmiany w Ęrodowisku:
I. regulacja rzek, budowa kana"ów
II. budowa zapór i zak"adanie zbiorników wodnych
III. zanieczyszczenie wód gruntowych nawozami i Ęrodkami ochrony roĘlin
220. WyjaĘnij, dlaczego monsun letni w Indiach nazywany jest  tragarzem deszczu , a zimowy
 wiatrem g"odowym .
221. Wymieł
czynniki warunkujące istnienie tzw. miejskiej wyspy ciep"a.
222. Wymieł
po cztery rodzaje kl�sk Żywio"owych wywo"anych przyczynami:
a) geologicznymi;
b) meteorologicznymi.
64 J. Kop, M. Kucharska, E. Szkur"at  GEOGRAFIA W ZADANIACH I TESTACH
223. Schemat przedstawia naturalne pi�tra roĘlinne i zagospodarowanie przez cz"owieka sto-
ków doliny w Alpach. OkreĘl róŻnice mi�dzy stokami pó"nocnymi i po"udniowymi i podaj
ich g"ówną przyczyn�.
224. Przeczytaj teksty ęród"owe dotyczące kataklizmów i wykonaj zamieszczone pod nimi
polecenia.
a) JuŻ w skutek swego po"oŻenia geograficznego Bangladesz zdany jest na "ask� szaleł
stw
natury. Od dawna region, w którym Brahmaputra i Ganges sp"ywają swoimi niezli-
czonymi rozga"�zieniami ku Zatoce Bengalskiej, zwany jest deltą Ęmierci. Coroczne
..................................... są tam, odkąd pami�� si�ga, rzeczą tak zwyk"ą jak wschód
s"oł
ca, ale raz na jakiĘ czas osiągają rozmiary apokaliptyczne.
Uzupe"nij tekst wpisując nazw� kataklizmu nawiedzającego Bangladesz.
b) Nim po upalnym lecie b�dzie moŻna cieszy� si� najcudowniejszą porą roku w Japonii,
d"ugą, s"oneczną, chryzantemową jesienią, trzeba jeszcze przebrną� przez por�
..................................... W tym roku wyjątkowo wczeĘnie, bo juŻ od pierwszych dni
sierpnia, radio i telewizja nadają ostrzegawcze komunikaty. [...]
NiezaleŻnie od tych wciąŻ powtarzanych alarmów i tak juŻ wiadomo, Że zbliŻa si�
..................................... Na niebie pokazują si� we"niste, szybko mknące ob"oki, ciĘnie-
nie gwa"townie spada.
..................................... rodzą si� daleko nad wodami Pacyfiku i dopiero po zetkni�ciu
z wi�kszą masą lądu z wolna tracą swą niszczycielską si"�.
Uzupe"nij tekst nazwą opisanego kataklizmu.
c) SzliĘmy po Alfinstone Street w Karaczi, gdy niebo raptem pociemnia"o. Ale nie by"a to
chmura. To sun�"a szarogranatowa mieniąca si� kolorem stali zas"ona, która szeleĘci-
"a i trzeszcza"a bez przerwy. Ten przyprawiający o melancholi� szelest nape"ni" dobrą
po"ow� nieba. Przyjrzawszy si� dok"adnie, moŻna by"o rozpozna� miliony drobnych Ży-
jątek, niby niezliczone eskadry malusieł
kich samolocików. [...]
WidzieliĘmy nagie, ogryzione do czysta ga"�zie, widzieliĘmy drzewa, które wygląda"y
jakby wichura zdar"a z nich ca"e listowie aŻ do ostatniego listeczka.
Rozpoznaj rodzaj kataklizmu opisanego w tekĘcie ęród"owym i podaj kategori�, do któ-
rej naleŻy.
WZAJEMNE ZALE�NO�CI W SYSTEMIE PRZYRODA CZ�OWIEK 65
225. Korzystając z tekstu ęród"owego, przedstaw na schemacie ciąg zaleŻnoĘci pomi�dzy cecha-
mi klimatu a problemami ludnoĘci na obszarach monsunowych.
ZbliŻa si� koniec maja. Temperatura przekracza 40�C. M"odzieŻ juŻ prawie od miesiąca
nie ucz�szcza do szkó"  w straszliwym upale nie da si� uczy� ani naucza�. A tu jeszcze
dodatkowy problem wody  wysch"y studnie i krany. Brakuje wody nawet do picia. W wie-
lu dzielnicach Delhi wod� rozwozi beczkowóz. OczywiĘcie najbiedniejsi nie mają za co jej
kupi�. Schną wi�c z pragnienia. Stają si� coraz bardziej czarni i wychudzeni. [...]
W po"owie lipca nabrzmia"e wody Jammuny zagraŻają powodzią. [...] Rzeka wylewa.
Slumsy znalaz"y si� pod wodą. Sytuacja staje si� dramatyczna. Nawet w dzielnicach nie-
obj�tych powodzią rozgrywają si� tragedie  wĘród g"odnych, wym�czonych suszą ludzi
Ęmier� zbiera obfite Żniwo. Woda pitna, czerpana tuŻ spod powierzchni, miesza si� ze Ęcie-
kami. Domy stoją w jednym wielkim bagnie.
226. WyjaĘnij, dlaczego od najdawniejszych czasów porty morskie budowano w zatokach mor-
skich oraz w lejkowatych ujĘciach rzek.
227. Przedstaw trzy przyk"ady korzyĘci i zagroŻeł
, które niesie ze sobą nadmorskie po"oŻenie
kraju.
228. PodkreĘl czynniki, które przyczyni"y si� do powstania w Rotterdamie najwi�kszego portu
morskiego na Ęwiecie:
a) po"oŻenie nad M. Pó"nocnym u ujĘcia Mozy i Renu  najwaŻniejszego szlaku Żeglugi
Ęródlądowej w Europie;
b) wyposaŻenie portu w nowoczesne nabrzeŻa kontenerowe;
c) specjalizacja portu  s"uŻy g"ównie do prze"adunku ropy naftowej;
d) po"oŻenie portu w UE, w obr�bie której obowiązuje zasada swobodnego przep"ywu to-
warów.
229. Przyporządkuj rodzajom przemys"u dominującym w GOP-ie odpowiadające im zmiany
w Ęrodowisku:
a) przemys" chemiczny i energetyczny A) zapylenie atmosfery
b) górnictwo w�gla kamiennego B) tąpni�cia
c) hutnictwo cynku i o"owiu C) duŻa emisja SO2
D) ha"dy
E) koncentracja w glebie metali ci�Żkich
230. Podaj po dwie konsekwencje przyrodnicze i gospodarcze wyst�powania osiadał
górniczych
w GOP-ie.
231. WyjaĘnij, dlaczego:
a) na zachodnich stokach Gór Skandynawskich sie� rzeczna jest bardziej rozwini�ta niŻ
na stokach wschodnich tych gór;
b) na wybrzeŻach Norwegii rozwin�"o si� hutnictwo aluminium pomimo braku w"asnego
surowca (boksytów).
232. Przedstaw w postaci schematu zaleŻnoĘci przyrodnicze wyjaĘniające lokalizacj� licznych
cukrowni na WyŻynie Lubelskiej.
233. Na róŻnych etapach rozwoju si" wytwórczych cz"owiek wykorzystywa" inne walory Ęrodo-
wiska. Dobierz do etapów rozwoju przemys"u na WyŻynie Kielecko-Sandomierskiej czyn-
niki przyrodnicze, które ten rozwój umoŻliwi"y.
66 J. Kop, M. Kucharska, E. Szkur"at  GEOGRAFIA W ZADANIACH I TESTACH
a) rozwój przemys"u hutniczego, metalo- A) wzgl�dy obronne, po"oŻenie w Ęrodko-
wego w czasach Królestwa Polskiego wej cz�Ęci kraju
b) rozwój przemys"u zbrojeniowego w ra- B) wyst�powanie i"ów ceramicznych
mach Centralnego Okr�gu Przemys"o- C) z"oŻa wapieni
wego D) zasoby energetyczne rzeki Kamiennej,
c) rozwój przemys"u cementowego po rudy Żelaza, w�giel drzewny
II wojnie Ęwiatowej
d) lokalizacje zak"adów przemys"u cera-
micznego
234. Wybuchy wulkanów przynoszą ludziom wiele strat, jednak niektóre regiony Ęwiata po"oŻo-
ne w strefie silnego wulkanizmu, np. Jawa, wyróŻniają si� bardzo duŻą g�stoĘcią zaludnie-
nia. Wymieł
korzyĘci dla dzia"alnoĘci cz"owieka wynikające z wyst�powania silnego wul-
kanizmu.
2. CZ�OWIEK I �RODOWISKO
235. W latach 50. podj�to prace irygacyjne na Nizinie Turał
skiej, aby umoŻliwi� upraw�
bawe"ny w tym suchym regionie, w którym dominują pustynie i pó"pustynie. Powierzch-
nia obszarów nawadnianych systematycznie wzrasta"a dzi�ki wykorzystaniu wód rzek
Syr-darii i Amu-darii. Po kilkudziesi�ciu latach nawadniania dosz"o do trwa"ych, nieko-
rzystnych zmian w Ęrodowisku. Stan wody w rzekach obniŻy" si� (Syr-daria nie dociera
do Jeziora Aralskiego), Jezioro Aralskie zamiera, gdyŻ wzrost zasolenia wód jeziora do-
prowadzi" do zaniku Życia biologicznego. Dawne dno jeziora zajmują wydmy przesuwa-
ne przez wiatr, plantacje bawe"ny zosta"y zasypane przez piaski pustyni, wzrasta zasole-
nie gleb.
a) Zamieszczony powyŻej opis stanowi ilustracj� pewnej grupy poglądów na rol� Ęrodowi-
ska w dzia"alnoĘci cz"owieka g"oszonych przez:
 deterministów,
 nihilistów,
 posybilistów.
b) wyjaĘnij związek zachodzący mi�dzy obniŻeniem si� stanu wody w Jeziorze Aralskim
a jego rosnącym zasoleniem.
236. Jedna z zasad rozwoju zrównowaŻonego brzmi:  Prawo do rozwoju musi by� wype"nione
tak, aŻeby sprawiedliwie po"ączy� rozwojowe i Ęrodowiskowe potrzeby obecnych i przy-
sz"ych generacji . Podaj trzy przyk"ady dzia"ał
cz"owieka we wspó"czesnym Ęwiecie, któ-
re są zgodnie z przedstawioną zasadą.
237. Przyporządkuj wydarzeniom lata, w których do tych wydarzeł
dosz"o:
a) Raport Sekretarza Generalnego ONZ U. Thanta pt.  Cz"owiek A) 1992
i jego Ęrodowisko . B) 1969
b)  Szczyt ziemi w Rio de Janeiro. C) 1974
c) Uchwalenie Ęwiatowej Karty Przyrody okreĘlającej prawa i obo- D) 1982
wiązki cz"owieka w zakresie gospodarowania Ęrodowiskiem.
d) Konwencja Helsił
ska uznająca Ba"tyk za  region specjalny , za-
k"adająca ochron� wód Ba"tyku.
238. Podaj trzy przyczyny pogarszania si� stanu Ęrodowiska przyrodniczego Ziemi, mimo wielu
umów mi�dzynarodowych zawieranych w dziedzinie ochrony Ęrodowiska.
239. Oznacz literą P  zdanie prawdziwe, literą B  zdanie b"�dne.
 Wycinanie lasów powoduje wzrost retencji ......
 Zmniejszanie powierzchni leĘnej jest przyczyną obniŻenia si� zwierciad"a wód grunto-
wych ......
 Rozprzestrzenianie si� zanieczyszczeł
zaleŻy od sytuacji pogodowej, wysokoĘci zabu-
dowy, ukszta"towania powierzchni i wysokoĘci komina, który emituje zanieczyszcze-
nia ......
 Wzrost powierzchni silnie zasolonych gleb na Ęwiecie spowodowany zosta" przez nie-
w"aĘciwie przeprowadzoną irygacj� gruntów ......
 Odczyn pH kwaĘnych opadów wynosi  7,8 ......
68 J. Kop, M. Kucharska, E. Szkur"at  GEOGRAFIA W ZADANIACH I TESTACH
240. Na podstawie tabeli przedstawiającej g"ówne sk"adniki zanieczyszczeł
powietrza w Pol-
sce:
a) wyjaĘnij, dlaczego energetyka jest g"ównym ęród"em zanieczyszczenia powietrza dwu-
tlenkiem siarki,
b) zaplanuj sposób ograniczenia zapylenia atmosfery przez górnictwo,
c) wyjaĘnij, dlaczego lasy wokó" cementowni ulegają silnej degradacji.
Łród"a zanieczyszczeł
Sk"adniki zanieczyszczeł
powietrza
energetyka py"y, dwutlenek siarki, tlenki w�gla
górnictwo py"y
przemys" cementowy py"y, trójtlenek siarki, dwutlenek w�gla, azot
transport samochodowy py"y, spaliny zawierające w�glowodory, aldehydy, tlenki azotu,
związki siarki i o"owiu
241. WykaŻ związek pomi�dzy:
a) lesistoĘcią terenu a zawartoĘcią CO2 w atmosferze;
b) lesistoĘcią terenu a jego zasobnoĘcią w wod�;
c) emisją SO2 a stanem zdrowotnym lasów.
242. Uzupe"nij tabel�, okreĘlając ęród"a degradacji gleby.
Rodzaje degradacji gleby Łród"a degradacji gleby
zmiana cech chemicznych
przesuszenie
zakwaszenie
kumulacja związków o"owiu
243. SpoĘród okreĘleł
umieszczonych w nawiasach wybierz te, które przedstawiają zmiany za-
chodzące w klimacie w mieĘcie:
a) zachmurzenie i opady (rosną, maleją);
b) pr�dkoĘ� wiatru (roĘnie, maleje);
c) Ęrednia roczna temperatura powietrza (roĘnie, maleje);
d) zamglenie (roĘnie, maleje).
244. a) Rozpoznaj zjawisko przedstawione na rysunku.
b) WykaŻ związek mi�dzy intensywnoĘcią omawianego zjawiska a rozwojem energetyki
cieplnej.
CZ�OWIEK I �RODOWISKO 69
245. Oznacz literą P  zdania prawdziwe, literą B  zdania b"�dne.
 Wi�kszoĘ� gazów cieplarnianych pochodzi ze spalania paliw (ropy naftowej, w�gla ka-
miennego, brunatnego i gazu ziemnego) .....
 Tempo rozwoju efektu cieplarnianego zaleŻne jest od wzrostu zaludnienia Ęwiata i zu-
Życia paliw w elektrowniach cieplnych .....
 Efekt cieplarniany przyczynia si� do rozwoju zjawiska smogu w duŻych aglomera-
cjach .....
 Wybuchy jądrowe, przeloty samolotów ponaddęwi�kowych oraz sztuczne satelity przy-
czyniają si� do powi�kszania dziury ozonowej .....
 Mimo ograniczenia emisji freonów dziura ozonowa rozwija si�, poniewaŻ freony utrzy-
mują si� w atmosferze przez kilkadziesiąt lat .....
246. Na podstawie analizy mapy i wykresu:
a) wyjaĘnij związek mi�dzy zanieczyszczeniem mórz a zmniejszeniem po"owu ryb;
b) wymieł
cztery morza, na których wydobywa si� rop� naftową;
c) zaproponuj trzy dzia"ania zmierzające do poprawy stanu mórz.
247. Ustaw w prawid"owej kolejnoĘci etapy procesu prowadzącego do powstania pustył
beztle-
nowych na morzach, numerując je od 1 do 5.
 Obumieranie fitoplanktonu .....
 Opadanie martwej materii organicznej na dno morza, powstanie siarkowodoru .....
 Rozwój fitoplanktonu w morzach powodujący wzrost zapotrzebowania na tlen .....
70 J. Kop, M. Kucharska, E. Szkur"at  GEOGRAFIA W ZADANIACH I TESTACH
 Przenoszenie duŻej iloĘci nawozów sztucznych przez rzeki do morza .....
 Deficyt tlenu .....
248. Tabela zawiera wskaęniki stosowane do oceny stanu Ęrodowiska dla wybranych krajów Eu-
ropy. Na podstawie danych z tabeli:
a) wybierz trzy kraje, w których stan Ęrodowiska jest najlepszy,
b) oceł
stan Ęrodowiska w Polsce,
c) wyjaĘnij znaczenie dowolnie wybranego wskaęnika wĘród umieszczonych w tabeli dla
oceny stanu Ęrodowiska.
% ludnoĘci obs"ugiwanej % drzew nieuszkodzonych % obszarów chronionej
Kraj przez oczyszczalnie przez SO2 ocenionych przyrody w powierzchni
Ęcieków metodą bioindykacji kraju
Austria 81,4 60,2 7,7
Czechy 62,4 11,6 16,2
Francja 77,0 40,1 10,1
Holandia 97,9 57,1 11,6
Polska 51,5 8,8 9,4
Rosja  37,9 5,5
Szwecja 93,0 49,2 8,1
249. Przedstaw bilans zysków i strat wynikających z wybudowania tamy na Nilu w Asuanie.
250. Podaj trzy przyczyny zmniejszenia si� powierzchni lasów w Ameryce Po"udniowej, Afryce
i po"udniowo-wschodniej Azji.
251. Wybierz produkty, które nadają si� do kompostowania: skorupki jajek, resztki plastiku, od-
pady kuchenne, koĘci, zuŻyte baterie, torba foliowa, obierki, popió" z drewna, chwasty, pie-
luszki jednorazowe.
252. Wybierz poprawny opis warunków hydrologiczno-geologicznych, które powinien spe"nia�
teren przeznaczony na wysypisko Ęmieci:
a) nieprzepuszczalne pod"oŻe, teren po"oŻony daleko od ęróde" rzek i innych zbiorników
powierzchniowych;
b) po"oŻenie poniŻej zwierciad"a wód gruntowych, na terasie zalewowej;
c) nieprzepuszczalne pod"oŻe, na stoku pagórka;
d) nieprzepuszczalne pod"oŻe, obszar po"oŻony na dziale wód.
253. SpoĘród niŻej wymienionych okreĘleł
wybierz te, które przyczyni"y si� do znacznego
zmniejszenia emisji SO2 i py"ów w Polsce po 1989 r.:
znaczny wzrost znaczenia hydroenergetyki w gospodarce kraju, wzrost cen energii, spadek
wydobycia w�gla kamiennego, zaostrzenie norm emisji gazów dla energetyki, wprowadze-
nie zamkni�tego obiegu wody, zak"adanie elektrofiltrów w elektrowniach, wzrost po-
wierzchni lasów.
CZ�OWIEK I �RODOWISKO 71
254. Na podstawie mapy podaj nazwy parków narodowych i cyfry, którymi zosta"y oznaczone
na mapie:
a) parki po"oŻone w pasie pojezierzy,
b) karpackie parki narodowe,
c) parki, na terenie których chroni si� formy rzeęby krasowej.