Społeczeństwo  przedmiot badań socjologii
Wstęp 2
1. Znaczenie terminu społeczeństwo 3
2. Typy społeczeństw 6
2.1. Społeczeństwo tradycyjne 6
2.2. Społeczeństwo przemysłowe 6
2.3. Społeczeństwo poprzemysłowe (ponowoczesne lub pokapitalistyczne) 7
2.4. Społeczeństwo informacyjne 7
2.5. Społeczeństwo ryzyka 7
3. Budowa społeczeństwa globalnego 9
3.1. Struktura społeczna  znaczenie pojęcia 9
3.2. Mikrostruktury i makrostruktury społeczne 10
4. Rodzaje struktur społecznych 11
4.1. Struktury przedgrupowe 11
4.2. Grupy społeczne  definicja i elementy składowe 13
4.3. Typy grup społecznych 17
4.4. Instytucje społeczne 19
4.5. Organizacje w ujęciu socjologicznym 21
4.6. Społeczności lokalne i zbiorowości terytorialne 22
4.7. Socjologiczna analiza państwa 25
Bibliografia 33
Wstęp
Treść modułu drugiego wyjaśnia różne aspekty pojęcia społeczeństwo i charak-
teryzuje podstawowe typy społeczeństw, jakie wykształciły się w toku rozwoju
ludzkości. Daje to okazję do wniknięcia w wewnętrzną budowę społeczeństwa glo-
balnego, czyli poznania takich elementów składowych struktury społecznej, jak:
przedgrupowe formy życia społecznego, grupy społeczne  ich różne cechy i typy,
instytucje, organizacje, społeczności lokalne i zbiorowości terytorialne, aż po na-
czelną organizację życia społeczeństwa, jaką jest państwo.
2
1. Znaczenie terminu społeczeństwo
Według najogólniejszej definicji społeczeństwo to grupa osób, które mają wspól-
ną kulturę, zajmują określony obszar terytorialny oraz mają poczucie przynależ-
ności do spójnej i odrębnej całości (Słownik socjologii i nauk społecznych, 2005:
346). Nie jest to określenie ani jedyne, bo istnieje wiele koncepcji społeczeństwa,
ani wystarczające dla analiz socjologicznych. Wielu socjologów stosuje ten termin
w sposób zdroworozsądkowy, inni podają go w wątpliwość, np. niektórzy przed-
stawiciele kierunków interakcjonistycznych twierdzą, że nie ma czegoś takiego, jak
społeczeństwo, a tylko ciągle zmieniający się układ interakcji pomiędzy ludz
mi.
Piotr Sztompka dokonał analizy wielu różnych, możliwych sposobów rozumienia
terminu społeczeństwo, wskazując na wielowymiarowość tego bytu. Wyróżnia sie-
dem odmiennych  ale jednak komplementarnych  perspektyw postrzegania
społeczeństwa, wskazując na różne możliwości rozumienia tego terminu (Sztomp-
ka, 2002: 29 32).
1 Wymiar demograficzny społeczeństwa  s p o ł e c z e ń s t w o t o t y l e , c o p o p u -
l a c j a , w i e l o ś ć , z b i ó r j e d n o s t e k .
Może to być zbiorowość ludzi w ramach pewnego państwa, np. społeczeństwo
polskie czy społeczeństwo francuskie. Państwo jest bowiem współcześnie naj-
powszechniejszą formą, w ramach której toczy się życie zbiorowości ludzkich.
Społeczeństwo państwowe czy narodowe to tylko jedna z odmian społeczeństwa.
Bo społeczeństwo to także zbiorowości mniejsze od państwa: rodzina i krewni,
wspólnota lokalna i sąsiedzi, krąg przyjaciół i klub towarzyski, sekta i parafia,
stowarzyszenie i partia polityczna, klasa i warstwa społeczna, grupa etniczna
i mniejszość narodowa, szkoła i uniwersytet.
Społeczeństwo to również zbiorowości większe od państwa: korporacje między-
narodowe, wielkie Kościoły, cywilizacje, federacje, wspólnoty regionalne, kon-
tynentalne czy wreszcie społeczeństwo globalne. Cała gama tych zbiorowości
różnej skali, od kilkuosobowych do kilkumiliardowych, to dla socjologa odmia-
ny społeczeństwa.
2. Wymiar grupowy społeczeństwa  s p o ł e c z e ń s t w o t o z ł o ż o n e z j e d n o -
s t e k z i n t e g r o w a n e c a ł o ś c i  j u ż n i e l u z
n e z b i o r y, l e c z s p o -
i s t e z b i o r o w o Å› c i .
Druga sugestia myślenia potocznego to utożsamienie społeczeństwa ze zbiorowo-
ścią ludzi, wielością konkretnych osób. To narzuca się niemal nieodparcie: społe-
czeństwo to nic innego jak ludzie. Rodzina to ojciec, matka, dzieci. Uniwersytet
to profesorowie, asystenci i studenci. Firma to dyrektorzy i pracownicy. Kościół
to księża i wierni. Polska to Polacy. Oczywiście  to wszystko prawda, ale praw-
da tylko cząstkowa. Uwaga skupia się tylko na jednym aspekcie społeczeństwa
 wielości jednostek  albo inaczej  populacji.
3. Wymiar systemowy  s p o Å‚ e c z e Å„ s t w o t o p o w i Ä… z a n y u k Å‚ a d p o z yc j i
( s t a t u s ó w ) i t y p o w yc h d l a n i c h r ó l .
Socjologia zauważa, że aby móc mówić o społeczeństwie, między poszczególny-
mi jednostkami muszą występować jakieś powiązania, zależności, relacje łączące
pojedynczych ludzi w pewną całość. Twórcy socjologii  A. Comte i H. Spencer
3
 posługiwali się tutaj analogią do organizmu. Tak jak organizm biologiczny to
nie prosta suma komórek, tkanek, organów, lecz spoista i wspólnie funkcjonu-
jąca całość, tak samo społeczeństwo to nie prosta suma ludzi, lecz zintegrowany
i funkcjonujący organizm społeczny. W dzisiejszej socjologii echem tej perspek-
tywy jest kategoria grup społecznych  od najmniejszych (np. rodziny) do naj-
większych (np. narodu).
W XX wieku w miejsce terminu organizm wprowadzono pojęcie system społecz-
ny, w którym uczestniczą nie tyle konkretne jednostki, osoby, ile raczej pew-
ne wyróżnialne pozycje społeczne lub związane z tymi pozycjami role. System
społeczny to np. szpital, a więc powiązany zespół pozycji (statusów), takich jak
ordynator, lekarze, pielęgniarki, rehabilitanci, technicy rentgenowscy, pacjenci,
gdzie wszyscy wykonują przypisane do ich pozycji i wzajemnie uzupełniające się
role (taką koncepcję szpitala przedstawił T. Parsons).
4. Wymiar strukturalny  s p o ł e c z e ń s t w o t o s a m a s i e ć r e l a c j i m i ę d z y -
l u d z k i c h , a w i ę c j u ż n i e o b i e k t ó w, l e c z f o r m i s c h e m a t ó w o d -
n o s z e n i a s i Ä™ l u d z i d o s i e b i e .
Dalszy krok na drodze do określenia pojęcia społeczeństwa polegał na wyod-
rębnieniu z całości systemu samej sieci relacji i powiązań międzyludzkich. Za-
uważono, że można szukać prawidłowości powiązań i relacji niezależnie od tego,
kogo one wiążą  jakie osoby czy jakie pozycje  i niezależnie od tego, w jakich
zbiorowościach występują. Socjolog ma tu skupiać uwagę na czystych  formach
społecznych , na strukturze relacji.
5. Wymiar aktywistyczny (czy interakcjonistyczny)  w tym ujęciu s p o ł e c z e ń -
s t w o t o k o n g l o m e r a t w z a j e m n i e z o r i e n t o w a n yc h d z i a Å‚ a Å„ j e d -
n o s t e k.
Piąty krok w kierunku abstrakcyjnego pojmowania społeczeństwa wykonano
wtedy, gdy spostrzeżono, że ludzie należą do zbiorowości, uczestniczą w syste-
mach społecznych, wchodzą w strukturalne zależności i relacje z innymi ludz
mi
w jeden tylko sposób: przez aktywność, przez to, co robią i to, co mówią. Na-
leżymy do grupy przyjaciół tylko o tyle, o ile się spotykamy, odnosimy do siebie
życzliwie i z zaufaniem, jesteśmy lojalni i mówimy dobrze o przyjaciołach wobec
osób trzecich. Należymy do drużyny piłkarskiej tylko o tyle, o ile gramy w piłkę,
przychodzimy na treningi, bierzemy udział w meczach.
Max Weber skierował uwagę na działania ludzkie jako podstawowe tworzywo,
z którego powstają wszelkie zjawiska społeczne i wszelkie całości społeczne.
Społeczeństwo z tej perspektywy to złożony konglomerat ludzkich działań i ich
konsekwencji. W socjologii XX wieku, a zwłaszcza w jej nurcie amerykańskim,
akcent na działanie jako istotę świata społecznego jest do dzisiaj dominujący.
6. Wymiar kulturalistyczny  tutaj s p o Å‚ e c z e Å„ s t w o t o m a t r yc a p o d z i e l a -
n yc h p r z e z z b i o r o w o ś ć z n a c z e ń , s y m b o l i i r e g u ł o d c i s k a j ą -
c yc h p i Ä™ t n o n a l u d z k i c h d z i a Å‚ a n i a c h .
M. Weber oraz E. Durkheim wskazali, że w każdym ludzkim działaniu zawarty
jest pewien sens i znaczenie, a co więcej  znaczenie to ma charakter  faktu spo-
łecznego narzucanego ludziom z zewnątrz jako coś obowiązującego i wiążącego
przez środowisko, w którym się urodzili, wychowali i w którym żyją. Umiemy
grać w futbol, ale nie w krykieta, bo urodziliśmy się nad Wisłą, a nie nad Tamizą.
Witamy się, podając rękę, a nie pocierając nosami, nie jesteśmy bowiem Eskimo-
sami. Jemy widelcem i nożem, a nie pałeczkami, bo nie żyjemy w Chinach.
Dzisiaj do opisania tego zbioru znaczeń, symboli, wzorów, reguł, norm, warto-
ści itp., które kierują ludzkimi działaniami, decydują o ich indywidualnej toż-
4
samości, określają ich uczestnictwo w zbiorowościach, wyznaczają relacje, jakie
nawiÄ…zujÄ… z innymi ludz
mi  używamy pojęcia kultury. Najnowsza socjologia
przywiązuje do kulturowych aspektów społeczeństwa ogromną wagę.
7. Siódmy wymiar nazwano zdarzeniowym  według niego s p o ł e c z e ń s t w o t o
n i e u s t a n n i e z m i e n n e , p Å‚ y n n e p o l e , p e Å‚ n e z d a r z e Å„ s p o Å‚ e c z -
n yc h .
Siódme ujęcie rzeczywistości społecznej polega na porzuceniu wizji społeczeństwa
jako trwałego, statycznego obiektu. Pod koniec XX wieku odrzucono ostatecznie
wszelkie idee bytów społecznych  organizmów lub systemów  o trwałych
strukturach, wskazując, że wszystko, co istnieje w społeczeństwie, to zdarzenia
społeczne: płynne, nieustannie zmienne, kulturowo ukształtowane działania
ludzkie, odniesione do działań innych ludzi. Zamiast o istnieniu społeczeństwa
zaczęto mówić o  stawaniu się społeczeństwa.
5
2. Typy społeczeństw
Przedmiot socjologii  społeczeństwo  może też być analizowane z innego
punktu widzenia: jako rzeczywistość podlegająca zmianom i rozwojowi, a więc
ewolucji. Uwzględniając historyczne, antropologiczne i socjologiczne postrzeganie
świata społecznego, wyodrębniono cztery podstawowe typy społeczeństw: trady-
cyjne, przemysłowe, poprzemysłowe i informacyjne (Szacka, 2003: 103 104).
Kategoria  społeczeństwo tradycyjne zbiera tu w jeden rozbudowany typ różne
formy organizacji życia społecznego występujące przed rewolucją przemysłową
w europejskim kręgu kulturowym  jest przede wszystkim domeną analiz antro-
pologów społecznych i kulturowych. Dla socjologii istotniejsze są analizy społe-
czeństwa przemysłowego i następujących po nim dalszych form.
Charakterystyka wyróżnionych tu typów społeczeństw uwzględnia charakter po-
działu pracy, rodzaj wzajemnych powiązań między ludz
mi, zróżnicowanie społecz-
ne, kształt podstawowych struktur życia społecznego (np. rodziny), formy władzy,
a także znajomość pisma i innych technik komunikacji międzyludzkiej.
2.1. Społeczeństwo tradycyjne
Oparte jest na rolnictwie i dominuje w nim gospodarka naturalna. Człowiek jest
postrzegany jako cząstka zbiorowości, a nie jako autonomiczna jednostka. Komu-
nikacja i przekazywanie informacji odbywa się głównie drogą ustną. Pismo jest
znane, ale umiejętność czytania i pisania posiadają nieliczni.
Ludność skupiona jest głównie na terenach wiejskich, miast jest mało. Charakter
społeczności wiejskiej decyduje o obliczu całego społeczeństwa, bo podstawowymi
częściami składowymi jest rodzina i sąsiedztwo. Społeczność wiejska jest zamknię-
ta, jej członkowie mało ruchliwi przestrzennie, silnie odczuwają swą odrębność,
mają poczucie wspólnoty. Regułą jest pomoc sąsiedzka, wymiana usług i współpra-
ca. Społeczność wiejska jest zachowawcza, dużą rolę odgrywa silna, nieformalna
kontrola społeczna.
Charakterystyka społeczeństwa tradycyjnego jest zwykle przez socjologię trakto-
wana jako tło dla charakterystyki społeczeństwa przemysłowego.
2.2. Społeczeństwo przemysłowe
Jego istotą jest gospodarka rynkowa, masowe wytwarzanie dóbr materialnych przy
użyciu maszyn, poza gospodarstwem domowym. Jednostki produkcyjne są wyspe-
cjalizowane w wytwarzaniu dóbr jednego rodzaju, co utrwala podział pracy. Upo-
wszechnia się dążenie do zysku jako motywacja działań gospodarczych. Pieniądz
staje się wyznacznikiem miejsca człowieka w społeczeństwie.
6
Rozwojowi przemysłu towarzyszy rozwój miast, zwiększa się ruchliwość prze-
strzenna i społeczna ludności. Pojawiają się społeczności nowego typu: celowo
konstruowane, oparte na normach prawnych i ogarniające jedynie część życia i ak-
tywności jednostek. Umacnia się i rozrasta władza centralna państwa, następuje
wzrost kontroli formalnej (przez instytucje, np. policjÄ™, sÄ…dy itd.).
Jednostka zaczyna być autonomiczna, wzrasta rola wykształcenia, dążenia do osią-
gnięć osobistych. Pojawiają się środki masowego przekazu, a w wyniku ich oddzia-
ływania wytwarza się kultura masowa. Cechy charakterystyczne społeczeństwa
przemysłowego to także: racjonalność, sekularyzacja i indywidualizm.
2.3. Społeczeństwo poprzemysłowe (ponowoczesne lub pokapitalistyczne)
Wytworzenie się nowych cech społeczeństw jest wynikiem zmian zachodzących od
końca lat 60. XX w. Podstawowa cecha społeczeństwa poprzemysłowego to prze-
sunięcie większości aktywności gospodarczej ze sfery produkcji dóbr materialnych
do sfery usług, zmiana organizacji pracy, struktury zatrudnienia, pojawienie się
nowych technologii. Proces pracy zaczął polegać w znacznie większym stopniu na
relacjach z innymi ludz
mi niż na przetwarzaniu surowców.
2.4. Społeczeństwo informacyjne
To takie społeczeństwo, w którym produkcja towarów i usług w znacznej mierze
zależy od przekazywania informacji. Społeczeństwo uprzemysłowione umożliwia-
ło produkowanie znacznych ilości dóbr materialnych, natomiast w społeczeństwie
informacyjnym szybkie komputery i rozwój technik telekomunikacyjnych umożli-
wiają wytwarzanie, przekształcanie i przekazywanie znacznej liczby informacji.
Konsekwencje powstania i rozwoju społeczeństwa informacyjnego są wielorakie:
powstaje zmiana składu zawodowego, pojawia się płynność rynku pracy, zagro-
żenie dla stabilizacji zatrudnienia  mówi się o powstaniu społeczeństwo ryzyka.
Następuje intensyfikacja procesu globalizacji na skutek rozwoju technik informa-
tycznych.
2.5. Społeczeństwo ryzyka
Wytwarzane w rosnącej skali ryzyko jest rezultatem rozwoju techniki w społeczeń-
stwie industrialnym. Społeczeństwo techniczne stało się społeczeństwem ryzyka
 risk society. O produkującym ryzyko społeczeństwie pisał Ulrich Beck.
Społeczeństwo ryzyka może być poddane analizie z punktu widzenia rozkładu
ryzyka na grupy społeczne, zawody, zajęcia itp. Można opisywać społeczeństwo
 z perspektywy ryzyka , tzn. z punktu widzenia obciążeń i zagrożeń, a także sieci
interesów, struktury władzy i wpływów związanych z ryzykiem, instytucji ubez-
7
pieczających (w przenośni i dosłownie) przed skutkami ryzyka itp. Możliwe są
analizy szczegółowe dotyczące ryzyka całej ludzkości czy jej segmentów (aż po
społeczności lokalne), instytucji, zawodów (np. pilot odrzutowca, żołnierz), zajęć
(np. himalaista), różnych grup interesów obciążonych ryzykiem, np. związanych
z przemysłem, wojskiem czy władzą, właścicieli kapitału, menedżerów, wreszcie
grup poszkodowanych za względu na nadmierne ryzyko.
Ryzyko jest także praktycznym wyzwaniem dla polityków, menedżerów, biznesme-
nów, techników, konsumentów, obywateli. Jedni muszą podejmować ryzykowne de-
cyzje, inni zarządzać w sytuacji ryzyka, jedni inwestują i prowadzą grę na rynku, inni
projektują i wdrażają technologie, o których z pewnością można powiedzieć tylko
to, że ich skutki  przynajmniej częściowo  będą prawdopodobnie negatywne.
Konsumenci narażają życie i zdrowie, korzystając niejednokrotnie z produktów nio-
sących za sobą ryzyko (leków czy żywności), infrastruktury, transportu itp.
Ludzie w swej funkcji obywatelskiej żądają kontroli sytuacji niepewnych i zagro-
żeń, chcą też współdecydować, współuczestniczyć w wyborach obciążonych du-
żym ryzykiem (Zacher, 2000: 357 360).
8
3. Budowa społeczeństwa globalnego
W obrębie każdego społeczeństwa (globalnego, czyli ogólnego) wyróżniamy jego
trzy części składowe: obiektywne warunki bytu danego społeczeństwa (zwane
 podłożem ), strukturę społeczną oraz kulturę danego społeczeństwa. Każde kon-
kretne społeczeństwo rozw3
a się na określonym obszarze geograficznym, który
określa środowisko ekologiczne danego kraju. Położenie geograficzne przesądza
nie tylko o klimacie, faunie i florze czy strukturze geofizycznej ziemi, ale także
o wyposażeniu w bogactwa naturalne  wpływając w ten sposób pośrednio na
charakter gospodarki narodowej danego społeczeństwa. Podłoże społeczeństwa
obejmuje też warunki ekonomiczne, tj. stan rozwoju gospodarczego, osiągnięty
poziom techniki wytwarzania dóbr materialnych i usług, wielkość dochodu spo-
łecznego, wpływając na charakter struktury społecznej.
Na fundamencie przyrodniczo-ekonomicznym danego społeczeństwa kształtuje się
jego struktura społeczna. Struktura społeczna obejmuje wszystkie rodzaje zbioro-
wości, grup społecznych i społeczności oraz ich instytucje (np. rodziny i szersze
kręgi krewniacze, społeczności lokalne  wsie, miasta, grupy regionalne, grupy
zawodowe, klasy i warstwy społeczne, wielkie związki i zrzeszenia, instytucje poli-
tyczne, administracyjne, kulturalne, relig3
ne itd.). Pozostają one w różnego rodza-
ju powiązaniach i zależnościach. Żadne wyliczenie nie jest jednak w stanie odtwo-
rzyć bogactwa owych elementów składowych struktury społeczeństwa globalnego.
Stąd różne próby systematyzacji tych elementów czy części składowych.
Struktura społeczna, czyli ta wielość zbiorowości, grup społecznych i ich instytucji,
wzajemnie sobie przyporządkowanych, jest ponadto  spięta klamrami wspólnych
kompleksów kultury. Terminem kompleksy kultury określa się pewne wspólne, ak-
ceptowane wartości i wynikające z nich normy oraz wzory zachowań.
3.1. Struktura społeczna  znaczenie pojęcia
Analizując życie społeczne w sensie najogólniejszym, oderwanym od któregokol-
wiek ze szczegółowych ujęć czy aspektów, a także w oderwaniu od konkretnego
typu społeczeństwa, należy skoncentrować się na wskazaniu samej formy organi-
zacji społeczeństwa. Nie bierzemy tu pod uwagę ani konkretnych jednostek, ani
pełnionych przez nie ról czy zajmowanych pozycji społecznych, ani konkretnych
zbiorowości. W takim wyabstrahowanym ujęciu termin struktura społeczna ozna-
cza p e w i e n u k ł a d s t o s u n k ó w s p o ł e c z n yc h i z a l e ż n o ś c i w y s t ę p u -
j ą c yc h w s p o ł e c z e ń s t w i e  n i e z a l e ż n i e o d t e g o , m i ę d z y k i m
w y s t ę p u j ą i c z e g o d o t yc z ą . Jest to, inaczej mówiąc, czysta konfiguracja
wielokierunkowych stosunków społecznych (Sztompka, 2002: 147).
9
3.2. Mikrostruktury i makrostruktury społeczne
Socjologowie posługują się nierzadko dychotomiczną wizją struktury społeczeństw,
wyróżniając mikrostruktury (małe struktury społeczne) i makrostruktury (wielkie
struktury społeczne).
Należy jednak odróżniać proste  bliskie potocznemu myśleniu  pojmowanie
terminów mikrostruktury i makrostruktury jako małe i duże liczebnie formy życia
społecznego. Takie rozumienie jest oczywiście niewystarczające, bo w takim wy-
padku chodziłoby po prostu o małe lub wielkie zbiorowości i grupy społeczne (np.
rodzina, grupa przyjaciół czy mały oddział wojskowy to mikrostruktury, a partia
polityczna, klasa społeczna, naród  to makrostruktury). A więc nie kryterium
wielkości obiektów społecznych jest podstawą tych wyróżnień.
Współczesna socjologia definiuje mikrostruktury jako s i e ć p o w i ą z a ń m i ę d z y
e l e m e n t a r n y m i s k ł a d n i k a m i ż yc i a s p o ł e c z n e g o , czyli takimi, które
z punktu widzenia socjologii sÄ… traktowane jako ostateczne i dalej niepodzielne,
nierozkładalne.
Elementarnymi składnikami życia społecznego z punktu widzenia socjologii są jed-
nostki ludzkie. W tym znaczeniu wspomniana wyżej rodzina czy grupa przyjaciół
będą  rzecz jasna  mikrostrukturami, bo podstawowym i ostatecznym elemen-
tem tych struktur są osoby, łączone określoną więzią, wspólnymi wartościami,
podejmujące wspólne działania. Przy tej okazji należy zrobić pewne zastrzeżenie.
Jednostka  człowiek stanowi najmniejszy, podstawowy element struktur dla so-
cjologii, bo inne dyscypliny naukowe (np. biologia, medycyna, fizyka itd.) traktujÄ…
go jako bardzo złożony, skomplikowany układ (złożoną strukturę), a podstawowy-
mi elementami może być dla nich np. komórka czy atom (Sztompka, 2002: 137).
Makrostruktura natomiast to s i e ć p o w i ą z a ń m i ę d z y z ł o ż o n y m i o b i e k-
t a m i s p o ł e c z n y m i , a więc takimi, które same są wyposażone w strukturę.
W tym sensie wspomniane wyżej partia polityczna czy naród, a także inne wielkie
grupy, będą makrostrukturami  nie tylko ze względu na swą liczebność, wiel-
kość, ale właśnie ze względu na złożoność wewnętrzną swoich elementów składo-
wych i złożoność sposobów powiązań między nimi.
Należy pamiętać, iż podział rzeczywistości społecznej na mikro- i makrostruktury
jest umowny, jest pewnym zabiegiem metodologicznym, konstruktem myślowym
dokonywanym ze względu na rozległość problematyki socjologicznej i zgromadzo-
nej wiedzy, konieczność skoncentrowania badań naukowych wokół określonych
dziedzin zjawisk społecznych czy w celu lepszej systematyzacji i zrozumienia bar-
dzo złożonego tworu, jakim jest życie społeczne. Nauka o rzeczywistości społecz-
nej może stosować podziały, ale sama rzeczywistość społeczna jest niepodzielna,
nie jest oczywiście dychotomiczna.
Makrostruktury istnieją i funkcjonują przez średnie i małe struktury społeczne,
a te ostatnie z kolei istniejÄ… w wielkich strukturach. PrzyjmujÄ…c makrostrukturalne
czy mikrostrukturalne ujęcie, stosujemy jedynie jeden albo drugi punkt wyjścia
prowadzonych analiz i koncentrujemy siÄ™ na badaniu bÄ…dz
prezentowaniu wiedzy
o określonych fragmentach życia społecznego. Bowiem socjologiczne ujmowanie
i wyjaśnianie rzeczywistości społecznej polega na traktowaniu każdego zjawiska
społecznego w całym jego kontekście społecznym (Sztompka, 2002: 147).
10
4. Rodzaje struktur społecznych
4.1. Struktury przedgrupowe
Analizując życie społeczne, badacz opisuje niekiedy struktury, które nie mają od-
powiednika w rzeczywistym świecie, nie istnieją realnie, lecz są jedynie jego kon-
strukcją myślową. Przykładem mogą być: zbiór społeczny i kategoria społeczna.
Zbiór społeczny to ogół ludzi posiadających jakąś cechę wspólną, wyróżnioną przez
obserwatora zewnętrznego (badacza), bez względu na to, czy ludzie ci uświadamia-
jÄ… sobie posiadanie tej cechy. Jest to cecha wyraz
nie obserwowalna. Możemy więc
wyróżnić np. zbiór brunetów  mieszkańców miasta X, zbiór osób o wzroście
powyżej 180 cm spośród studentów danej szkoły. Zbiory powyższe wyróżniono na
podstawie cech somatycznych i nie są one rzeczywiście funkcjonującymi zbioro-
wościami.
Zbiory można też wyróżniać na podstawie innych cech, w a ż n yc h s p o ł e c z n i e ,
takich jak np. wiek, płeć, pochodzenie społeczne, miejsce zamieszkania itp. Cechy
te także zwykle nie grupują ludzi w jakąś całość społeczną, ale mogą już stanowić
podstawę do kreowania realnie funkcjonujących grup społecznych. Zbiory wy-
różniane na podstawie cech ważnych dla życia społecznego nazywamy kategoriami
społecznymi.
Kolejną  nieco bardziej złożoną formą organizacji społecznej jednostek  są kręgi
społeczne, czyli niewielkie zbiorowości, oparte na stycznościach, o słabej więzi in-
stytucjonalnej, nieposiadajÄ…ce wyraz
nej zasady odrębności.
Kręgi złożone są z niewielkiej liczby osób, nie posiadają stałego ośrodka skupienia
stanowiącego ich własność, stąd elementami składowymi są tylko osoby, a elemen-
ty materialne oraz trwałe symbole i wartości prawie nie występują. Podstawą więzi
są styczności osobiste, bezpośrednie.
Skład członkowski jest płynny, ponieważ nie ma wyraz
nej zasady odrębności, nie
ma więc także sformalizowanego członkostwa. Od grupy społecznej nieformalnej
krąg różni się płynnym składem i nieokreślonością członkostwa.
Wyróżniamy trzy rodzaje kręgów:
1) kręgi stycznościowe,
2) kręgi koleżeńskie,
3) kręgi przyjacielskie.
1. Krąg stycznościowy
Przykładem jest pewna liczba osób spotykających się regularnie w pociągu czy
w autobusie w czasie dojazdu do pracy. Występująca tu między nimi styczność
przestrzenna, systematycznie powtarzana, prowadzi do styczności społecznych, do
rozmów, wymiany poglądów, przekazywania informacji o wydarzeniach życia pu-
blicznego czy lokalnego, do wymiany komentarzy i opinii. Lecz styczności te mają
miejsce na marginesie innych celów i nie są celem samym w sobie. Służą jednak
jako okazja do powstania siatki wzajemnych oddziaływań, a nieraz i trwalszych
stosunków.
11
Krąg stycznościowy nie ma żadnej sformalizowanej organizacji, jednakże zawsze
wśród jego członków jest ktoś cieszący się największym autorytetem, kierujący roz-
mowami, dyskusjami, nadający im kierunek i formułujący ostateczne wnioski.
2. Krąg koleżeński
Powstaje w miejscu pracy, w szkole, w ramach innych grup, społeczności lokal-
nych, gdy pewna liczba osób utrzymuje między sobą częste kontakty, ich wzajemne
oddziaływania są częstsze, spotykają się dla wspólnego spotkania, a nie okazyjnie.
Kręgi takie powstają na tle zaspokajania wspólnie pewnych potrzeb czy dążeń.
Więz
jest tu bardziej zwarta, krąg sprawuje pewien zakres kontroli nad postępowa-
niem członków, podstawowym stosunkiem jest koleżeństwo traktowane jako układ
obowiązków i powinności.
Przynależność do kręgu jest sprawą nieformalnej akceptacji, podobnie jak opusz-
czenie kręgu. Krąg może dać komuś odczuć, że jest niepożądany, może dać komuś
odczuć, że byłby chętnie akceptowany, ale nie ma tu formalnego członkostwa, nie
ma zasady odrębności wyraz
nie określonej, gdyż skład kręgu jest płynny.
3. KrÄ…g przyjacielski
Jest najbliżej grupy społecznej nieformalnej. Skupia pary przyjaciół na zasadzie:
 przyjaciele moich przyjaciół także są moimi przyjaciółmi . Między parami przy-
jaciół zachodzą trwałe stosunki społeczne, jednakże krąg ten nie posiada trwałej
więzi opartej na instytucjach ani wyraz
nej zasady odrębności, wynikającej z jasno
określonych zadań czy celów. Krąg łatwo może się przekształcić w grupę niefor-
malną, wykonującą wspólnie jakieś zadanie czy realizującą jakiś cel i wtedy okre-
ślającą, kto do niej należy i na jakich zasadach. Trzeba jednak rozgraniczyć te dwa
stadia rozwoju: powstanie kręgu przyjacielskiego i jego przekształcenie się w nie-
formalną  ale posiadającą już wewnętrzną organizację  grupę.
Znaczenie tych trzech rodzajów kręgów społecznych w życiu szerszych zbiorowo-
ści, takich jak np. zakład pracy, społeczność lokalna, uczelnia itp. polega na wpły-
wie, jaki wywierają one na postępowanie swoich członków. Zasadnicza funkcja
kręgów społecznych polega na wymianie poglądów, komentarzy, argumentów, dys-
kusji i na formowaniu opinii. Można powiedzieć, że k r ę g i s ą z b i o r o w o ś c i a -
m i l u d z i d y s k u t u j ą c yc h . Nie działają, nie podejmują decyzji, nie posiadają
żadnego aparatu wykonawczego, ale w nich ustalają się opinie i przekonania, po-
glądy na sprawy zachodzące w większych zbiorowościach, poglądy i oceny wyda-
rzeń politycznych, oceny estetyczne (np. poglądy na wartość książek, filmów, sztuk
teatralnych itd.), sympatie sportowe itp.
Kształtują opinie lub dostarczają jednostkom materiału do wyrobienia sobie po-
glądu na dyskutowane zagadnienia. Stąd kręgi odgrywają ważną rolę w życiu in-
telektualnym, artystycznym, politycznym. Zwłaszcza w politycznym, gdyż nie są
one organizacjami celowymi, ich działalność nie podlega żadnym przepisom o sto-
warzyszeniach, nie mogą być objęte zakazami, gdyż nie można ludziom zakazać
spotykania siÄ™, trudno siÄ™ je kontroluje.
Każdy krąg ma zawsze w swoim centrum wybitniejszą indywidualność i skupia się
wokół takiej osobowości, spełniającej rolę przywódcy, który w sposób mniej lub
bardziej wyraz
ny podsumowuje wyniki dyskusji, formułuje opinie i którego punkt
widzenia w dyskusjach jest najważniejszy.
12
4.2. Grupy społeczne  definicja i elementy składowe
Grupy społeczne to zbiory ludzi, którzy w dążeniu do realizacji wspólnych warto-
ści związani są więzią społeczną i wytworzyli wewnętrzną organizację (Turowski,
1993: 78).
Grupę społeczną konstytuują cztery elementy składowe:
 zbiór osób,
 wspólne wartości grupy (inaczej: ośrodek grupowy),
 więz
społeczna,
 wewnętrzna organizacja grupy.
4.2.1. Zbiór osób w grupie
Zbiór osób to określona liczba członków grupy  minimum trzy osoby, zaś górna
granica liczebności grupy zależy od jej charakteru i celów działania. Grupa zwykle
określa dla swoich członków wzór fizyczny uczestnika grupy (mogą to być różne ce-
chy, np. wzrost czy waga dla niektórych drużyn sportowych, płeć, wiek, ale niekie-
dy też pewne cechy zewnętrzne, np. strój  mundur, uniform  czy inne specjalne
oznaki członka grupy  np. broda dla członków zakonów męskich). Wzór fizyczny
pełni z jednej strony rolę identyfikowania się członków z własną grupą, z drugiej
zaś  pozwala odróżnić członków poszczególnych grup. Oprócz tego grupa wy-
maga zwykle od swoich członków określonych cech osobowościowych (moralnych).
Zarówno wzór fizyczny, jak i osobowościowy powinny być respektowane przez
członków grupy. Naruszenie wzoru moralnego (np. odrzucenie ideologii grupy)
spotyka się z surowszą represją niż naruszenie wzoru fizycznego, bowiem w pierw-
szym przypadku zagrożone zostają podstawy istnienia grupy (Turowski, 1993:
79 82).
4.2.2. Wartości wspólnogrupowe
Wspólne wartości grupy to wartości, dla których grupa powstaje i istnieje, aby je
realizować. W socjologii wyróżnia się dwa podstawowe ujęcia  sposoby wyja-
śnienia, czym są wartości wspólnogrupowe:
 wartości wspólnogrupowe rozumiane jako zadania grupy,
 wartości wspólnogrupowe rozumiane jako funkcje grupy.
Wartości jako zadania grupy
W takim rozumieniu grupa społeczna powstaje, skupia ludzi i istnieje w celu reali-
zacji pewnych zadań, jakie jej członkowie stawiają przed sobą. Wykonane zadania
są bowiem pożądanymi stanami rzeczy, jakie chcą oni osiągnąć. Zadania mogą być
określone jako konkretne, sprecyzowane  sprawy do załatwienia (np. zebranie
określonej sumy pieniędzy na zakup sprzętu). Zadania mogą też być jednak ro-
zumiane jako długofalowy cel, czyli dążenie do osiągnięcia dobra wspólnego (np.
w grupach wsparcia).
Wartości jako funkcje grupy
Grupa społeczna określana jest przez swoje funkcje dla innych systemów społecz-
nych lub dla swoich członków. Jeśli rozpatrujemy sytuację, w której dana grupa
społeczna działa na rzecz innej grupy (czy innych grup)  to mówimy wówczas
13
o funkcjach zewnętrznych grupy. Natomiast jeśli jest to grupa, która działa na rzecz
własnych członków, zaspokajając ich potrzeby  wówczas mówimy o funkcjach we-
wnętrznych grupy.
Jednak pełnej oceny działania danej grupy, czyli tego, co chce ona osiągnąć i jakie
są faktyczne rezultaty jej działania, możemy dokonać przy nieco szerszej analizie
funkcji grupy. A więc poza funkcjami zewnętrznymi i wewnętrznymi możemy roz-
patrywać funkcje jawne i ukryte:
 funkcje jawne  czyli manifestowane  sÄ… one oczywiste, rozpoznawalne dla
członków grupy lub członków systemu zewnętrznego,
 funkcje ukryte  nierozpoznawalne  nieujawnione dla członków grupy czy
szerszego układu społecznego.
Grupa może także spełniać funkcje niezamierzone czy nawet uboczne w stosunku
do otwarcie i świadomie deklarowanych czy zaprogramowanych. Rozpoznanie ich
jest także ważne, bo w ujęciu społecznym realne jest to, co ostatecznie grupa osią-
ga, a więc skutki i rzeczywiste rezultaty jej działań (Turowski, 1993: 84).
4.2.3. Więz
społeczna w grupie
Pojęcie więzi społecznej jest w socjologii rozumiane w sposób niejednolity.
Niekiedy interpretuje siÄ™ je bardzo szeroko  jako wszystko to, co spaja zbiorowo-
ści ludzkie. Tak np. definiuje Jan Szczepański (Szczepański, 1970: 239):
Więz
społeczna to zorganizowany system stosunków, instytucji i środków kontro-
li społecznej, skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe w całość
zdolnÄ… do trwania i rozwoju.
Definicja ta podkreśla rolę obiektywnych czynników, stanowiących spoidło dla
grupy. Więz
społeczna jest w tym ujęciu tożsama z procesem organizacji grupy,
a powinna dotyczyć wyłącznie już zaistniałej grupy  dlatego ten punkt widzenia
jest często krytykowany przez innych socjologów.
Inne określenia więzi społecznej, nie negując całkiem znaczenia czynników obiek-
tywnych, wskazują jednak na pierwszorzędną rolę czynników subiektywnych, a więc
podkreślają wymiar świadomości członków grupy w tworzeniu więzi w grupie.
Stąd też najczęściej przyjmuje się tzw. dwuaspektowe rozumienie więzi społecznej
jako czynnika konstytuujÄ…cego grupÄ™:
1) w a s p e k c i e p s yc h o s p o ł e c z n y m  więz
społeczna jest określana jako
świadomość grupowa, poczucie łączności, poczucie solidarności członków gru-
py. Innymi słowy, określana jest jako identyfikacja (utożsamienie się) jednostki
(jednostek) z daną grupą. Takie podejście w socjologii prezentowało wielu ba-
daczy (w socjologii polskiej m.in. Stanisław Ossowski);
2 ) w a s p e k c i e s t r u k t u r a l n y m w i ę z i s p o ł e c z n e j  więz
społeczna jest
rozumiana jako zespół stosunków społecznych wiążących jednostki w grupę.
Oba ujęcia  psychospołeczne i strukturalne  nie są ujęciami alternatywnymi,
lecz wręcz przeciwnie  są ujęciami uzupełniającymi się. Są to po prostu różne
strony tego samego zjawiska. Rzeczywistość społeczna ma bowiem dwoisty cha-
rakter: obiektywno-subiektywny. Obiektywną płaszczyzną więzi społecznej są
związki zachodzące między ludz
mi, np. związki krwi, pochodzenia, języka, kultury
itp. Subiektywną płaszczyzną więzi społecznej są stany świadomości, np. poczucie
szczególnej łączności z niektórymi ludz
mi, poczucie zależności wobec niektórych
osób oraz manifestowanie tych stanów świadomości w postawach, zachowaniach,
działaniach (Turowski, 1993: 85 93).
14
4.2.4. Wewnętrzna organizacja grupy
Elementy składające się na grupę społeczną tworzą system, czyli układ zamknięty,
wydzielony z całości rzeczywistości społecznej, choć oczywiście jednocześnie funk-
cjonujący w tej rzeczywistości przez realizację zadań grupy wobec szerszego społe-
czeństwa. Ten układ zamknięty musi jednak posiadać wewnętrzną organizację.
Wewnętrzna organizacja grupy to system pozycji i ról społecznych oraz instytucji gru-
powych podporządkowanych instytucji władzy grupowej.
Wyjaśniając powyższą definicję, zaczniemy od ustalenia znaczenia pozycji społecz-
nych członków grupy oraz podziału ról między nimi.
Amerykański socjolog Ralph Linton określa pozycję społeczną jednostki w grupie
jako zakres uprawnień uznanych społecznie, czyli uznanych przez otoczenie, jako
przysługujących danej jednostce oraz obowiązków oczekiwanych czy wymaganych
przez otoczenie od danej jednostki (Turowski, 1993: 94 95).
Pozycja społeczna to sposób usytuowania człowieka w zbiorowości. W nowocze-
snym społeczeństwie każdy człowiek należy do wielu zbiorowości, w każdej z nich
zajmuje jakąś pozycję. W rodzinie może zajmować pozycję ojca bądz
dziecka,
w szkole  nauczyciela, ucznia, woz
nego, w szpitalu  lekarza, pielęgniarki, pa-
cjenta, salowej. Każdy człowiek zajmuje jednocześnie bądz
kolejno w swoim życiu
wiele pozycji  tyle, do ilu zbiorowości należy. Może być ojcem, lekarzem, człon-
kiem związku zawodowego, a następnie posłem na sejm. Bez względu na to, jak
wiele pozycji zajmowałby jednak konkretny osobnik, nigdy w czasie swojego życia
nie jest w stanie wyczerpać wszystkich możliwości stwarzanych przez społeczeń-
stwo.
SÄ… dwa zasadnicze rodzaje pozycji: przypisane i osiÄ…gane.
Pozycje przypisane to takie, na których zajmowanie człowiek nie ma żadnego wpły-
wu, które są mu wyznaczone bez udziału jego woli wraz z urodzeniem i od których
w zasadzie nie ma ucieczki.
Pozycje osiągane to takie, które sam zdobywa, a także takie, które wprawdzie mogą
być mu narzucone (np. pozycja więz
nia lub poborowego wcielonego do wojska),
ale na których zajęcie ma jakiś wpływ (np. nie byłby więz
niem, gdyby nie popełnił
przestępstwa, nie poszedłby do wojska, gdyby zaczął studiować).
W każdym społeczeństwie istnieją oba rodzaje pozycji, jednak w społeczeństwach
różnego typu rozmaicie przedstawiają się ich proporcje. W nowoczesnych euro-
pejskich społeczeństwach przemysłowych niewiele jest pozycji przypisanych, a te,
które są, wyznacza głównie biologia. Takimi przypisanymi pozycjami są pozycje
kobiety, mężczyzny, dziecka, starca. W podzielonych na stany społeczeństwach
feudalnych czy w społeczeństwach kastowych było znacznie więcej pozycji przypi-
sanych. Przypisane były pozycje chłopa, mieszczanina, szlachcica czy też członków
poszczególnych kast.
Pojęcie pozycji społecznej wiąże się ściśle z pojęciem roli społecznej. Rolę społeczną
określa się w odniesieniu do pozycji w dwojaki sposób:
1) rola społeczna to zespół praw i obowiązków związanych z daną pozycją,
2) rola społeczna to schemat zachowania związanego z pozycją, scenariusz pozycji.
Przy jednym i drugim określeniu roli jest ona rozumiana jako wyznacznik sposobu za-
chowywania się osoby, która zajmuje daną pozycję, jest jej elementem dynamicznym.
Przy określaniu czyjejś roli społecznej chodzi nie tylko o czynności faktycznie wy-
15
konywane, ale też o pewne wyobrażenia zachowań, czyli wzory czynności związa-
ne z daną rolą. Np. rola ojca w rodzinie obejmuje nie tylko zachowania i czynności
przez niego aktualnie spełniane, ale też wyobrażenia o jego zachowaniach jako
ojcu w jakichś potencjalnych, póz
niejszych, jeszcze niedokonanych sytuacjach (np.
wyobrażenia, jak powinien zachowywać się jako ojciec dorastających dzieci czy
dzieci odchodzących w dorosłe życie itd.).
W roli społecznej można wyróżnić trzy elementy: zachowania nakazane, zachowa-
nia zakazane, margines swobody. W przypadku roli matki zachowania nakazane to
np. zapewnienie dziecku opieki i warunków rozwoju, zachowania zakazane  ka-
towanie i głodzenie dziecka, margines swobody  to zakres i stopień okazywania
uczuć (np. całowanie na dobranoc lub nie itd.). Poszczególne role różnią się sze-
rokością marginesu swobody. Scenariusz jednych pozycji jest sztywniej określony
i pozostawia mniej miejsca na improwizację niż w przypadku innych ról. Z pewno-
ścią rola oficera w wojsku ma mniejszy margines swobody niż rola studenta.
Z pozycją społeczną wiąże się często pojęcie prestiżu, czyli stopnia uznania dla da-
nej jednostki. Z obserwacji wiemy, że ludzie zajmujący w grupie takie same pozycje
mogą cieszyć się innym zakresem społecznego uznania, czyli prestiżu. Prestiż w za-
sadzie powinien wynikać z zajmowanej pozycji czy pełnionej roli społecznej, ale
bardzo często wynika z cech osobistych, z jakości pełnionej przez jednostkę roli.
Prestiż jest jednym z elementów statusu jednostki w grupie, drugim elementem skła-
dowym statusu jest pozycja społeczna jednostki. Status jednostki to prestiż plus jej
pozycja społeczna.
W każdej grupie może istnieć wiele pozycji i ról: ich liczba zależna jest od cha-
rakteru grupy i zadań (czy inaczej funkcji) grupy. Każda pozycja zakłada istnienie
innych pozycji, a tym samym każda rola  istnienie innych ról. Rola kierownika
zakłada istnienie ról podwładnych, rola matki  roli dziecka, rola nauczyciela
 ról uczniów.
Jeśli grupa posiada wielu członków i spełnia wiele funkcji, to konieczny jest po-
dział ról dla wykonywania zadań grupowych i określenie wzajemnych zależności
pomiędzy tymi rolami. W małych grupach czy też w grupach o wąskim zakresie
zadań liczba ról i pozycji jest autonomicznie mniejsza.
Prawidłowe funkcjonowanie grupy społecznej, zwłaszcza w przypadku grup więk-
szych, bardziej sformalizowanych, wymaga pewnej liczby osób, które w sposób
jasno określony i trwały realizują najważniejsze dla istnienia grupy zadania. Mó-
wimy o trzecim niezbędnym elemencie wewnętrznej organizacji grupy, jakim są
instytucje grupowe.
Instytucje grupowe to zespoły ról i stanowisk, obejmujące określone czynności wy-
znaczone dla realizacji funkcji grupy oraz zespoły osób sprawujących te czynności
przy użyciu odpowiednich środków i urządzeń.
Przykładem instytucji grupowej jest zarząd jakiegoś stowarzyszenia  członkowie
zarządu działają na mocy określonego dla każdego stanowiska regulaminu, czasem
nawet są pracownikami etatowymi, czyli działają w oparciu o umowę o pracę. Za-
daniem pracy zarządu jest natomiast koordynacja wszystkich działań istotnych dla
trwania grupy i wypełniania jej funkcji.
Instytucje grupowe mogą przybrać formę pojedynczego stanowiska lub formę in-
stytucji władzy grupowej.
16
4.3. Typy grup społecznych
4.3.1. Grupy pierwotne i wtórne
Podział ten został wprowadzony do socjologii przez amerykańskiego socjologa
Charlesa Cooleya w 1902 r.
Grupy pierwotne są małymi grupami, których członkowie mają bliskie, osobiste
i trwałe związki. Z powodu bliskości i trwałości związków grupy te mają duże zna-
czenie dla jednostki. Cooley nazwał je  pierwotnymi , dlatego że stanowią podsta-
wę rozwoju społecznego jednostki. Najlepszym przykładem grupy pierwotnej jest
rodzina. Członkowie takiej grupy spędzają razem dużo czasu, podejmują wspólne
działania i dzielą się doświadczeniami. Związki między nimi są głębokie ze wzglę-
du na Å‚adunek emocjonalny, sÄ… to tzw. relacje twarzÄ… w twarz (ang. face-to-face
relations). Członkowie grup pierwotnych najczęściej dużo o sobie wiedzą i dbają
o wzajemne dobro.
Grupy wtórne są zazwyczaj większe, a ich trwałość ma charakter okresowy. Powsta-
ją w określonym celu, związki między członkami nie są osobiste. Owe  wtórne
związki nie zespalają członków grupy tak silnie jak  związki pierwotne . Grupy
wtórne to zbiorowości dążące do wykonania specyficznego zadania i niewywiera-
jące trwałego wpływu na tworzące je jednostki. A
adunek emocjonalny członków
grupy wtórnej jest ogólnie bardzo nikły. Interakcje między nimi dotyczą w głównej
mierze działań grupowych, a nie potrzeb, pragnień czy problemów poszczególnych
członków. Członkowie grupy wtórnej nie przejawiają chęci pogłębienia wiedzy na
swój temat.
Niektóre grupy wtórne (np. grupy pracownicze), które łączą swoich członków na
dłużej, przejmują cechy grup pierwotnych. Członkowie takich grup dopuszczają
bliższe kontakty osobiste, jadają wspólnie posiłki (np. lunch), organizują wspólne
przedsięwzięcia niezwiązane z pracą (np. zawody sportowe) i spotykają się w ro-
dzinnym gronie. Zasadniczą różnicą między grupami pierwotnymi a wtórnymi jest
stopień zaangażowania emocjonalnego w grupie jako całości i wobec jej członków
oraz utrzymywanie długotrwałych, głębokich związków między członkami.
4.3.2. Celowe grupy formalne
Grupy formalne współcześnie nazywane są organizacjami formalnymi. O ich isto-
cie decyduje to, że mają organizację sztywno określoną w przepisach i statutach. Są
one bardziej szkieletem organizacyjnym, który wypełniają ludzie, niż zorganizowa-
nym zbiorem ludzi  jak to jest w przypadku grup pierwotnych.
Niezależnie od różnorodnych postaci, w jakich występują organizacje formalne,
mają one cechy ogólne:
 są powoływane do realizacji określonych celów w sposób zaplanowany i za
pomocą procedur określonych przez przepisy. Aby powołać do życia przedsię-
biorstwo czy fundację, założyć szkołę czy związek zawodowy, należy spełnić
odpowiednie warunki, dokonać zgłoszeń w określonych urzędach i spełnić wy-
magania określone w kodeksach, ustawach i rozporządzeniach;
 majÄ… sformalizowanÄ… strukturÄ™;
 występuje w nich wyraz
ny, przejrzysty podział pracy w przeciwieństwie do grup
pierwotnych, w których kontakty między członkami mają charakter niewyspe-
cjalizowany, a podział pracy jest płynny. W organizacji raz na zawsze wiadomo,
że sprzątaczka ma pastować podłogę, a bibliotekarka wydawać książki czytelni-
kom. Od każdej z nich oczekuje się wypełniania tych właśnie  a nie żadnych
innych  czynności;
17
 majÄ… wyraz
nie wyodrębnione ośrodki władzy. Wiadomo, kto komu podlega
i w jakim zakresie;
 istnieje w nich wymiana personelu. Zmiana ludzi wypełniających poszczególne
funkcje nie wpływa na zmianę charakteru organizacji;
 dominują w nich stosunki rzeczowe. Organizacje są zbiorami ról, a nie zbioro-
wościami osób.
Wraz z rozwojem współczesnego społeczeństwa przemysłowego i różnicowaniem
się podziału pracy, coraz liczniejsze stają się organizacje formalne, które realizują
coraz bardziej wyspecjalizowane zadania. Współczesny człowiek jest przez nie oto-
czony ze wszystkich stron. Podczas kiedy w społeczeństwach tradycyjnych życie
człowieka toczyło się wśród grup pierwotnych, w nowoczesnych społeczeństwach
przemysłowych toczy się wśród organizacji formalnych.
Każdy z nas ma z nimi do czynienia  na każdym kroku, od rana do wieczora. Kie-
dy zaczynając dzień, włączamy radio, odkręcamy kran, by wziąć poranny prysznic,
włączamy gaz, przygotowując śniadanie, a następnie wsiadamy do tramwaju czy
autobusu, aby udać się do pracy, słuchamy wykładów, robimy zakupy w super-
markecie, zamawiamy pizzę, oglądamy telewizję, zapalamy światło, pobieramy pie-
niądze w banku, wysyłamy list na poczcie, telefonujemy  to przy okazji każdej
z tych czynności mamy do czynienia z jakąś organizacją formalną, powstałą dla
zaspokojenia określonej potrzeby (Szacka, 2003: 206).
4.3.3. Grupy swoje i obce
Grupy można podzielić także na grupy swoje (ingroups) i obce (outgroups). Gru-
pę swoją stanowi zbiorowość, do której jednostka należy i z którą dzieli poczucie
tożsamości i lojalności. Przeciwieństwem grupy swojej jest grupa obca, do której
jednostka nie należy i wobec której nie jest lojalna. Ludzie zazwyczaj są nastawieni
negatywnie, a nawet wrogo, do grup obcych.  My to członkowie grupy swojej,
 oni są członkami grupy obcej.
Wrogość między grupami swoimi i obcymi służy do określenia granic między gru-
pami. Granice te mogą być geograficzne  wyznaczone na przykład przez grani-
ce dzielnicy, w której działają  lokalne gangi . Mogą też być kulturowe i wyrażać
wrogość między  miejscowymi a  imigrantami .
Grupy swoje i obce zazwyczaj nie utrzymują ze sobą kontaktów. Ich wiedza o sobie
nawzajem jest niewielka, a wrogość często opiera się na stereotypach. Te poglądy
i rzadkie kontakty umacniają obojętność, a nawet jawny antagonizm między gru-
pami swoimi i obcymi.
4.3.4. Grupy odniesienia
Ludzie nie zawsze są członkami grup, które są dla nich ważne i wpływają na ich
działania. Grupy te  nazywane grupami odniesienia  wykorzystywane są przez
jednostki do formułowania opinii oraz porównywania i oceny własnych zacho-
wań.
Grupy odniesienia spełniają trzy funkcje. Pierwszą z nich jest funkcja normatywna,
która polega na określaniu właściwych form zachowania. Funkcja porównawcza za-
pewnia wzór do naśladowania lub standard, według którego osądza się słuszność
oczekiwań wyrażanych przez innych w stosunku do jednostki. Trzecią funkcją
spełnianą przez grupę odniesienia jest funkcja audytoryjna, która polega na ocenie
stosowności zachowań jednostki.
18
Niektóre grupy odniesienia mogą spełniać więcej niż jedną z tych funkcji. Rodzice
na przykład spełniają zazwyczaj wszystkie trzy: uczą dzieci, co wolno, a czego nie
wolno robić (funkcja normatywna); służą jako wzór do naśladowania (funkcja po-
równawcza); okazują aprobatę lub dezaprobatę wobec zachowań dziecka (funkcja
audytoryjna). Podobnie jest z przyjaciółmi, którzy często spełniają więcej niż jedną
z funkcji grup odniesienia (Goodman, 2001: 67 69).
4.4. Instytucje społeczne
4.4.1. Socjologiczne rozumienie pojęcia instytucja
Instytucje pojmowane są jako społeczne  urządzenia , służące do zaspokojenia spe-
cjalnych i szczególnie istotnych potrzeb zbiorowych w sposób z góry określony,
trwały i ciągły.
Pojęcie instytucja nie jest jednoznaczne. Można wyodrębnić co najmniej cztery jego
podstawowe znaczenia:
1. Instytucja jako trwały, dobrze sprecyzowany i bezosobowy zestaw działań słu-
żących zaspokajaniu jakichś ważnych potrzeb danej zbiorowości (np. instytucje
edukacyjne, relig3
ne, sÄ…downicze).
2. Instytucja jako zespół norm, które łącznie regulują w sposób trwały określoną
grupę stosunków społecznych (np. małżeństwo, wymiana handlowa, stosunki
pracy).
3. Instytucja jako działający publicznie i bezosobowo  urząd utworzony w celu re-
gulowania zachowań członków społeczeństwa tak, aby całości zapewnić spraw-
ne i uporządkowane funkcjonowanie (np. instytucje władzy publicznej).
4. Instytucja jako legalnie działająca reprezentacja określonej grupy interesów
(partie polityczne, stowarzyszenia zawodowe, organizacje młodzieżowe itp.)
(Bolesta-Kukułka, 2003: 232).
4.4.2. Typy i funkcje instytucji społecznych
Do najważniejszych typów instytucji należą instytucje:
 ekonomiczne  określające sposoby produkcji, wymiany i podziału dóbr mate-
rialnych oraz usług, a także regulacji rynku pracy,
 kulturalne  określające ludzkie działania związane z utrzymywaniem i rozwi-
janiem dziedzictwa kulturowego grupy,
 obrzędowe  regulujące stosunki międzyludzkie w takich sytuacjach, jak róż-
nego rodzaju uroczystości, zebrania czy audiencje,
 polityczne  określające sposoby zdobywania, użycia i podziału władzy we-
wnÄ…trz grupy,
 relig3
ne  określające stosunek ludzi do przedmiotów, sił, osób uznawanych
za święte, przynależące do świata transcendencji, w tym także zachowania ry-
tualne,
 kościelne  regulujące zachowania relig3
ne,
 edukacyjne  których celem jest socjalizacja i edukacja kolejnych pokoleń,
 socjalne  ochrona słabych, chorych, niezaradnych,
 sÄ…downicze i porzÄ…dkowe  przestrzeganie Å‚adu i porzÄ…dku prawnego.
19
4.4.3. Procesy instytucjonalizacji
Instytucjonalizacja  to proces przejścia od niesformalizowanych i nieuregulowanych
sposobów zachowania do względnie stałych i społecznie usankcjonowanych form ak-
tywności wewnątrz układu społecznego (grupy społecznej, społeczeństwa).
Można też rozumieć pojęcie instytucjonalizacji jako nadanie charakteru instytu-
cji społecznej jakiemuś zespołowi norm (np. moralnych, obyczajowych), w wyniku
czego zaczynają one obowiązywać w danym układzie społecznym (Bolesta-Kukuł-
ka, 2003: 232).
Ludzie zawsze starali się zinstytucjonalizować przede wszystkim to, czemu przy-
pisywali największe znaczenie z punktu widzenia przetrwania zbiorowości. Z racji
tego, że pierwotnie największego zagrożenia dla przetrwania zbiorowości upatry-
wano w działaniu sił nadprzyrodzonych, pierwszą wyspecjalizowaną instytucją
społeczną stała się prawdopodobnie instytucja szamana (czarownika), czyli  spe-
cjalisty od nawiązywania w imieniu całej grupy kontaktów z siłami nadprzyro-
dzonymi, decydujÄ…cymi o jej zbiorowym losie.
Istotą każdej instytucji jest to, że zmieniają się ludzie  obsługujący dane urzą-
dzenie społeczne (specjaliści), ale ono samo trwa i funkcjonuje w sposób ciągły.
Instytucja jest więc oderwana od jakiejkolwiek konkretnej osoby, czyli zdeperso-
nalizowana.
Instytucjonalizacja obejmuje najczęściej stosunki społeczne, władzę i interesy gru-
powe. Jedną z pierwszych instytucji, rozumianych jako trwałe normowanie sto-
sunków społecznych, było małżeństwo, które do dzisiaj jest podstawową formą
społecznie zalegalizowanej biologicznej reprodukcji społeczeństwa. W każdym
społeczeństwie takie sfery, jak: zasady doboru partnerów, zawierania, legalizowa-
nia i rozwiązywania małżeństwa, a także towarzyszące temu ceremonie są dobrze
określone, choć bardzo zróżnicowane (stąd różne typy małżeństw w dziejach ludz-
kości).
Kolejnym obszarem życia zbiorowego poddanym instytucjonalizacji stało się spra-
wowanie władzy grupowej  pojawiła się instytucja wodza, księcia, króla, faraona
itp. Zinstytucjonalizowana władza stała się instytucją szczególną, ponieważ zarów-
no zakres jej funkcji, jak i zakres przydzielonych jej uprawnień były nieporównanie
szersze niż jakiejkolwiek innej instytucji społecznej  dbałość o porządek i dobro
powszechne, obrona zbiorowości, stanowienie praw i zasady kontroli jej respekto-
wania (władza ustawodawcza). Zinstytucjonalizowana władza otrzymywała prawo
samodzielnego ustanawiania dalszych instytucji, działających w imieniu władcy
 tak powstały instytucje władzy wykonawczej (administracja, biurokracja). Do
instytucji władzy ustawodawczej i wykonawczej doszły wyodrębnione instytucje
sÄ…downicze.
To wszystko składało się na zbiór instytucji państwowych, czyli zdepersonalizowa-
nych, ujednoliconych i trwale funkcjonujących społecznych  urządzeń , regulują-
cych zbiorowe życie ludzi zamieszkujących terytorium danego państwa (Bolesta-
-Kukułka, 2003: 238 239).
Instytucje jako  urządzenia użyteczności publicznej mają za zadanie świadczenie
na rzecz społeczeństwa (lub jakiejś grupy społecznej) określonych, wyspecjalizo-
wanych usług. Nie mogą więc  przynajmniej w założeniu  mieć żadnych auto-
nomicznych celów własnych. Często jednak ich działalność odrywa się od celów
społecznych i zaczynają w nich dominować interesy wewnętrzne. Mówi się wów-
czas o ich autonomizacji, czyli nieuprawnionym koncentrowaniu się na wewnętrz-
nych regułach i własnych interesach. Pociąga to za sobą wiele zjawisk patologicznych
i dysfunkcyjnych, np. oligarchizację władzy, totalitaryzm władzy, biurokratyzację
(Bolesta-Kukułka, 2003: 247).
20
4.5. Organizacje w ujęciu socjologicznym
Określenie organizacja w najszerszym znaczeniu odnosi się do  względnie trwałe-
go, celowego uporządkowania działań i zachowań ludzkich (...) polegających na
wprowadzeniu względnie trwałych zasad postępowania w określonych sytuacjach
(Szacka, 2003: 205).
Ze względu na stopień sformalizowania wyróżnia się organizacje nieformalne
i formalne.
Organizacja formalna to zorganizowana zbiorowość społeczna, w której wytworzyły
się skodyfikowane procedury regulujące działania, a także ustaliły relacje pomię-
dzy jej członkami. Zbiorowość ta wypełnia formalnie wytyczone i zdefiniowane
cele organizacyjne.
Organizacja nieformalna to treść i struktura nieformalnych stosunków społecznych
wewnątrz organizacji formalnej, które nie są opisane przez skodyfikowane proce-
dury postępowania oraz formalnie zdefiniowane role.
Organizacja nieformalna to także system nieformalnych sankcji społecznych, nie-
sformalizowanych ról i działań społecznych, określanych np. przez tradycję czy
obyczaj (Olechnicki, Załęcki, 2000: 146).
4.5.1. Typy organizacji formalnych
Typologię organizacji formalnych występujących we współczesnych społeczeń-
stwach sporządził Amitai Etzioni w latach 60. XX wieku. Wyróżnił następujące
typy:
 organizacje dobrowolne  do których można swobodnie wstępować i równie
swobodnie je opuszczać. Jej członkowie nie dostają wynagrodzenia, ale kiedy
organizacja rozrasta się, zaczyna zatrudniać płatną kadrę zawodową, zorgani-
zowaną w sposób biurokratyczny. Ten typ organizacji jest szczególnie rozpo-
wszechniony na kontynencie północnoamerykańskim (np. organizacje czasu
wolnego, kobiece, młodzieżowe, społeczne, polityczne, charytatywne).
 organizacje przymusowe  separują swoich członków od społeczeństwa i rygory-
stycznie wymagają od nich określonych zachowań pod groz
bÄ… fizycznego przy-
musu. Członkami tego typu organizacji są np. więz
niowie, pacjenci szpitali psy-
chiatrycznych, żołnierze służby zasadniczej. Kadra zawodowa tych organizacji
uformowana jest w sposób biurokratyczny. Organizacje takie są silnie zhierar-
chizowane, z wyraz
nym podziałem władzy, wyposażonej w aparat przymusu;
 organizacje utylitarne  w których ludzie wchodzą w biurokratyczną strukturę
z konkretnych przyczyn: kalkulują koszty wstąpienia z korzyściami, które spo-
dziewają się uzyskać. Najczęściej tego typu organizacje to prywatne przedsię-
biorstwa, wyższe uczelnie, agendy rządowe (Turner, 1999: 110 111).
4.5.2. Cechy organizacji formalnych
Niezależnie od typu organizacje formalne mają następujące cechy wspólne:
1. Są powoływane do realizacji określonych celów w sposób zaplanowany i za
pomocą procedur określonych przez przepisy. Aby powołać do życia przedsię-
biorstwo czy fundację, założyć szkołę czy związek zawodowy, należy spełnić
odpowiednie warunki, dokonać zgłoszeń w odpowiednich urzędach i spełnić
wymagania określone w kodeksach, ustawach i rozporządzeniach.
21
2. Mają sformalizowaną strukturę, którą można przedstawić w postaci diagramu,
zwanego organogramem. Pozycje i role stanowią sztywny, hierarchiczny układ
nadrzędności, równorzędności i podrzędności określony przez schematy orga-
nizacyjne
3. Występuje w nich wyraz
ny, przejrzysty podział pracy w przeciwieństwie do grup
pierwotnych, w których kontakty między członkami mają charakter niewyspe-
cjalizowany, a podział pracy jest płynny. Podział zadań w organizacji formalnej
jest szczegółowo opracowany i narzucony.
4. MajÄ… wyraz
nie wyodrębnione ośrodki władzy. Wiadomo, kto komu podlega
i w jakim zakresie. Przywództwo jest ustanowione albo narzucone w trybie ad-
ministracyjnym, inaczej niż w organizacjach nieformalnych, gdzie opiera się na
autorytecie przywódcy.
5. Istnieje w nich wymiana personelu. Zmiana ludzi wypełniających poszczególne
funkcje nie wpływa na zmianę charakteru organizacji.
6. W organizacjach formalnych dominujÄ… stosunki rzeczowe. Organizacje sÄ… zbio-
rami ról, a nie zbiorowościami osób. Więz
społeczna w organizacji formalnej ma
charakter profesjonalno-funkcjonalny, jest uwarunkowana wspólnymi interesa-
mi służbowymi, oficjalnie określonymi w statutach i regulaminach.
7. Cele i wartości są narzucone przez organizację jako te, które ona sama chce
osiągnąć, lub jako te, do których realizacji została powołana przez instancję ze-
wnętrzną.
8. Sposoby komunikowania się są określone przez istnienie oficjalnych kanałów
przepływu informacji  z góry w dół i  z dołu do góry w ramach określonej
hierarchii służbowej i zgodnie z procedurą służbową.
9. Sankcje i kary w organizacji formalnej majÄ… charakter formalnoprawny, sÄ… sko-
dyfikowane (Haber, 2000: 27 28).
Wraz z rozwojem społeczeństw przemysłowych i różnicowaniem się podziału pracy
organizacje formalne występują coraz liczniej i realizują coraz bardziej wyspecja-
lizowane zadania. Każdy człowiek ma z nimi codziennie do czynienia na każdym
kroku, od rana do wieczora. Mnogość organizacji formalnych określa charakter
współczesnego życia społecznego  nie toczy się ono już, jak to było w społeczeń-
stwach tradycyjnych, wśród grup pierwotnych, ale przede wszystkim wśród grup
sformalizowanych.
W socjologii jednÄ… z najbardziej znanych koncepcji zwiÄ…zanych z problematykÄ… or-
ganizacji formalnych jest analiza biurokracji, której twórcą jest Max Weber.
4.6. Społeczności lokalne i zbiorowości terytorialne
4.6.1. Definicje i koncepcje teoretyczne społeczności lokalnych
Współczesna problematyka społeczności lokalnych sięga korzeniami niemal począt-
ków myśli socjologicznej  do koncepcji dwóch typów zbiorowości społecznych,
opartych na odmiennych typach więzi społecznych, której twórcą był niemiecki so-
cjolog Ferdinand Tönnies (1855 1936). Chodzi tu o przeciwstawienie zbiorowoÅ›ci
typu wspólnota (niem. Gemeinschaft) i społeczeństwo (niem. Gesellschaft). Katego-
rii tych używaÅ‚ Tönnies jako podstawowego wyróżnika podziaÅ‚u wszelkich typów
grup na pierwotne i wtórne (Olechnicki, Załęcki, 2000: 228).
Punktem wyjÅ›cia koncepcji Tönniesa byÅ‚o zaÅ‚ożenie, że grupy spoÅ‚eczne powstajÄ…
w wyniku decyzji poszczególnych jednostek, które chcą łączyć się z innymi, a to
22
pociÄ…ga za sobÄ… powstawanie miÄ™dzy nimi wzajemnych zależnoÅ›ci. Decyzje te Tön-
nies nazwał wolą jednostek. Wola jednostek łączenia się w grupę może się wyrażać
spontanicznie, wypływać z pobudek emocjonalnych, często nawet irracjonalnych
 jest to wola organiczna. Może się też pojawić inny typ woli  racjonalna, świa-
doma środków i celu działania jednostki  jest to wola refleksyjna.
Grupy spoÅ‚eczne, w których przeważa wola organiczna, Tönnies nazwaÅ‚ wspólno-
tami (Gemeinschaft), te zaś, w których dominuje wola refleksyjna  nazwał społe-
czeństwami (Gesellschaft), obecnie częściej używa się tu terminu stowarzyszenie.
We wspólnotach występują stosunki naturalne, np. stosunki pokrewieństwa (stąd
mamy wspólnoty rodzinne czy rodowe), przyjaz
ni (grupy przyjacielskie, koleżeń-
skie, rówieśnicze) bądz
stosunki sąsiedzkie, oparte na wspólnym terytorium za-
mieszkania i codziennego kontaktu.
W społeczeństwach zaś dominują stosunki umowne, zawarte na mocy jakiegoś
kontraktu między jednostkami dla realizacji określonych celów (są to np. zrzesze-
nia, związki, spółki itp.).
Obrazowo różnice między wspólnotą a stowarzyszeniem przedstawia poniższa ta-
bela (Szacka, 2003: 226).
Wspólnota Stowarzyszenie
pokrewieństwo, braterstwo, umowy, wymiana dóbr materialnych,
Więzy łączące ludzi
sÄ…siedztwo wyrachowanie
We wzajemnych stosunkach osobowości role społeczne
ludzie uczestniczÄ… jako
Åšrodki kontroli zwyczaj, tradycja prawo sformalizowane
Ludzie kierują się wiarą względem na opinię publiczną
Podstawa gospodarcza własność zbiorowa pieniądz, własność prywatna
Tabela 1
Społeczność lokalna  mimo rozwoju społecznego i zmian  nosi zawsze więcej
Różnice między wspólnotą
cech wspólnoty.
a stowarzyszeniem
Problematyka społeczności lokalnych zajmuje we współczesnych badaniach socjo- y
ródło: Szacka, 2003: 226.
logicznych ważne miejsce, bo interesują się nią przynajmniej dwie rozbudowane ga-
łęzie socjologii: socjologia wsi i socjologia miasta. Koncentrują się one na analizach
funkcjonowania i przemian różnego typu społeczności lokalnych: wsi, miasteczek,
miast, dzielnic mieszkaniowych, osiedli, regionów społeczno-gospodarczych i in-
nych postaci skupień ludzkich. Badania tych form osiedleńczych są pomocne w for-
mułowaniu szerszych teorii, np. rozwoju społecznego czy przemian struktury spo-
łeczeństw globalnych, ale wiedza o społecznościach lokalnych jest też praktycznie
użyteczna, korzystają z niej urbaniści, architekci, działacze samorządowi i wszyscy
inni, którzy zajmują się programowaniem community development (rozwoju lokal-
nego) (Turowski, 1999: 211).
Nie jest jednak rzeczą prostą przedstawienie jednej, zwięzłej socjologicznej defini-
cji terminu społeczność lokalna. Wielu teoretyków formułowało nieco odmienne
określenia.
Pierwsze analizy tej problematyki są dziełem amerykańskich socjologów Roberta
E. Parka i Ernesta W. Burgessa zajmujących się w latach 40. i 50. ubiegłego stulecia
23
badaniem struktur i zjawisk społecznych występujących w wielkich aglomeracjach
miejskich. Zdefiniowali oni lokalną społeczność miejską jako  mozaikę mniejszych
społeczności, tworzących się w poszczególnych strefach przestrzeni miasta (Tu-
rowski, 1999: 213); jest tworem odrębnym, oddzielonym od innych stref życia
wielkiego miasta, posiada własną historię, stadia rozwoju, specyfikę kulturową,
cechuje ją także duża samowystarczalność.
Określenia innych autorów uwzględniają zazwyczaj, podobnie jak Park i Burgess,
element terytorium, przestrzeni, obszaru jako istotnego składnika każdej społecz-
ności lokalnej, ale pierwszorzędną rolę przypisują wymiarowi osobowemu.
Jesse Bernard stwierdza, iż  community (społeczność lokalna) odnosi się do lu-
dzi, którzy mieszkają na wspólnym terytorium i mają wspólne interesy (Turowski,
1999: 214).
Stanowisko postulujące, iż oba te wymiary  przestrzenny i społeczno-psycholo-
giczny  muszą być brane pod uwagę w analizie społeczności lokalnej jest jedną ze
znaczących opcji w próbach definiowania tego pojęcia. Ale pojawiały się też inne
sposoby postrzegania lokalnej społeczności, np. traktujące jej istotę jako s i e ć s t o -
s u n k ó w s p o ł e c z n yc h wiążących ze sobą ludzi zamieszkujących na pewnym
wspólnym terytorium, bądz
traktujÄ…ce je jako s y s t e m y g r u p i i n s t y t u c j i ,
umożliwiających jej członkom zaspokojenie podstawowych potrzeb i rozwiązywa-
nie podstawowych problemów (utrzymanie egzystencji, socjalizacji, kontroli spo-
łecznej, bezpieczeństwa) (Turowski, 1999: 215). Na inne jeszcze aspekty społecz-
ności lokalnych wskazywały definicje formułowane przez zwolenników interakcyj-
nych kierunków socjologicznych. Społeczności lokalne postrzegane są jako s y s -
t e m y i n t e r a k c j i zachodzących między ludz
mi, określanymi jako członkowie
danej społeczności lokalnej (Turowski, 1999: 215). Pojawiały się tez stanowiska, by
przestrzeń społeczności lokalnych traktować nie w znaczeniu obszaru fizycznego,
ale w sensie p r z e s t r z e n i s p o ł e c z n e j , czyli jako wspólną wartość (przywiąza-
nie emocjonalne, poczucie przynależności), której doświadczają członkowie danej
społeczności (Turowski, 1999: 215).
Podsumowania różnych stanowisk teoretycznych dokonał David B. Clark, wyróż-
niając cztery sposoby definiowania społeczności lokalnych. Społeczność lokalna
może być pojmowana jako:
1) miejscowość,
2) zbiorowa działalność  aktywność,
3) określona struktura społeczna,
4) poczucie solidarności i znaczenia  społeczność lokalna jako sentyment (Tu-
rowski, 1999: 217).
Częściami składowymi społeczności lokalnej są głównie grupy pierwotne: rodziny
i sąsiedztwa, relacje zaś między jej członkami mają zazwyczaj charakter stosunków
osobowych.
Najczęściej wskazywanym i bezspornym przykładem takiej społeczności lokalnej jest
zasiedziała, tradycyjna społeczność wiejska, w znacznej mierze należąca już do prze-
szłości. Sporne natomiast jest, czy we współczesnych warunkach wielkomiejskich
mogą istnieć społeczności lokalne jako połączone silną więzią wspólnoty. Rozmaite
badania socjologiczne, również polskie, pozwalają sądzić, że jest to możliwe, a w sta-
rych dzielnicach miast nawet powszechne.
4.6.2. Zbiorowości terytorialne
Społeczności lokalne były podstawową formą organizacji życia zbiorowego w społe-
czeństwach tradycyjnych. Rozwój nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego wraz
24
z towarzyszącymi mu procesami industrializacji, urbanizacji i wzrostem ruchliwości
przestrzennej powoduje słabnięcie i zanikanie więzi łączących społeczności lokalne,
które tracą swój charakter i przekształcają się w zbiorowości terytorialne.
Zbiorowości terytorialne są skupiskiem zatomizowanych jednostek, którego skład
bywa płynny i zmienny, co dodatkowo utrudnia tworzenie się więzi społecznej. Jed-
nostki, z których składa się zbiorowość terytorialna, bytują obok siebie i zaspokajają
swoje potrzeby w obrębie tego samego obszaru geograficznego, ale nie muszą czuć
się i najczęściej nie czują się związane ani z nim, ani ze sobą nawzajem. Znacznie sil-
niejsze sÄ… ich zwiÄ…zki z ludz
mi spoza układu lokalnego. Poza tym układem znajdują
się też ich grupy odniesienia.
Mają także odmienny niż członkowie społeczności lokalnych stosunek do zamiesz-
kiwanej przestrzeni. Społeczność zamieszkuje miejsce (miejsce jest doskonale znane,
przyswojone, własne), zbiorowość zaś zaludnia obszar (obszar jawi się jako niczyj
i obcy).
Tak rozumiana zbiorowość terytorialna jest szerszą kategorią niż społeczność lokal-
na. Każda społeczność lokalna jest zbiorowością terytorialną, natomiast nie każda
zbiorowość terytorialna jest społecznością lokalną, chociaż każda kryje w sobie
możliwość przekształcenia się w połączoną więzią społeczność (Turowski, 1999:
229 230).
4.7. Socjologiczna analiza państwa
4.7.1. Koncepcje państwa i kształtowanie się państw
Państwo jest szczególnego rodzaju grupą celową należącą do tzw. dużych i kom-
pleksowych grup społecznych. Z punktu widzenia tworzącego je społeczeństwa,
jest ono polityczną organizacją suwerennej zbiorowości terytorialnej (Skąpska,
2000: 56).
U podstaw empirycznej analizy i wiedzy o państwie tkwią pewne założenia filozo-
ficzno-społeczne, które wymagają ujawniania, gdyż przenikają do ujęć empirycz-
nych. Wyróżniamy trzy teoretyczne koncepcje pojmowania państwa, a mianowi-
cie: teorię umowy społecznej, klasową teorię państwa jako aparatu przymusu oraz
teorię państwa jako społeczności naturalnej.
Umowa społeczna
Poglądy, iż państwo powstało w wyniku umowy społecznej, pojawiły się już w sta-
rożytności, ale rozwinięcie swe znalazły w wieku XVII/XVIII w teoriach Thomasa
Hobbesa i Jeana Jacques a Rousseau.
Rousseau stał na stanowisku, że powstanie państwa trzeba oprzeć na umowie spo-
łecznej, mocą której jednostki poddają się woli zbiorowej i w tak zbudowanym
państwie stają się poddanymi, ale tylko sobie. Ta wola zbiorowa zabezpiecza jedno-
cześnie równość i wolność jednostki. Podobnie T. Hobbes wyjaśniał, iż każdy czło-
wiek dzięki temu, że żyje w państwie, zawiera z nim milcząco wiążący układ. Jest
to jedyne sensowne wyjaśnienie powszechnego faktu istnienia państw. Od czasów
Hobbesa koncepcja umowy społecznej jako podstawy istnienia państwa utrwaliła
siÄ™ w literaturze politycznej (Turowski, 1999: 105 106).
25
Państwo klasowe
Pojmowanie państwa jako aparatu przymusu jest w sposób klasyczny ujęte w teorii
Karola Marksa i Fryderyka Engelsa. Engels dowodził, iż w wyniku rozwoju sił wy-
twórczych i społecznego podziału pracy pojawia się własność prywatna, rodzina
oraz klasy społeczne. Państwo zaś powstaje w wyniku konfliktów między klasami
jako aparat odpowiednich instytucji i środków przemocy, umożliwiających klasie
posiadającej środki produkcji podporządkowanie sobie klas niższych. Państwo jest
więc aparatem przemocy, pozostającym na usługach klasy panującej (wojsko, po-
licja, sądy, więzienia itd.). Państwo starożytne było przede wszystkim państwem
właścicieli niewolników dla ich ciemiężenia, podobnie jak państwo feudalne było
organem szlachty do ciemiężenia poddanych i pańszczyz
nianych chłopów, a no-
wożytne państwo parlamentarne jest narzędziem wyzysku pracy najemnej przez
kapitał. Dopiero w społeczeństwie socjalistycznym czy komunistycznym państwo
miało  obumrzeć .
Ta koncepcja państwa klasowego była przedstawiana w różnej szacie, interpreto-
wana, modyfikowana, uwspółcześniana, ale główna myśl o klasowym charakterze
państwa była niezmienna i tkwi u podstaw wszelkiej praktyki socjalistycznej opar-
tej na filozofii społecznej Marksa i Engelsa, praktyki totalitarnego państwa, jakiej
doświadczyło społeczeństwo polskie w okresie PRL w latach 1945 1989 (Turow-
ski, 1999: 106).
Państwo społecznością naturalną
Koncepcja ta sięga do poglądów Arystotelesa, wyłożonych w traktacie Polityka,
w którym Arystoteles określił człowieka jako istotę polityczną, a więc z natury
tworzącą i żyjącą w społeczności politycznej. Państwo jest społecznością natural-
ną, gdyż jednostka ludzka musi żyć we wspólnocie politycznej, aby nie tylko zaspo-
koić wszystkie swe potrzeby, ale także by rozwinąć swe człowieczeństwo. Państwo
jest społecznością naturalną także w tym sensie, że rodziny, rody, społeczności są-
siedzkie i inne grupy nie są w stanie zaspokoić wszystkich potrzeb człowieka. Poza
nimi musi istnieć wspólnota, która zabezpiecza dobro ogółu, dobro wspólne, dobro
wszystkich mniejszych wspólnot.
Koncepcja państwa jako społeczności naturalnej została przyjęta w tomistycznej
filozofii społecznej, a swe rozwinięcie znajduje w encyklikach społecznych papieży
i interpretacjach katolickiej nauki społecznej (Turowski, 1999: 107 108).
W klasycznej socjologicznej koncepcji państwa sformułowanej przez Maxa Webera
wyeksponowane są jego cechy organizacyjne. Państwo, według Webera, jest organi-
zacją racjonalną, funkcjonującą dzięki istnieniu fachowego aparatu administracyj-
nego (rzÄ…du), realizujÄ…cÄ… zadania publiczne oraz posiadajÄ…cÄ… monopol na stosowa-
nie środków przemocy wobec ludności zamieszkującej określone terytorium. Ra-
cjonalnie zorganizowany biurokratyczny aparat państwowy, określany także jako
służba publiczna, kieruje się w działaniu zasadami kompetencji, impersonalności
i hierarchicznego podporządkowania. Państwo według M. Webera to instytucja.
W teoriach współczesnych podkreśla się aspekt podmiotowy państwa. Państwo w tym
ujęciu jest związane z istnieniem nowoczesnego narodu. Naród oznacza tu nie zbio-
rowość etniczną, lecz zbiorowość politycznie zorganizowaną, zamieszkującą okre-
ślone terytorium, zbiorowość uznającą wspólne prawa i mającą poczucie własnej
odrębności z racji wspólnie podzielanych wartości. Towarzyszyć temu może, cho-
ciaż nie musi, poczucie więzi historycznej, wspólnota doświadczeń, wspólny język
(SkÄ…pska, 2000: 56).
26
4.7.2. Funkcje państwa
Państwo jako forma organizacji społeczeństwa spełnia dwa rodzaje funkcji: funkcje
zewnętrzne oraz funkcje wewnętrzne.
Funkcje zewnętrzne władzy państwowej obejmują dwie grupy zadań:
1. Zapewnienie bezpieczeństwa społeczeństwu
Zapewnienie bezpieczeństwa społeczeństwu (czy narodowi w państwach jedno-
narodowych) jest rozumiane nie tylko i nie przede wszystkim jako stworzenie
siły militarnej, która mogłaby chronić jednostki przed agresją ze strony innych
państw, ale przede wszystkim jako działania dyplomatyczne zmierzające do two-
rzenia porozumień, zawierania umów międzynarodowych, przeciwdziałających
agresjom i konfliktom zbrojnym i podejmowania wszelkich innych działań na
rzecz wzajemnej współpracy gospodarczej, kulturalnej i politycznej oraz starań
na rzecz utrzymania pokoju. Można te zadania określić krócej jako kształtowanie
polityki zagranicznej państwa w dziedzinie politycznej i gospodarczej.
2. Zapewnienie przedstawicielstwa w stosunkach międzynarodowych
Organy przedstawicielskie (ambasady, konsulaty, delegacje, misje polityczne,
wojskowe, handlowe itp.) reprezentują interesy danego państwa w innych kra-
jach. Zawierają porozumienia i umowy, utrzymują kontakty z organami władzy
innych państw. Sprawują opiekę nad obywatelami swego kraju znajdującymi się
na terytorium innego państwa.
Funkcje wewnętrzne państwa można również podzielić na kilka rodzajów zadań.
1. Ustanawianie porzÄ…dku prawnego
Funkcję wewnętrzną państwa stanowi zapewnienie ładu i porządku w obrę-
bie społeczeństwa jako wielości różnych grup społecznych i ich instytucji oraz
w stosunkach między obywatelami, a także między obywatelami a władzami
państwa. Ustanawianie i regulowanie porządku prawnego, aktualizowanie pra-
wa jest podstawową grupą zadań państwa we współczesnym, zmieniającym się
społeczeństwie.
2. Sprawowanie zwierzchniego nadzoru
W ramach funkcji wewnętrznych państwo i władza państwowa podejmuje kon-
trolę nad działalnością różnych grup społecznych i ich instytucji, wspomaga ich
działalność w różnych dziedzinach, inicjuje tę działalność i koordynuje ją, roz-
strzyga spory i konflikty. W tym zwierzchnim nadzorze państwo przestrzega za-
sady kompetencji i autonomii poszczególnych rodzajów grup społecznych.
3. Funkcje gospodarcze  inicjowanie i regulowanie życia gospodarczego,
4. Funkcje oświatowo-wychowawcze,
5. Funkcje socjalne (Turowski, 1999: 111 112).
4.7.3. Typologie państw
4.7.3.1. Państwa unitarne i federacyjne
Państwa były w przeszłości i obecnie zróżnicowane pod względem swego ustro-
ju, czyli struktury organizacyjnej. Ze względu na formy organizacji wyróżnia się:
27
państwa unitarne (jednolite) i państwa złożone (zwane państwami federalnymi lub
federacyjnymi).
Państwo unitarne charakteryzuje jedność struktury organizacyjnej i brak podziałów
na części składowe, które miałyby cechy  państwowości . Władza państwa dotyczy
całego obszaru w takim samym zakresie.
Państwo federacyjne składa się z części posiadających przymioty  państwowości ,
wyrażające się w pewnym stopniu samodzielności (regulacji prawnych na danym
obszarze) w ramach całości. W państwie federacyjnym obok organów władzy pań-
stwowej istnieją organy władzy federalnej.
Przykładem państwa federacyjnego są m.in. Stany Zjednoczone, Republika Fede-
ralna Niemiec, Kanada.
Z zagadnieniem form organizacji państwa wiąże się zjawisko autonomii. Pojęciem
autonomii określa się zjawisko pewnego stopnia niezależności, polegającej na rzą-
dzeniu się określonej części obywateli własnymi prawami, odrębnymi od ogólnych
praw państwa i stanowionymi przez dany związek autonomiczny. Autonomia musi
być przewidziana przez ogólny porządek prawny państwa i gwarantowana przez
ustawę konstytucyjną. Autonomia oznacza prawo mieszkańców części terytorium
państwowego lub określonej całości narodowo-terytorialnej, wchodzącej w skład
państwa, do samostanowienia w sprawach wewnętrznych.
Autonomia występuje w postaci:
 autonomii narodowościowo-kulturalnej,
 autonomii relig3
no-wyznaniowej
 autonomii administracyjno-politycznej.
Autonomia narodowościowo-kulturalna obejmuje prawo mieszkańców należących do
określonej grupy narodowościowej (zamieszkującej najczęściej na pewnej części te-
rytorium danego państwa) do zachowania własnego języka w szkołach, urzędach,
prasie itp. oraz do utrzymania własnych zrzeszeń i związków kulturalnych i spo-
łecznych i samostanowienia o nich. Taką autonomią cieszą się w Polsce mniejszości
narodowe.
Autonomia relig3
no-wyznaniowa zapewnia określonej grupie wyznaniowej pra-
wo samostanowienia swych instytucji i gwarantuje swobodÄ™ praktyk relig3
nych.
W przypadku Kościoła katolickiego autonomia ta regulowana jest postanowie-
niami konkordatu, czyli umowy zawartej między państwem a Stolicą Apostolską
celem określenia wzajemnych stosunków między władzą państwową a Kościołem
katolickim w danym kraju.
Autonomia administracyjno-polityczna polega na tym, że pewna część ludności za-
mieszkująca na określonej części terytorium państwowego zostaje wyposażona
w uprawnienia administracyjne, a nawet polityczne, ma prawo regulowania okre-
ślonego zakresu spraw przez własne instytucje legislacyjne.
Wszystkie rodzaje autonomii poszerzają formy organizacyjne państwa  zarówno
unitarnego, jak i związkowego. Na tle dążeń do autonomii i jej regulacji pojawiają
się liczne konflikty i trudności, które władza polityczna współczesnego państwa
musi rozwiązywać.
4.7.3.2. Państwa monarchiczne i republikańskie
Podstawą wyróżnienia tych dwóch rodzajów ustroju państwowego jest odmienne,
formalne z
ródło władzy państwowej i odmienny sposób powoływania osoby czy
osób uprawnionych do sprawowania władzy zwierzchniej w państwie.
28
W państwie monarchicznym podstawową cechą ustroju monarchicznego jest zasada,
iż władza państwowa jest sprawowana przez lub w imieniu króla, monarchy, cesa-
rza, księcia itp., i w jego imieniu wykonywane są najważniejsze akty rządzenia (nie
zaś w imieniu społeczeństwa, obywateli, narodu).
Tytuł do władzy czerpie więc sprawujący ją z ustanowienia danej osoby czy rodu
dziedziczną władzą monarszą. W przypadku gdy monarcha obejmuje tron w dro-
dze elekcji lub nawet zamachu stanu, czyli w drodze faktycznego objęcia zwierzch-
niej władzy państwowej, pełnia jego władzy wiąże się z aktem koronacji, a więc
momentem uroczystego, formalnego aktu legitymizacji (publicznego stwierdzenia
uprawnienia do sprawowania funkcji najwyższego organu władzy państwowej). Za-
sadą jednak objęcia władzy przez monarchę jest dziedziczenie (ewentualnie elekcja
i cały system legitymistycznych formuł, mających na celu ustalenie i przestrzeganie
właściwej linii przechodzenia władzy lub dokonywania elekcji).
Wyróżniamy dwa rodzaje organów władzy państwowej, a mianowicie  najwyższy
organ władzy państwowej, stanowiący prawo i przedstawicielstwo polityczne spo-
łeczeństwa, oraz tzw. organ zwierzchni władzy państwowej (głowę państwa), który
symbolizuje państwo i posiada uprawnienia (w różnych państwach odpowiednio
określane) w stosunku do pozostałych organów władzy państwowej. We współcze-
snych państwach o ustroju monarchicznym władza monarchy jest w bardzo dużym
stopniu ograniczona w stosunku do wcześniejszych dziejów. Współcześnie bowiem
funkcję najwyższego organu władzy państwowej sprawuje parlament, a następnie
rząd, rola zaś monarchy sprowadza się do symbolizowania państwa. Sfera stano-
wienia prawa, a także sfera rządzenia czy sądzenia sprawowane są przez odpowied-
nie odrębne instytucje i organy władzy państwowej. Stan ten oddaje powiedzenie,
iż  król panuje, ale nie rządzi (Turowski, 1999: 121).
W państwie republikańskim funkcje organu władzy zwierzchniej pełni prezydent,
a jego rola jest znacznie szersza i ważniejsza w strukturze organów władzy pań-
stwowej niż monarchy we współczesnym ustroju państwowym. W republice z
ró-
dłem władzy jest społeczeństwo czy też tzw. wola społeczna.
W społeczeństwach jednonarodowych oraz w społeczeństwach, w których domi-
nują członkowie jednego narodu, często określa się naród jako podmiot władzy.
Również akty rządzenia wykonywane są w imieniu republiki (np. w imieniu Rzecz-
pospolitej Polskiej, czyli w imieniu narodu polskiego). W ustroju republikańskim
osoba pełniąca funkcję zwierzchniego organu władzy państwowej (prezydenta) jest
wybierana czy to w wyborach powszechnych, czy też przez tzw. Zgromadzenie
Narodowe na pewien okres i może nią zostać teoretycznie każdy obywatel danego
państwa, spełniający prawnie określone wymagania (jak obywatelstwo, odpowied-
ni wiek, nieskazitelna przeszłość itp., choć niekoniecznie legitymujący się określo-
nym pochodzeniem rodowym).
W modelu republiki parlamentarnej podstawowe znaczenie w systemie organów wła-
dzy państwowej przysługuje parlamentowi jako organowi ustawodawczemu i kon-
trolnemu w całej strukturze organów władzy, składającemu się z przedstawicieli
różnych grup ludności (w tym partii politycznych), wyłonionych w drodze wolnych
wyborów. Administracja państwowa jest dwuczłonowa i składa się z administracji
rządowej i administracji samorządowej. Ta druga wyłaniana jest przez same spo-
łeczności lokalne: wsie i miasta danego kraju.
4.7.4. Modele władzy państwowej
Ze względu na sposób sprawowania władzy państwowej wyróżnia się dwa mode-
lowe systemy:
29
 model autorytarny
 model demokratyczny.
4.7.4.1. Model autorytarny
W przypadku modelu autorytarnego istotną cechą sprawowania władzy jest samo-
wolność sprawującego władztwo i niepodleganie żadnej (często nawet formalnej)
rzeczywistej kontroli innych organów władzy państwowej. Dysponuje on nieogra-
niczoną i niepodzielną władzą. Kumuluje w swym ręku atrybuty wszystkich rodza-
jów władzy: prawodawczej, sądowniczej, administracyjnej.
W historii pojawiał się w formie tyranii, władzy autokratycznej, despotyzmu, wła-
dzy absolutnej oraz totalitaryzmu typu faszystowskiego i komunistycznego.
Cechą autorytarnego systemu sprawowania władzy jest  rządzenie odgórne 
za pomocą regulacji prawnych, rozkazów, nakazów, za pomocą rozbudowanego
systemu sankcji karnych i stosowania przymusu, bez partycypacji w stanowieniu
prawa ze strony obywateli. System autorytarny swój patologiczny wymiar uzyskał
w ustroju faszystowskim i ustroju komunistycznym.
System totalitarny różni się od autorytarnej dyktatury. Autokratyczni władcy
w przeszłości, choć okrutni czy despotyczni, gotowi poświęcać innych dla swej
władzy czy chwały, byli jednak ograniczeni w swym władztwie przez książęta,
lordów, arystokrację, możnowładców, szlachtę oraz ówczesną decentralizację spo-
łeczno-gospodarczą i terytorialną państwa, natomiast w systemie totalitarnym nie
funkcjonują takie ograniczenia. Totalitarna władza polityczna jest nieograniczona
w swych zakresach, obejmuje wszystkie sfery życia społecznego i wszystkie sfery
życia i działalności obywateli.
Cały system władzy jest oparty na jedynej obowiązującej ideologii, która uzasad-
nia i uświęca jednopartyjny system władzy. Oficjalna ideologia jest propagowana
i przenika do wszystkich dziedzin kultury i działalności, wychowania, szkolnictwa,
a nawet moralności, kreując odpowiednie  uznawane przez partię  wzory oby-
czajowe, normy i przekonania. Państwo totalitarne wprowadza do państwowych
środków komunikacji monopol, obejmujący prasę, radio, telewizję, kino, wszelkie
publikacje, a następnie wprowadza kontrolę  cenzurę treści każdej zamierzonej
publikacji.
Państwo totalitarne likwiduje wszelkie niezależne, dobrowolne organizacje, związ-
ki i stowarzyszenia. Nie znaczy to jednak, że uchyla się od organizowania struktur
pośrednich. Przeciwnie, centralne organy władzy zakładają różne stowarzyszenia
i zwiÄ…zki, wspomagajÄ… je, ale zarazem pozbawiajÄ… jakiejkolwiek autonomii. SÄ… one
kontrolowane i sterowane przez centralne komórki polityczne i partyjne, a ich za-
daniem jest mobilizowanie społeczeństwa do akcji i działań podejmowanych przez
monopartyjne kierownictwo państwa.
Gospodarka w systemie totalitarnym jest albo podporządkowana całkowicie admi-
nistracji partyjnej, albo też pod jej kierunkiem odbywa się produkcja i dystrybucja
dochodu narodowego. W systemie komunistycznym wprowadzana jest kolektywna
własność środków produkcji, a aparat urzędników partyjnych kieruje życiem go-
spodarczym kraju.
Wreszcie system totalitarny określa się bardzo często jako państwo policyjne, cha-
rakteryzuje je bowiem rozbudowana struktura służb policyjnych, w tym specjalnych
służb bezpieczeństwa i tajnej policji, które mają za zadanie inwigilować wszystkie
sfery życia obywateli, wykrywać i zwalczać wszelkie przejawy opozycji.
30
4.7.4.2. Model demokratyczny
Główną ideą modelu demokratycznego jest zasada uczestnictwa obywateli w sprawo-
waniu władzy, czyli tzw. idea partycypacji politycznej ludności.
Demokratyczny system władzy w państwie polega na rządach ludu, czyli obywate-
li, sprawowanych w formie głosowań jednomyślnych lub większością głosów przy
podejmowaniu decyzji w ważnych sprawach państwa. Istotą demokratycznego
sprawowania władzy jest też równość praw osób posiadających status obywateli,
uczestniczących w bezpośrednim lub pośrednim (przez przedstawicieli) decydowa-
niu o sprawach państwa. Pojęciem demokracji określamy więc taki ustrój państwa
i system wykonywania władzy państwowej, w którym ogół członków społeczeń-
stwa będących obywatelami uczestniczy bezpośrednio lub pośrednio w decydowa-
niu o sprawach państwa.
Odróżniamy demokrację bezpośrednią i pośrednią (przedstawicielską).
Demokracja bezpośrednia sięga do tradycji państw-miast greckich, w których obywa-
tele w trojaki sposób uczestniczyli w sprawowaniu władzy państwowej: w głosowa-
niu powszechnym na rynku uchwalali najważniejsze prawa, wybierali określonych
obywateli na najważniejsze stanowiska w państwie, obejmowali przemiennie różne
stanowiska państwowe i wykonywali je przez określony czas.
Demokracja bezpośrednia w historii nie była zjawiskiem ani powszechnym, ani
trwałym. Jej pewne formy przetrwały i mogą odgrywać ważną rolę w ustroju de-
mokratycznym. Wiele jej elementów zachowało się jeszcze w Szwajcarii. We współ-
czesnych społeczeństwach występują w postaci plebiscytu i referendum. Plebiscyt
jest głosowaniem ludności kraju lub jego części dotyczącym przynależności pań-
stwowej, formy ustroju, autonomii polityczno-terytorialnej itp. Natomiast refe-
rendum polega na zwróceniu się danego organu władzy w państwie do obywateli
w celu podjęcia decyzji w jakiejś sprawie.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej przewiduje tę formę sprawowania władzy,
a specjalna ustawa reguluje zasady i tryb przeprowadzania referendum. Wyniki
przeprowadzonego referendum wiążą władzę zarządzająca referendum w danej
sprawie.
Istotą demokracji przedstawicielskiej (pośredniej) jest partycypacja obywateli w spra-
wach państwa przez wyłanianie przedstawicieli (posłów, deputowanych, senato-
rów) w drodze odpowiednich wyborów.
Przedstawiciele ci pełnią funkcję najwyższego organu władzy państwowej (parla-
mentu, kongresu, Izby Wyższej i Niższej). Władzę tę pełni parlament w imieniu
ogółu obywateli, a deputowani  posłowie są przed swoim elektoratem odpowie-
dzialni i mogą być odwoływani.
Władza parlamentu jest najwyższa w tym sensie, że parlament nadaje ustrój pań-
stwa, uchwala konstytucję (ustawę zasadniczą), będącą podstawą porządku praw-
nego, uchwala ustawy regulujące funkcjonowanie wszystkich dziedzin życia społecz-
nego. Parlament powołuje i odwołuje rząd jako władzę wykonawczą i sprawuje nad
nim kontrolę. Parlament tworzy i powołuje inne organy władzy państwowej.
Ta najważniejsza rola parlamentu (a więc przedstawicieli całego społeczeństwa)
w strukturze organów władzy państwowej nadaje ustrojowi państwa charakter
demokratyczny  rządów ludu, ogółu obywatelskiego. Stąd też tę postać ustroju
demokratycznego nazywa siÄ™ demokracjÄ… parlamentarnÄ….
Istotną cechą demokratycznego modelu sprawowania władzy jest przestrzeganie
przez wszystkie organy (i stanowiska) władzy państwowej tzw. wolności obywa-
telskich czy też praw obywatelskich, zabezpieczonych zwykle w ustawie konstytu-
31
cyjnej. Obejmują one  najogólniej ujmując  prawo do życia, wolności osobistej
i bezpieczeństwa, wolności sumienia, wyznania i praktyk relig3
nych, wolności pra-
sy, zgromadzeń, zrzeszania się, prawo do własności prywatnej.
32
Bibliografia
1. Bolesta-Kukułka K., 2003: Socjologia ogólna, Warszawa.
2. Goodman N., 2001: Wstęp do socjologii, Poznań.
3. Haber L. H., 2000: Organizacja formalna i nieformalna, [w:] Encyklopedia so-
cjologii, (red.) W. Kwaśniewicz i in., t. 3, Warszawa.
4. Krzysztofek K., Szczepański M. S., 2002: Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw
tradycyjnych do informacyjnych, Katowice.
5. Olechnicki K., Załęcki P., 2000: Słownik socjologiczny, Toruń.
6. Skąpska G., Państwo, [w:] Encyklopedia socjologii, (red.) W. Kwaśniewicz i in.,
t. 3, Warszawa.
7. Słownik socjologii i nauk społecznych, 2005: (red.) G. Marshall, Warszawa.
8. Sztompka P., 2002: Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków.
9. Szacka B., 2003: Wprowadzenie do socjologii, Warszawa.
10. Szczepański J., 1970: Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa.
11. Turowski J., 1993: Socjologia. Małe struktury społeczne, Lublin.
12. Turowski J., 1999: Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Lublin.
13. Słownik socjologii i nauk społecznych, 2005: (red.) G. Marshall, Warszawa.
14. Szacka B., 2003: Wprowadzenie do socjologii, Warszawa.
15. Sztompka P., 2002: Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków.
16. Turner J. H., 1998: Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie, Poznań.
17. Zacher L. W., 2000: Ryzyko społeczne, [w:] Encyklopedia socjologii,
(red.) W. Kwaśniewicz i in., t. 3, Warszawa.
33