mgr Małgorzata Mazurek-Chwiejczak
Katedra Finansów Publicznych
UMCS w Lublinie
Aby rozróżnić dobra publiczne od dóbr prywatnych należy odpowiedzieć na następujące pytania:
1. Czy dane dobro może być przedmiotem konsumpcji, o którą się rywalizuje?
" konsumpcja rywalizacyjna (rival consumption) występuje wtedy, gdy wykorzystanie
danego dobra przez jedną osobę ogranicza możliwości korzystania z niego przez innych (np.
botonik), mamy wówczas do czynienia ze zjawiskiem współzawodnictwa;
" konsumpcja nierywalizacyjna występuje wtedy, gdy spożycie danego dobra przez jedną
osobę nie ogranicza możliwości korzystania z niego przez innych, np. obrona narodowa.
2. Czy możliwe jest wykluczenie kogokolwiek z konsumpcji
danego dobra bez ponoszenia wysokich kosztów?
" istnieje możliwość wykluczenia (excludability) z
konsumpcji danego dobra bez ponoszenia wysokich
kosztów  wówczas stosujemy mechanizm cen, np.
samochód marki bentley;
" brak możliwości wykluczenia z konsumpcji danego
dobra bez ponoszenia wysokich kosztów  wówczas
niemożliwe staje się zastosowanie systemu cen, np.
latarnia morska, ochrona przeciwpożarowa w
warunkach zwartej zabudowy.
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 2
" Położenie na osi pionowej informuje nas o tym czy konsumpcja danego dobra ma charakter rywalizacyjny, a zatem
czy w przypadku danego dobra występuje zjawisko współzawodnictwa. Miarą stopnia współzawodnictwa jest krańcowy koszt
użycia, który mówi o ile wzrosną koszty ogółem, jeżeli z danego dobra skorzysta kolejna osoba:
żðkraÅ„cowy koszt użycia jest niski w przypadku dóbr publicznych (np. obrona narodowa),
żðkraÅ„cowy koszt użycia jest wysoki w przypadku dóbr prywatnych (np. bentley)
" Położenie na osi poziomej informuje o możliwości wykluczenia z konsumpcji danego dobra:
" możliwość wykluczenia jest niska w przypadku dóbr publicznych (np. latarnia morska);
" możliwość wykluczenia jest wysoka w przypadku dóbr prywatnych (np. bentley).
Tzw. czyste dobra publiczne  dobra, w przypadku których krańcowy koszt użycia oraz możliwość wykluczenia są
bliskie zeru (np. obrona narodowa).
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 3
DOBRA PUBLICZNE DOBRA PRYWATNE
żðkorzystanie z danego dobra przez żðkorzystanie z danego dobra przez
jednostkę nie uniemożliwia korzystania z jednostkę uniemożliwia korzystanie z
niego przez innych; niego przez innych;
żðbrak współzawodnictwa (rywalizacji) o żðwystÄ™puje tu zjawisko współzawodnictwa
możliwość korzystania z tych dóbr; o możliwość korzystania z tych dóbr;
żðbrak możliwoÅ›ci wykluczenia z żðwystÄ™puje możliwość wykluczenia z
konsumpcji tych dóbr (nie ma konsumpcji tych dóbr (poprzez
KRYTERIUM
zastosowania mechanizm cen); zastosowanie mechanizmu cen);
SPOA
ECZNE
żðkraÅ„cowy koszt użycia (konsumpcja tego żð kraÅ„cowy koszt użycia (konsumpcja tego
(UŻYTECZNOŚCI)
dobra przez dodatkowÄ… jednostkÄ™) jest dobra przez dodatkowÄ… jednostkÄ™) jest
bardzo niski lub bliski zeru; wysoki;
żðużyteczne dla zbiorowoÅ›ci; żðużyteczne dla jednostki;
żðzaspokajajÄ… potrzeby zbiorowe; żðzaspokajajÄ… potrzeby indywidualne;
żðkonsumpcja egalitarna (przez wiÄ™kszość żðkonsumpcja elitarna (przez wybrane
społeczeństwa) jednostki będące w stanie zapłacić za dane
dobro)
żðfinansowane ze Å›rodków publicznych; żðfinansowane ze Å›rodków prywatnych;
żðdla użytkowników sÄ… bezpÅ‚atne lub żðdla użytkowników sÄ… dostÄ™pne odpÅ‚atnie;
KRYTERIUM
częściowo odpłatne;
żðkonsumpcja jest dobrowolna; o
EKONOMICZE
żðkonsumpcja ma charakter przymusowy; dostÄ™pnoÅ›ci dobra decyduje jego cena;
(ODPA
ATNOÅšCI)
żðkonsumpcja takiego dobra jest żðkonsument pokrywa koszty korzystania z
niezależna od partycypacji w jego kosztach tego dobra płacąc za nie
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 4
Wśród dóbr publicznych można wyróżnić:
}ð CZYSTE DOBRA PUBLICZNE ( pure public goods , dobra publiczne
sensu stricto)  dobra, z punktu widzenia kryterium społecznego są
zaliczane do kategorii dóbr publicznych i z przyczyn naturalnych
muszą służyć całemu społeczeństwu, dlatego są one finansowane ze
środków publicznych (np. autostrady, obrona narodowa, policja,
ochrona przeciwpożarowa, działalność służb dyplomatycznych);
}ð DOBRA SPOA
ECZNE ( social goods , dobra publiczne sensu largo) 
dobra, które z punktu widzenia kryterium społecznego mogłyby być
dobrami prywatnymi, ale na skutek prowadzonej przez władze
polityki i realizowanej doktryny społeczno-gospodarczej są one
finansowane ze środków publicznych i dostarczane obywatelowi
bezpłatnie. Bywają określane jako dobra prywatne finansowane ze
środków publicznych (np. ochrona zdrowia, edukacja).
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 5
Øð ze wzglÄ™du na kryterium spoÅ‚eczne (użytecznoÅ›ci) speÅ‚niajÄ… cechy dóbr
prywatnych
Øð ze wzglÄ™du na kryterium ekonomiczne (odpÅ‚atnoÅ›ci) speÅ‚niajÄ… cechy dóbr
publicznych
żðkorzystanie z danego dobra przez jednostkÄ™ uniemożliwia
korzystanie z niego przez innych;
żðwystÄ™puje tu zjawisko współzawodnictwa o możliwość korzystania
z tych dóbr;
KRYTERIUM
żðwystÄ™puje możliwość wykluczenia z konsumpcji tych dóbr
SPOA
ECZNE
(poprzez zastosowanie mechanizmu cen);
(UŻYTECZNOŚCI)
żð kraÅ„cowy koszt użycia (konsumpcja tego dobra przez dodatkowÄ…
jednostkÄ™) jest wysoki;
żðużyteczne dla jednostki;
żðzaspokajajÄ… potrzeby indywidualne
żðfinansowane ze Å›rodków publicznych;
żðdla użytkowników sÄ… bezpÅ‚atne lub częściowo odpÅ‚atne;
KRYTERIUM
EKONOMICZE
żðkonsumpcja ma charakter przymusowy;
(ODPA
ATNOÅšCI)
żðkonsumpcja takiego dobra jest niezależna od partycypacji w jego
kosztach
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 6
FISKALNE
POZAFISKALNE
(ALIMENTACYJNE)
" alokacyjna
KONCEPCJA
" redystrybucyjna
RICHARDA
I PEGGY
" stabilizacyjna
MUSGRAVE
" stymulacyjna
" informacyjno-kontrolna
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 7
}ð najważniejsza i najstarsza (pierwotna) funkcja finansów publicznych;
}ð polega na pobieraniu i gromadzeniu Å›rodków pieniężnych przez paÅ„stwo po to,
aby pozyskać fundusze niezbędne do realizacji zadań, jakie państwo ma do
spełnienia;
}ð w poczÄ…tkowym okresie istnienia paÅ„stwa, gdy gospodarka pieniężna siÄ™
rozwijała, wyrażała ona konieczność uzyskania odpowiednich środków
pieniężnych w wysokości niezbędnej do pokrycia wydatków panującego;
}ð w starożytnym Rzymie, Å›rodki pieniężne byÅ‚y zbierane do dyspozycji imperatora
w specjalnym koszu ( Å‚ac. fiscus  koszyk)  stÄ…d wywodzi siÄ™ nazwa funkcji
fiskalnej;
}ð w ustroju feudalnym na pierwszy plan wysuwaÅ‚y siÄ™ cele zwiÄ…zane z dziaÅ‚aniem
administracji, wojska i obsługą długu publicznego;
}ð przy rozszerzaniu potrzeb publicznych wyznaczajÄ…cych zadania do
sfinansowania i oddzieleniu zasobów panującego od środków publicznych
ważne stało się nie tylko czerpanie środków pieniężnych, ale również ich
podział, kierowanie określonych wielkości tych środków na poszczególne,
niezbędne zadania państwa oraz ustalanie sposobów tego podziału.
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 8
}ð Paul Samuelson i William Nordhaus wyróżniajÄ… trzy funkcje
państwa, którego zadaniem jest zapewnienie:
1. efektywności całej gospodarki przy niesprawności rynkowego
mechanizmu alokacji zasobów;
2. sprawiedliwości (równości) przy nadmiernej dysproporcji dochodów;
3. stabilności gospodarki rynkowej.
}ð Richard i Peggy Musgrave wyróżnili trzy funkcje finansów
publicznych, korespondujące z funkcjami państwa wyróżnionymi
przez Samuelsona i Nordhausa:
1. funkcja alokacyjna => zapewnienie efektywności gospodarki przy
niesprawności rynkowego mechanizmu alokacji zasobów;
2. funkcja redystrybucyjna => zapewnienie sprawiedliwości (równości) przy
nadmiernej dysproporcji dochodów;
3. funkcja stabilizacyjna => zapewnienie stabilności gospodarki rynkowej.
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 9
Å›ð alokacja polega na optymalnym podziale czynników produkcji miÄ™dzy różnorodne zadania,
umożliwiając podniesienie poziomu społecznej zamożności;
Å›ð alokacja dokonywana jest zasadniczo przez rynkowy mechanizm cen, jednak w przypadku
niektórych dóbr (publicznych i społecznych) mechanizm rynkowy zawodzi lub jest nieefektywny,
wówczas są one alokowane przez system finansów publicznych;
Å›ð funkcja alokacyjna finansów publicznych polega na przemieszczaniu czynników produkcji z
sektora prywatnego do sektora publicznego, a następnie na ich podziale w sektorze publicznym;
Å›ð efektem jest dostarczanie spoÅ‚eczeÅ„stwu nastÄ™pujÄ…cych kategorii dóbr:
Å›ð dobra publiczne wykazujÄ… pewne specyficzne, naturalne cechy (niski koszt kraÅ„cowy użycia, brak
współzawodnictwa o możliwość korzystania z nich itd.), które sprawiają, że trudno byłoby je
organizować na zasadach rynkowych; ponadto, dobra publiczne zaspokajają potrzeby zbiorowe, w
przypadku których mechanizm rynkowy zawodzi;
Å›ð dobra spoÅ‚eczne ze wzglÄ™du na ich cechy mogÅ‚yby być dostarczane na zasadach rynkowych, jednak
pojawia się niebezpieczeństwo, że nadmierne zróżnicowanie dochodów mogłoby ograniczyć dostęp
pewnej grupy osób do tych dóbr  grupy społeczne o najniższych dochodach zrezygnowałyby z tych
dóbr, gdyż swoje dochody przeznaczają na zaspokojenie podstawowych potrzeb; dlatego rząd i
władze samorządowe wymuszają konsumpcję pewnych dóbr ważnych dla normalnej egzystencji i
rozwoju człowieka (takich jak oświata czy służba zdrowia), dostarczając je nieodpłatnie lub częściowo
odpłatnie.
Å›ð .
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 10
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 11
Å›ð Redystrybucja to wtórny podziaÅ‚ dochodu narodowego dokonywany przez sektor
finansów publicznych;
Å›ð funkcja redystrybucyjna polega na korygowaniu przez paÅ„stwo pierwotnego podziaÅ‚u
dochodu narodowego ukształtowanego przez rynek w celu zapewnienia równowagi
całego systemu społeczno-ekonomicznego;
Å›ð oznacza Å›wiadome i celowe wykorzystywanie systemu finansowego do gromadzenia i
rozdzielania środków publicznych w państwie;
Å›ð jest blisko zwiÄ…zana z funkcjÄ… fiskalnÄ… i stanowi jej kontynuacjÄ™;
Å›ð dokonuje siÄ™ poprzez system przepÅ‚ywu Å›rodków pieniężnych miÄ™dzy różnymi
podmiotami a państwem (władzami publicznymi), przepływ ten ma charakter
jednokierunkowy i odbywa się za pomocą takich instrumentów finansowych jak:
Å›ð podatki  oznaczajÄ… przejÄ™cie przez wÅ‚adze publiczne części dochodów podatników,
Å›ð transfery  wypÅ‚aty dokonywane przez sektor finansów publicznych na rzecz różnych podmiotów:
Å›ð zwiÄ…zane z kontrÅ›wiadczeniem (Å›wiadczeniem wzajemnym) - wynagrodzenia pracowników
zatrudnionych w sektorze publicznym (lekarzy, nauczycieli, policjantów itd.);
Å›ð nie zwiÄ…zane z kontrÅ›wiadczeniem - renty, emerytury, stypendia, zasiÅ‚ki.
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 12
}ð Funkcja redystrybucyjna jest przedmiotem kontrowersji, gdyż narusza
interesy ekonomiczne jednych podmiotów, przysparzając korzyści innym.
Mechanizmem redystrybucji mogą być objęte:
Å›ð LUDNOŚĆ  redystrybucja wyraża siÄ™ w ksztaÅ‚towaniu funduszy nabywczych
ludności; jej celem jest bardziej równomierny podział dochodów; jest
realizowana poprzez takie instrumenty jak progresywne opodatkowanie
dochodów ludności, subwencje, zasiłki itd.;
Å›ð REGIONY  celem jest zmniejszenie zróżnicowania poziomu rozwoju spoÅ‚eczno-
gospodarczego regionów; państwo stosuje dwojakiego rodzaju redystrybucję
środków między jednostkami samorządu terytorialnego  pionową
(przekazywanie JST środków z budżetu państwa w postaci dotacji lub subwencji)
oraz poziomą (zamożne JST przekazują część środków finansowych gorzej
sytuowanym samorzÄ…dom);
Å›ð PAC
STWA  redystrybucja jest prowadzona w ramach polityki spójności UE; jej
cel polega na ograniczeniu zróżnicowania poziomu społeczno-gospodarczego
państw członkowskich; w efekcie jedne państwa stają się płatnikami netto
(wpłacają do budżetu UE więcej niż z niego otrzymują), zaś inne beneficjentami
netto (otrzymują z budżetu UE więcej niż do niego wpłacają).
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 13
y
ródło: http://epp.eurostat.ec.europa.eu
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 14
}ð polega na umiejÄ™tnym oddziaÅ‚ywaniu na procesy gospodarcze w skali
makroekonomicznej za pomocą finansów publicznych, aby łagodzić wahania
cyklu koniunkturalnego;
}ð chodzi o jednoczesne zapewnienie tzw. MAGICZNEGO CZWOROBOKU, tzn.:
ć% stałego wzrostu gospodarczego,
ć% wysokiej stopy zatrudnienia,
ć% niskiej stopy inflacji,
ć% równowagi bilansu płatniczego;
}ð zadaniem instrumentów polityki fiskalnej jest:
ć% hamowanie ekspansji gospodarczej w okresie jej nadmiernego wzrostu;
ć% pobudzanie aktywności gospodarczej w okresach kryzysów i recesji;
}ð podstawowymi Å›rodkami oddziaÅ‚ywania na Å‚Ä…czny popyt w gospodarce,
poziom zatrudnienia, stopÄ™ inflacji i stopÄ™ procentowÄ… sÄ…:
ć% wielkość dochodów budżetowych;
ć% wielkość wydatków budżetowych;
ć% saldo budżetu państwa
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 15
Typ
Instrumenty dyskrecjonalne Automatyczne stabilizatory koniunktury
instrumentu
aktywna polityka fiskalna pasywna polityka fiskalna
typ polityki
fiskalnej
świadome działanie organów państwa, których środki finansowej polityki państwa, które
celem jest wpływanie na poziom dochodów do wbudowane w gospodarkę działają samoczynnie
dyspozycji netto podmiotów gospodarczych i na rzecz kompensacji fluktuacji
mechanizm
doprowadzanie do zwiększenia lub zmniejszenia koniunkturalnych, bez potrzeby podejmowania
działania
tego dochodu w zależności od fazy cyklu przez organy rządowe decyzji o ich
koniunkturalnego uruchomieniu
·ð paÅ„stwo może reagować w sposób, jakiego ·ð szybkie reagowania na zmianÄ™ sytuacji
wymaga sytuacja dochodowej podmiotów
·ð dziÄ™ki automatycznemu dziaÅ‚aniu sÄ… bardziej
przewidywalne i terminowe
zalety
·ð ich symetryczność powoduje, że nie majÄ… one
wpływu na poziom zadłużenia publicznego w
danym cyklu koniunkturalnym
·ð pojawia siÄ™ tzw. efekt opóz
nieÅ„ ·ð rozwiÄ…zania przyjÄ™te w ramach systemu
(diagnostycznych i decyzyjnych), który podatkowego mogą być nieskuteczne ze
uniemożliwia szybkie reagowanie na szoki względu na nieadekwatność do występującej
oddziałujące na gospodarkę w praktyce sytuacji
·ð niepewność co do reakcji podmiotów może
wady powodować, że rzeczywiste skutki będą
odwrotne do zamierzonych
·ð efektywne Å›rodki polityki fiskalnej w krótkim
okresie (wzrost wydatków) mają szkodliwy
wpływ na wzrost gospodarczy w średnim w i
długim okresie
16
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak
INSTRUMENTY DYSKRECJONALNE (UZNANIOWE) AUTOMATYCZNE STABILIZATORY KONIUNKTURY
·ð instrumenty podatkowe (np. zmiany stawek ·ð instrumenty podatkowe (np. progresywny
podatkowych, wprowadzenie nowego podatku) podatek dochodowy)
PRZYKA
ADY ·ð instrumenty wydatkowe (np. wydatki na roboty ·ð instrumenty wydatkowe ( np. zasiÅ‚ki dla
publiczne) bezrobotnych i inne wydatki socjalne typu
zasiłkowego)
żð roboty publiczne: żðprogresywne podatki dochodowe:
- w okresie kryzysu gospodarczego rośnie liczba -w okresie ekspansji gospodarczej dochody
osób pozostających bez pracy, są oni zatrudniani obywateli wzrastają do wyższych klas
przy robotach publicznych, co podnosi poziom ich opodatkowania, to zwiększa obciążenia
dochodu i zapobiega spadkowi globalnego popytu; podatkowe, zmniejsza efektywny popyt i hamuje
-w okresie ekspansji gospodarczej mniej osób jest nadmierną aktywność gospodarczą,;
zatrudnianych w formie robót publicznych, co -w okresie kryzysu gospodarczego dochody
sprawia, że popyt nie jest kreowany w takim obywateli spadają do niższych klas
stopniu jak w okresie kryzysu; opodatkowania, to zmniejsza obciążenia
żðzmiany stawek podatkowych: podatkowe, efektywny popyt spada w mniejszym
MECHANIZM - w okresie ekspansji gospodarczej podnoszenie stopniu niż wynikałoby to ze spadku dochodów,
DZIAA
ANIA stawek podatków dochodowych, co zwiększa zachęca do inwestowania i tworzenia nowych
obciążenia podatkowe, zmniejsza efektywny popyt miejsc pracy;
i hamuje nadmiernÄ… aktywność gospodarczÄ…; żðzasiÅ‚ki dla bezrobotnych:
-w okresie kryzysu gospodarczego obniżanie -w okresie kryzysu gospodarczego rośnie liczba
stawek podatków dochodowych, co zmniejsza osób pozostających bez pracy, wzrastają
obciążenia podatkowe i zachęca do inwestowania wydatki budżetu na zasiłki dla bezrobotnych, to
zapobiega spadkowi globalnego popytu;
-w okresie ekspansji gospodarczej mniej osób
pobiera zasiłki dla bezrobotnych, popyt nie jest
kreowany w takim stopniu jak w okresie kryzysu
17
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak
RECESJA
EKSPANSJA
GOSPODARCZA
GOSPODARCZA
(KRYZYS)
Efektywny popyt
é! ç!
Podatki
ç! é!
Wydatki publiczne
é! é!
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 18
}ð jest pochodnÄ… funkcji redystrybucyjnej, jej bardziej zÅ‚ożonÄ… formÄ…;
}ð polega na aktywnym, Å›wiadomym wpÅ‚ywaniu przez paÅ„stwo na procesy
gospodarcze i społeczne za pomocą bodz
ców finansowych, wyrażanych w
formie transferów pieniężnych:
ć% o charakterze pozytywnym  mają na celu pobudzać do określonych,
pożądanych zachowań, wyrażają się w obietnicach korzyści finansowych,
np.:

ð tworzenie specjalnych stref ekonomicznych,

ð ulgi podatkowe,

ð becikowe

ð niższe skÅ‚adki ubezpieczeÅ„ spoÅ‚ecznych od zatrudnionego studenta lub osoby
niepełnosprawnej;
ć% o charakterze negatywnym  mają na celu powstrzymać od
zachowań niepożądanych, np.:

ð kary, grzywny, mandaty,

ð odsetki za nieterminowÄ… realizacjÄ™ zobowiÄ…zaÅ„ publicznoprawnych,

ð sankcyjna stawka podatku dochodowego od przychodów pochodzÄ…cych
ze z
ródeł nieujawnionych  75%).
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 19
}ð dochody i wydatki publiczne stanowiÄ… cenne z
ródło informacji dla władz
publicznych, przedsiębiorstw i osób fizycznych (m. in. informują obywateli o
kierunkach polityki społeczno-gospodarczej prowadzonej przez państwo, o
kondycji finansowej państwa itd.);
}ð do peÅ‚nienia tej funkcji zostaÅ‚y powoÅ‚ane takie organy jak:
ć% Najwyższa Izba Kontroli;
ć% Urzędy Kontroli Skarbowej;
ć% Regionalne Izby Obrachunkowe;
}ð pobór podatków oraz ponoszenie wydatków publicznych nakÅ‚adajÄ… na osoby
fizyczne i przedsiębiorców liczne obowiązki (prowadzenie rachunkowości,
składanie zeznań podatkowych itd.), co umożliwia podmiotom publicznym
sprawowanie kontroli wywiązywania się przez te podmioty z obciążeń
podatkowych i pozapodatkowych.
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 20
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 21