mgr Małgorzata Mazurek-Chwiejczak
Katedra Finansów Publicznych
UMCS w Lublinie
Aby rozróżnić dobra publiczne od dóbr prywatnych należy odpowiedzieć na następujące pytania:
1. Czy dane dobro może być przedmiotem konsumpcji, o którą się rywalizuje?
" konsumpcja rywalizacyjna (rival konsumption) występuje wtedy, gdy wykorzystanie
danego dobra przez jedną osobę ogranicza możliwości korzystania z niego przez innych (np.
botonik), mamy wówczas do czynienia ze zjawiskiem współzawodnictwa;
" konsumpcja nierywalizacyjna występuje wtedy, gdy spożycie danego dobra przez jedną
osobę nie ogranicza możliwości korzystania z niego przez innych, np. obrona narodowa.
2. Czy możliwe jest wykluczenie kogokolwiek z konsumpcji
danego dobra bez ponoszenia wysokich kosztów?
" istnieje możliwość wykluczenia (excludability) z
konsumpcji danego dobra bez ponoszenia wysokich
kosztów  wówczas stosujemy mechanizm cen, np.
samochód marki bentley;
" brak możliwości wykluczenia z konsumpcji danego
dobra bez ponoszenia wysokich kosztów  wówczas
niemożliwe staje się zastosowanie systemu cen, np.
latarnia morska, ochrona przeciwpożarowa w
warunkach zwartej zabudowy.
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 2
" Położenie na osi pionowej informuje nas o tym czy konsumpcja danego dobra ma charakter rywalizacyjny, a zatem
czy w przypadku danego dobra występuje zjawisko współzawodnictwa. Miarą stopnia współzawodnictwa jest krańcowy koszt
użycia, który mówi o ile wzrosną koszty ogółem, jeżeli z danego dobra skorzysta kolejna osoba:
żð kraÅ„cowy koszt użycia jest niski w przypadku dóbr publicznych (np. obrona narodowa),
żð kraÅ„cowy koszt użycia jest wysoki w przypadku dóbr prywatnych (np. bentley)
" Położenie na osi poziomej informuje o możliwości wykluczenia z konsumpcji danego dobra:
" możliwość wykluczenia jest niska w przypadku dóbr publicznych (np. latarnia morska);
" możliwość wykluczenia jest wysoka w przypadku dóbr prywatnych (np. bentley).
Tzw. czyste dobra publiczne  dobra, w przypadku których krańcowy koszt użycia oraz możliwość wykluczenia są
bliskie zeru (np. obrona narodowa).
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 3
DOBRA PUBLICZNE DOBRA PRYWATNE
żð korzystanie z danego dobra przez żð korzystanie z danego dobra przez
jednostkę nie uniemożliwia korzystania z jednostkę uniemożliwia korzystanie z
niego przez innych; niego przez innych;
żðbrak współzawodnictwa (rywalizacji) o żð wystÄ™puje tu zjawisko współzawodnictwa
możliwość korzystania z tych dóbr; o możliwość korzystania z tych dóbr;
żð brak możliwoÅ›ci wykluczenia z żð wystÄ™puje możliwość wykluczenia z
konsumpcji tych dóbr (nie ma konsumpcji tych dóbr (poprzez
KRYTERIUM
zastosowania mechanizm cen); zastosowanie mechanizmu cen);
SPOA
ECZNE
żð kraÅ„cowy koszt użycia (konsumpcja tego żð kraÅ„cowy koszt użycia (konsumpcja tego
(UŻYTECZNOŚCI)
dobra przez dodatkowÄ… jednostkÄ™) jest dobra przez dodatkowÄ… jednostkÄ™) jest
bardzo niski lub bliski zeru; wysoki;
żð użyteczne dla zbiorowoÅ›ci; żð użyteczne dla jednostki;
żð zaspokajajÄ… potrzeby zbiorowe; żð zaspokajajÄ… potrzeby indywidualne;
żð konsumpcja egalitarna (przez wiÄ™kszość żð konsumpcja elitarna (przez wybrane
społeczeństwa) jednostki będące w stanie zapłacić za dane
dobro)
żð finansowane ze Å›rodków publicznych; żð finansowane ze Å›rodków prywatnych;
żð dla użytkowników sÄ… bezpÅ‚atne lub żð dla użytkowników sÄ… dostÄ™pne odpÅ‚atnie;
KRYTERIUM
częściowo odpłatne;
żð konsumpcja jest dobrowolna; o
EKONOMICZE
żð konsumpcja ma charakter przymusowy; dostÄ™pnoÅ›ci dobra decyduje jego cena;
(ODPA
ATNOÅšCI)
żð konsumpcja takiego dobra jest żð konsument pokrywa koszty korzystania z
niezależna od partycypacji w jego kosztach tego dobra płacąc za nie
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 4
Wśród dóbr publicznych można wyróżnić:
}ð CZYSTE DOBRA PUBLICZNE ( pure public goods , dobra publiczne
sensu stricto)  dobra, z punktu widzenia kryterium społecznego są
zaliczane do kategorii dóbr publicznych i z przyczyn naturalnych
muszą służyć całemu społeczeństwu, dlatego są one finansowane ze
środków publicznych (np. autostrady, obrona narodowa, policja,
ochrona przeciwpożarowa, działalność służb dyplomatycznych);
}ð DOBRA SPOA
ECZNE ( social goods , dobra publiczne sensu largo) 
dobra, które z punktu widzenia kryterium społecznego mogłyby być
dobrami prywatnymi, ale na skutek prowadzonej przez władze
polityki i realizowanej doktryny społeczno-gospodarczej są one
finansowane ze środków publicznych i dostarczane obywatelowi
bezpłatnie. Bywają określane jako dobra prywatne finansowane ze
środków publicznych (np. ochrona zdrowia, edukacja).
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 5
Øð ze wzglÄ™du na kryterium spoÅ‚eczne (użytecznoÅ›ci) speÅ‚niajÄ… cechy dóbr
prywatnych
Øð ze wzglÄ™du na kryterium ekonomiczne (odpÅ‚atnoÅ›ci) speÅ‚niajÄ… cechy dóbr
publicznych
żð korzystanie z danego dobra przez jednostkÄ™ uniemożliwia
korzystanie z niego przez innych;
żð wystÄ™puje tu zjawisko współzawodnictwa o możliwość korzystania
z tych dóbr;
KRYTERIUM
żð wystÄ™puje możliwość wykluczenia z konsumpcji tych dóbr
SPOA
ECZNE
(poprzez zastosowanie mechanizmu cen);
(UŻYTECZNOŚCI)
żð kraÅ„cowy koszt użycia (konsumpcja tego dobra przez dodatkowÄ…
jednostkÄ™) jest wysoki;
żð użyteczne dla jednostki;
żð zaspokajajÄ… potrzeby indywidualne
żð finansowane ze Å›rodków publicznych;
żð dla użytkowników sÄ… bezpÅ‚atne lub częściowo odpÅ‚atne;
KRYTERIUM
EKONOMICZE
żð konsumpcja ma charakter przymusowy;
(ODPA
ATNOÅšCI)
żð konsumpcja takiego dobra jest niezależna od partycypacji w jego
kosztach
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 6
EKONOMICZNE
POLITYCZNE
pozafiskalne
fiskalne
(alimentacyjne)
" alokacyjna
KONCEPCJA
RICHARDA
" redystrybucyjna
I PEGGY
MUSGRAVE
" stabilizacyjna
" stymulacyjna
" ewidencyjna
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 7
qðwyrażajÄ… siÄ™ w ksztaÅ‚towaniu, przeksztaÅ‚caniu i wpÅ‚ywaniu na rzeczywistość
społeczno-gospodarczą w kierunku uznanym za pożądany przez władze
publiczne;
qðwiążą siÄ™ z zarzÄ…dzaniem publicznÄ… gospodarkÄ… finansowÄ…;
qðpolegajÄ… na wyborze, ustaleniu i realizacji okreÅ›lonych celów za pomocÄ…
odpowiednich instrumentów prawnych i finansowych;
qðcele polityki finansowej sÄ… wyznaczone przez cele polityki spoÅ‚eczno-
gospodarczej państwa lub samorządu terytorialnego i są odbiciem;
qðcele te sÄ… różne w poszczególnych epokach historycznych, fazach rozwoju
państwowości czy formacjach społeczno-politycznych;
qðsÄ… one wyrażone formalnie w program wyborczych partii politycznych,
programach rzÄ…dowych uchwalanych przez parlament, w ratyfikowanych
umowach międzynarodowych czy w wypowiedziach polityków.
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 8
}ð najważniejsza i najstarsza (pierwotna) funkcja finansów publicznych;
}ð polega na pobieraniu i gromadzeniu Å›rodków pieniężnych przez paÅ„stwo po to,
aby pozyskać fundusze niezbędne do realizacji zadań, jakie państwo ma do
spełnienia;
}ð w poczÄ…tkowym okresie istnienia paÅ„stwa, gdy gospodarka pieniężna siÄ™
rozwijała, wyrażała ona konieczność uzyskania odpowiednich środków
pieniężnych w wysokości niezbędnej do pokrycia wydatków panującego;
}ð w starożytnym Rzymie, Å›rodki pieniężne byÅ‚y zbierane do dyspozycji imperatora
w specjalnym koszu ( Å‚ac. fiscus  koszyk)  stÄ…d wywodzi siÄ™ nazwa funkcji
fiskalnej;
}ð w ustroju feudalnym na pierwszy plan wysuwaÅ‚y siÄ™ cele zwiÄ…zane z dziaÅ‚aniem
administracji, wojska i obsługą długu publicznego;
}ð przy rozszerzaniu potrzeb publicznych wyznaczajÄ…cych zadania do
sfinansowania i oddzieleniu zasobów panującego od środków publicznych
ważne stało się nie tylko czerpanie środków pieniężnych, ale również ich
podział, kierowanie określonych wielkości tych środków na poszczególne,
niezbędne zadania państwa oraz ustalanie sposobów tego podziału.
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 9
}ð Paul Samuelson i William Nordhaus wyróżniajÄ… trzy funkcje
państwa, którego zadaniem jest zapewnienie:
1. efektywności całej gospodarki przy niesprawności rynkowego
mechanizmu alokacji zasobów;
2. sprawiedliwości (równości) przy nadmiernej dysproporcji dochodów;
3. stabilności gospodarki rynkowej.
}ð Richard i Peggy Musgrave wyróżnili trzy funkcje finansów
publicznych, korespondujące z funkcjami państwa wyróżnionymi
przez Samuelsona i Nordhausa:
1. funkcja alokacyjna => zapewnienie efektywności gospodarki przy
niesprawności rynkowego mechanizmu alokacji zasobów;
2. funkcja redystrybucyjna => zapewnienie sprawiedliwości (równości) przy
nadmiernej dysproporcji dochodów;
3. funkcja stabilizacyjna => zapewnienie stabilności gospodarki rynkowej.
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 10
Å›ð alokacja polega na optymalnym podziale czynników produkcji miÄ™dzy różnorodne zadania,
umożliwiając podniesienie poziomu społecznej zamożności;
Å›ð alokacja dokonywana jest zasadniczo przez rynkowy mechanizm cen, jednak w przypadku
niektórych dóbr (publicznych i społecznych) mechanizm rynkowy zawodzi lub jest nieefektywny,
wówczas są one alokowane przez system finansów publicznych;
Å›ð funkcja alokacyjna finansów publicznych polega na wytwarzaniu i dostarczaniu obywatelom,
społecznościom lokalnym oraz społeczeństwu jako całości pewnych dóbr publicznych i
społecznych, które nie mogą być efektywnie rozdzielane na zasadach rynkowych;
Å›ð dobra publiczne wykazujÄ… pewne specyficzne, naturalne cechy (niski koszt kraÅ„cowy użycia, brak
współzawodnictwa o możliwość korzystania z nich itd.), które sprawiają, że trudno byłoby je
organizować na zasadach rynkowych; ponadto, dobra publiczne zaspokajają potrzeby zbiorowe, w
przypadku których mechanizm rynkowy zawodzi;
Å›ð dobra spoÅ‚eczne ze wzglÄ™du na ich cechy mogÅ‚yby być dostarczane na zasadach rynkowych, jednak
pojawia się niebezpieczeństwo, że nadmierne zróżnicowanie dochodów mogłoby ograniczyć dostęp
pewnej grupy osób do tych dóbr  grupy społeczne o najniższych dochodach zrezygnowałyby z tych
dóbr, gdyż swoje dochody przeznaczają na zaspokojenie podstawowych potrzeb; dlatego rząd i
władze samorządowe wymuszają konsumpcję pewnych dóbr ważnych dla normalnej egzystencji i
rozwoju człowieka (takich jak oświata czy służba zdrowia), dostarczając je nieodpłatnie lub częściowo
odpłatnie;
Å›ð dobra takie sÄ… finansowane ze Å›rodków publicznych i dostarczane obywatelom niezależnie od
tego czy oni tego oczekujÄ….
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 11
y
ródło: http://epp.eurostat.ec.europa.eu
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 12
Å›ð Redystrybucja to wtórny podziaÅ‚ dochodu narodowego dokonywany przez sektor
finansów publicznych;
Å›ð funkcja redystrybucyjna polega na korygowaniu przez paÅ„stwo pierwotnego podziaÅ‚u
dochodu narodowego ukształtowanego przez rynek w celu zapewnienia równowagi
całego systemu społeczno-ekonomicznego;
Å›ð oznacza Å›wiadome i celowe wykorzystywanie systemu finansowego do gromadzenia i
rozdzielania środków publicznych w państwie;
Å›ð jest blisko zwiÄ…zana z funkcjÄ… fiskalnÄ… i stanowi jej kontynuacjÄ™;
Å›ð dokonuje siÄ™ poprzez system przepÅ‚ywu Å›rodków pieniężnych miÄ™dzy różnymi
podmiotami a państwem (władzami publicznymi), przepływ ten ma charakter
jednokierunkowy i odbywa się za pomocą takich instrumentów finansowych jak:
Å›ð podatki  oznaczajÄ… przejÄ™cie przez wÅ‚adze publiczne części dochodów podatników,
Å›ð transfery  wypÅ‚aty dokonywane przez sektor finansów publicznych na rzecz różnych podmiotów:
Å›ð zwiÄ…zane z kontrÅ›wiadczeniem (Å›wiadczeniem wzajemnym) - wynagrodzenia pracowników
zatrudnionych w sektorze publicznym (lekarzy, nauczycieli, policjantów itd.);
Å›ð nie zwiÄ…zane z kontrÅ›wiadczeniem - renty, emerytury, stypendia, zasiÅ‚ki.
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 13
}ð Funkcja redystrybucyjna jest przedmiotem kontrowersji, gdyż narusza
interesy ekonomiczne jednych podmiotów, przysparzając korzyści innym.
Aspekty redystrybucji:
Å›ð MAKROEKONOMICZNY  analizowanie skutków redystrybucji dla gospodarki narodowej, jej
poszczególnych działów, sektorów, gałęzi, branż i regionów;
Å›ð MAKROSPOA
ECZNY  analizowanie skutków redystrybucji dla określonych grup społecznych i
zawodowych (np. emerytów, rencistów, bezrobotnych, studentów, pracowników sfery
budżetowej itd.);
Å›ð JEDNOSTKOWY  analizowanie korzyÅ›ci i kosztów redystrybucji z punktu widzenia
poszczególnych obywateli (porównanie indywidualnych obciążeń z wartością świadczeń
otrzymanych od państwa).
Å›ð Z funkcja redystrybucyjnÄ… zwiÄ…zany jest problem kryteriów
sprawiedliwego rozłożenia ciężarów finansowania zadań publicznych i
społecznych.
Å›ð Podstawowy dylemat redystrybucyjnej funkcji finansów publicznych
sprowadza się do wyboru: czy w procesie redystrybucji dochodów nadać
priorytet efektywności gospodarowania czy sprawiedliwości (równości)?
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 14
y
ródło: http://epp.eurostat.ec.europa.eu
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 15
}ð polega na umiejÄ™tnym oddziaÅ‚ywaniu na procesy gospodarcze w skali
makroekonomicznej za pomocą finansów publicznych, aby łagodzić wahania
cyklu koniunkturalnego;
}ð chodzi o jednoczesne zapewnienie tzw. MAGICZNEGO CZWOROBOKU, tzn.:
ć% stałego wzrostu gospodarczego,
ć% wysokiej stopy zatrudnienia,
ć% niskiej stopy inflacji,
ć% równowagi bilansu płatniczego;
}ð zadaniem instrumentów polityki fiskalnej jest:
ć% hamowanie ekspansji gospodarczej w okresie jej nadmiernego wzrostu;
ć% pobudzanie aktywności gospodarczej w okresach kryzysów i recesji;
}ð podstawowymi Å›rodkami oddziaÅ‚ywania na Å‚Ä…czny popyt w gospodarce,
poziom zatrudnienia, stopÄ™ inflacji i stopÄ™ procentowÄ… sÄ…:
ć% wielkość dochodów budżetowych;
ć% wielkość wydatków budżetowych;
ć% saldo budżetu państwa
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 16
AUTOMATYCZNE STABILIZATORY KONIUNKTURY INSTRUMENTY DYSKRECJONALNE (UZNANIOWE)
żð progresywne podatki dochodowe, żð roboty publiczne,
PRZYKA
ADY
żð zasiÅ‚ki dla bezrobotnych żð zmiany stawek podatkowych
żð progresywne podatki dochodowe: żð roboty publiczne:
-w okresie ekspansji gospodarczej dochody obywateli - w okresie kryzysu gospodarczego rośnie liczba osób
wzrastają do wyższych klas opodatkowania, to zwiększa pozostających bez pracy, są oni zatrudniani przy
obciążenia podatkowe, zmniejsza efektywny popyt i hamuje robotach publicznych, co podnosi poziom ich dochodu i
nadmierną aktywność gospodarczą,; zapobiega spadkowi globalnego popytu;
-w okresie kryzysu gospodarczego dochody obywateli -w okresie ekspansji gospodarczej mniej osób jest
spadają do niższych klas opodatkowania, to zmniejsza zatrudnianych w formie robót publicznych, co sprawia,
obciążenia podatkowe, efektywny popyt spada w mniejszym że popyt nie jest kreowany w takim stopniu jak w
MECHANIZM stopniu niż wynikałoby to ze spadku dochodów, zachęca do okresie kryzysu;
DZIAA
ANIA inwestowania i tworzenia nowych miejsc pracy; żð zmiany stawek podatkowych:
żð zasiÅ‚ki dla bezrobotnych: - w okresie ekspansji gospodarczej podnoszenie
-w okresie kryzysu gospodarczego rośnie liczba osób stawek podatków dochodowych, co zwiększa
pozostających bez pracy, wzrastają wydatki budżetu na obciążenia podatkowe, zmniejsza efektywny popyt i
zasiłki dla bezrobotnych, to zapobiega spadkowi globalnego hamuje nadmierną aktywność gospodarczą;
popytu; -w okresie kryzysu gospodarczego obniżanie stawek
-w okresie ekspansji gospodarczej mniej osób pobiera zasiłki podatków dochodowych, co zmniejsza obciążenia
dla bezrobotnych, popyt nie jest kreowany w takim stopniu podatkowe i zachęca do inwestowania
jak w okresie kryzysu
szybka reakcja na zmianę sytuacji dochodowej obywateli państwo reaguje adekwatnie do występującej sytuacji
ZALETY
gospodarczej
przyjęte rozwiązania mogą być nieadekwatne do ich zastosowanie wymaga czasu, co jest spowodowane
występującej w praktyce sytuacji gospodarczej długotrwałym i żmudnym procesem legislacyjnym,
ryzyko tzw.  efektu opóz
nień (między diagnozą stanu
gospodarki a przygotowaniem określonych środków
WADY
polityki finansowej upływa tak wiele czasu, że w
momencie, gdy środki te są już gotowe, układ
gospodarki na tyle się zmienił, że narzędzia te są już
nieadekwatne i nieskuteczne
17
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak
Å›ð w okresie wzrostu gospodarczego  zmierzanie do
ograniczenia efektywnego popytu: progresja podatkowa
obniża nadmierną aktywność gospodarczą, jednocześnie
spadają wydatki budżetu przeznaczone na zasiłki dla
bezrobotnych (z uwagi na mniejszą liczbę osób
pozostajÄ…cych bez pracy)
Å›ð w okresie kryzysu gospodarczego  dążenie do pobudzenia
efektywnego popytu: podatnicy lokują się w niższych
poziomach podatkowych, następuje zmniejszenie
obciążenia podatkowego z tytułu progresywnych podatków
dochodowych, jednocześnie rosną wydatki budżetu na
zasiłki dla bezrobotnych (z uwagi na większą liczbę osób
pozostajÄ…cych bez pracy).
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 18
}ð jest pochodnÄ… funkcji redystrybucyjnej, jej bardziej zÅ‚ożonÄ… formÄ…;
}ð polega na aktywnym, Å›wiadomym wpÅ‚ywaniu przez paÅ„stwo na procesy
gospodarcze i społeczne za pomocą bodz
ców finansowych, wyrażanych w
formie transferów pieniężnych:
ć% o charakterze pozytywnym  mają na celu pobudzać do określonych,
pożądanych zachowań, wyrażają się w obietnicach korzyści finansowych,
np.:

ð tworzenie specjalnych stref ekonomicznych,

ð ulgi podatkowe,

ð becikowe

ð niższe skÅ‚adki ubezpieczeÅ„ spoÅ‚ecznych od zatrudnionego studenta lub osoby
niepełnosprawnej;
ć% o charakterze negatywnym  mają na celu powstrzymać od
zachowań niepożądanych, np.:

ð kary, grzywny, mandaty,

ð odsetki za nieterminowÄ… realizacjÄ™ zobowiÄ…zaÅ„ publicznoprawnych,

ð sankcyjna stawka podatku dochodowego od przychodów pochodzÄ…cych
ze z
ródeł nieujawnionych  75%).
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 19
}ð polega na statystycznej i rachunkowej ewidencji przebiegu procesów
gospodarczych i kontroli przebiegu zjawisk gospodarczych i procesów
finansowych, dokonywaniu ich analizy, a następnie sygnalizowaniu
pozytywnych lub negatywnych wyników procesów gospodarczych;
}ð Dostarczone na tej podstawie informacje stanowiÄ… przesÅ‚ankÄ™ podejmowania
celowych, optymalnych decyzji przez organy władzy i administracji
finansowej;
}ð do peÅ‚nienia tej funkcji zostaÅ‚y powoÅ‚ane takie organy jak:
ć% Najwyższa Izba Kontroli;
ć% Urzędy Kontroli Skarbowej;
ć% Regionalne Izby Obrachunkowe.
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 20
© MaÅ‚gorzata Mazurek-Chwiejczak 21