Oddział II Sztabu Generalnego w latach 1921 1939

Regina Czarnecka
ODDZIAA II SZTABU GAÓWNEGO (GENERALNEGO)
W LATACH 1921-1939.
ZARYS ORGANIZACYJNY I PRZEGLD ZAWARTOŚCI
INWENTARZA
Budowę struktur wywiadu i kontrwywiadu wojskowego w odrodzo-
nym państwie polskim rozpoczęto 13 listopada 1918 r. od utworzenia
w Sztabie Generalnym Wojska Polskiego (Szt. Gen. WP) Oddziału VI
Informacyjnego, w 1919 r. przemianowanego na Oddział II. W lutym
1919 r. Sztab Generalny WP przekształcony został w Naczelne Dowódz-
two Wojska Polskiego (NDWP). Sprawy wywiadowcze (ofensywa)
zostały skupione w Oddziale II NDWP, a kompetencje z zakresu służb
kontrwywiadowczych (defensywa) rozdzielono pomiędzy NDWP (na
obszarze frontowym) i Ministerstwo Spraw Wojskowych (MSWojsk.)
(w kraju). W lutym 1920 r. kontrwywiad wojskowy znalazł się w struk-
turach nowo utworzonego Oddziału II Sztabu MSWojsk. Również
w sztabach Dowództw Okręgów Generalnych istniały oddziały II infor-
macyjne, odpowiedzialne za walkę ze szpiegostwem i działalnością anty-
państwową na terenie okręgów. W latach 1918-1921 działania kontrwy-
wiadu wojskowego w zakresie zwalczania działalności antypaństwowej
wspierała Żandarmeria Wojskowa i Policja Państwowa.
W 1921 r. wraz z zawieszeniem broni na froncie wschodnim i pod-
pisaniem traktatu pokojowego z Rosją sowiecką w Rydze, poważnym
zmianom uległa organizacja Wojska Polskiego, w tym wywiadu i kontr-
64
wywiadu wojskowego, które miały być dostosowane do pracy w warun-
kach pokojowych. 7 stycznia 1921 r. ukazał się dekret Naczelnego Wo-
dza Józefa Piłsudskiego o organizacji najwyższych władz wojskowych
na stopie pokojowej1. Ustanowił on nową organizację MSWojsk. oraz
dwustopniową Radę Wojenną pełną i ścisłą. Dekret nakazywał utwo-
rzenie Sztabu Generalnego WP wchodzącego w skład MSWojsk. Organi-
zacja nowego Sztabu Generalnego WP na stopie pokojowej miała opierać
się na pracy pięciu oddziałów, utworzonych w miejsce zlikwidowanego
NDWP i Sztabu MSWojsk.2 Oddział II NDWP miał początkowo przejść
do Oddziału IIa Biura Ścisłej Rady Wojennej3, lecz w wyniku ostatecznej
reorganizacji w maju 1921 r. wraz Oddziałem II Sztabu MSWojsk. został
przekształcony w Oddział II Sztabu Generalnego WP4. W myśl dekretu
Naczelnego Wodza do jego kompetencji miały należeć sprawy dotyczą-
ce informacji defensywnej oraz zgodnie z potrzebami i wytycznymi
Ścisłej Rady Wojennej informacji ofensywnej, a także sprawy organizacji
i działalności wojskowych przedstawicielstw zagranicznych i armii obcych5.
22 czerwca 1921 r. Minister Spraw Wojskowych gen. Kazimierz
Sosnkowski wydał rozkaz regulujący organizację wojskowych służb in-
formacyjnych na czas pokoju. Cała służba informacyjno-wywiadowcza
(ofensywna i defensywna) została scentralizowana w Oddziale II Szt.
1
Dekret o organizacji najwyższych władz wojskowych, Dziennik Rozkazów Tajnych
nr 3, poz. 26 z 10 lutego 1921 r.
2
Dodatek Tajny nr 10 z 12 kwietnia 1921 r. do Dziennika Rozkazów MSWojsk. nr 18.
3
Biuro Ścisłej Rady Wojennej składało się z trzech oddziałów. Oddział IIa miał zaj-
mować się sprawami związanymi z wywiadem ofensywnym. W 1922 r. został przeniesio-
ny do Oddziału II Sztabu Generalnego WP.
4
Na bazie Biura Wywiadowczego Oddziału II NDWP powstał Wydział Wywiadow-
czy Oddziału II Sztabu Generalnego WP, natomiast z Biura Ewidencyjnego utworzono
Wydział Ewidencyjny. Poza tym do Oddziału II Sztabu Generalnego WP przeszły: Sekcja
Szyfrowa do Wydziału Organizacyjnego oraz sekcje: Wywiadowcza i Defensywy do Wy-
działu Wywiadowczego. Z Oddziału II Sztabu MSWojsk. do Oddziału II Sztabu General-
nego WP przeszły sekcje: Ogólno-Organizacyjna, Defensywy i Informacyjna.
5
Dziennik Rozkazów Tajnych nr 3, poz. 26 z 10 lutego 1921 r.
65
Gen. WP. Tylko część zadań dotyczących kontrwywiadu politycznego
przekazano samodzielnym referatom informacyjnym (SRI) Dowództw
Okręgów Korpusów (DOK) I-X i Policji Państwowej (służby zajmujące
się ochroną granic, tj. utworzony w 1924 r. dla ochrony granicy wschod-
niej Korpus Ochrony Pogranicza (KOP) i powołana w 1928 r. Straż Gra-
niczna posiadały własne służby informacyjne, ale odgrywały one wobec
Oddziału II Sztabu Generalnego WP rolę pomocniczo-uzupełniającą).
23 czerwca 1921 r. ukazał się rozkaz Sztabu Generalnego L.24343/II
podpisany przez p.o. szefa Sztabu Generalnego WP gen. por. Władysława
Sikorskiego, który ustalił etat i zakres pracy oraz pierwszą strukturę organi-
zacyjną Oddziału II Sztabu Generalnego WP na stopie pokojowej6. Do jego
zadań należały: organizacja służby informacyjnej, szkolenie personelu
informacyjnego, zdobywanie i opracowywanie wiadomości wywiadow-
czych, dostarczanie informacji władzom wojskowym i cywilnym, uno-
wocześnianie metod i środków działania służby informacyjnej, przygo-
towanie planów sprawnego funkcjonowania służby informacyjnej przy
przejściu ze stanu pokojowego do stanu wojny oraz zabezpieczenie pań-
stwa przed wywiadem obcym7.
Proces tworzenia się podstaw nowej organizacji Sztabu Generalnego
WP na stopie pokojowej został formalnie zatwierdzony rozkazem Od-
działu I Sztabu Generalnego WP L.4900/Org. z 10 sierpnia 1921 r.8 Struk-
tura organizacyjna Oddziału II przedstawiała się następująco:
Szef Oddziału II
Zastępca
Wydział I Organizacyjny
Referat Organizacyjny
Referat Personalny
Referat Wyszkolenia
6
CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Sztabu Generalnego) (Oddz. II Szt. Gł. (Szt.
Gen.)), sygn. I.303.4.14, Rozkaz L.24343/II z 23 czerwca 1921 r.
7
Ibidem.
8
CAW, Oddział I Szt. Gł . (Szt. Gen.), sygn. I.303.3.21, Przepisy służbowe MSWojsk.
66
Referat Finansowy9
Referat Prasy Obcej
Referat Szyfrów Własnych
Wydział II Ewidencyjny
Referat Wschodni10
Referat Zachodni11
Referat Północny12
Referat Południowy13
Referat Statystyczny
Referat Narodowościowy14
Wydział III Wywiadowczy
Referat A Techniki Wywiadu 15
Referat B Centralna Agentura 16
Referat C Kontrwywiadu17
Referat D Radiowywiadu, Szyfrów Obcych i Techniki
Operacyjnej18
Adiutantura
Kancelaria Oddziału II
9
Od 1923 r. przemianowany na Referat Budżetowy.
10
Referat Wschodni (A) ZSRR, Turcja, Iran, Indie, Chiny, Japonia, Ameryka.
11
Referat Zachodni (B) Niemcy, Francja, Belgia, Holandia, Szwajcaria, Hiszpania.
12
Referat Północny (C) państwa skandynawskie, państwa bałtyckie, Wielka Brytania.
13
Referat Południowy (D) Austria, Czechosłowacja, Węgry, Bułgaria, Włochy.
14
Referat Narodowościowy składał się z podreferatów: niemieckiego, żydowskiego,
ukraińskiego, białoruskiego, litewskiego, tatarskiego, rosyjskiego i czeskiego.
15
Referat A Techniki Wywiadu tworzyły trzy podreferaty : A1 wywiadu dywer-
syjnego, A2 wywiadu specjalnego (chemicznego) i A3 technicznego zaopatrywania
wywiadu oraz Laboratorium Chemiczne, Biuro Fotograficzne i Biuro Paszportowe, które
następnie przejęła Centralna Agentura. Szefem Referatu w 1921 r. był kpt. Tadeusz Pusz-
czyński.
16
Szefem Referatu B Centralnej Agentury był por. Mieczysław Bratkowski.
17
Szefem Referatu C Kontrwywiadu był kpt. Julian Grudziński
18
Szefem Referatu D Radiowywiadu był por. Jan Kowalewski.
67
Ekspozytury Oddziału II Sztabu Generalnego nr 1-6 w Wilnie,
Warszawie, Poznaniu, Krakowie, Lwowie i Brześciu n. Bugiem
Wojskowe placówki dyplomatyczne za granicą.
W 1921 r. w centrali Oddziału II, która mieściła się w budynku
Sztabu Generalnego na Placu Saskim w Warszawie, pracowało 64 ofi-
cerów, 12 podoficerów, 1 chorąży i 20 urzędników19. Pierwsza obsada
personalna Oddziału II przedstawiała się następująco: szef ppłk Ignacy
Matuszewski, z-ca szefa płk Lucjan Sikorski, szef Wydziału Organiza-
cyjnego mjr Bolesław Sikorski, szef Wydziału Ewidencyjnego mjr
Tadeusz Schaetzel, szef Wydziału Wywiadowczego mjr Kazimierz
Kieszczyński20. Do listopada 1921 r. w Oddziale II działała Komisja Li-
kwidacyjna Defensywy Wojskowej.
Wydział Organizacyjny zajmował się organizacją i funkcjonowaniem
służb informacyjnych, tworzeniem i likwidacją wewnętrznych oraz za-
granicznych komórek wywiadu i ich obsadą personalną, przygotowywa-
niem służby informacyjnej na wypadek wojny, prowadzeniem budżetu
Oddziału II, studiowaniem i analizą prasy i wydawnictw państw obcych
(tzw. biały wywiad), a także opracowywaniem i zabezpieczaniem szy-
frów własnych. Do zakresu jego czynności należało również organizo-
wanie kursów informacyjno-wywiadowczych i radio-szyfrowych oraz
prowadzenie wykładów w szkołach wojskowych i cywilnych organach
bezpieczeństwa. Oficerowie Oddziału II uczestniczyli w ćwiczeniach WP
z udziałem attach� wojskowych państw obcych oraz w podróżach tak-
tycznych Wyższej Szkoły Wojennej.
Wydział Ewidencyjny prowadził prace rejestracyjne i analityczno-
-studyjne oraz zajmował się kwestią narodowościową. Gromadził, opra-
cowywał, analizował i oceniał pod względem wiarygodności materiały
przekazane przez Wydział Wywiadowczy oraz opracowywał informa-
cje pochodzące z: ekspozytur Oddziału II i oddziałów informacyjnych
19
CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.4.14.
20
CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.4.30, Pełna obsada Oddziału II
z uwzględnieniem szefów poszczególnych komórek organizacyjnych.
68
DOK I-X21, attachatów wojskowych, placówek wywiadowczych, od
różnych instytucji wojskowych i cywilnych, organizacji społecznych, od
osób prywatnych oraz z prasy i wydawnictw zagranicznych. Aby spro-
stać tym zadaniom Wydział Ewidencyjny został znacznie rozbudowany
o nowe komórki, jak Referat Traktatowy i Referat Ogólny. Ważną pozycję
w Wydziale Ewidencyjnym zajmował Referat Narodowościowy, ponie-
waż problem mniejszości narodowych zamieszkujących tereny II Rze-
czypospolitej miał istotne znaczenie dla sytuacji wewnętrznej i polityki
zagranicznej państwa polskiego.
Zadaniem najważniejszej komórki w Oddziale II Szt. Gen. Wy-
działu Wywiadowczego było zorganizowanie wywiadu ofensywne-
go wobec państw sąsiadujących z Polską, prowadzenie kontrwywiadu,
a także zwalczanie dywersji obcej i wpływów komunistycznych w wojsku.
W 1921 r. podstawowe zadania wywiadowcze w tym Wydziale realizo-
wała Centralna Agentura (Referat B ). Systematycznie rozbudowywa-
na, zaczęła pełnić funkcje kierownicze w Oddziale II. W 1922 r. skła-
dała się z 7 podreferatów: werbunku agentury, wywiadu specjalnego,
organizacyjnego, Wschód (ZSRR, Litwa), Zachód (Niemcy), Pół-
noc (Aotwa, Estonia), Południe (Austria, Czechosłowacja, Węgry)
oraz Kancelarii, Kasy i 2 biur fotograficznych. Jej głównymi zadaniami
były: prowadzenie wywiadu głębokiego22, koordynacja pracy ekspozytur
w zakresie wywiadu płytkiego, nawiązanie kontaktów i współpracy z wy-
wiadami wojskowymi państw sojuszniczych23, werbowanie agentów i ich
ewidencja, prowadzenie dossier agentów i konfidentów oraz ich szkole-
nie, kontrola placówek wywiadowczych oraz opracowywanie instrukcji
21
Utworzone na bazie oddziałów informacyjnych sztabów Dowództw Okręgów Ge-
neralnych
22
Zadaniem wywiadu głębokiego było dostarczanie Oddziałowi II wiadomości
z dziedzin: wojskowej, ekonomicznej, społecznej i politycznej uzyskanych przez placów-
ki wywiadowcze zagranicą.
23
W okresie 20-lecia międzywojennego polski wywiad współpracował z Francją
i Rumunią oraz w mniejszym stopniu z Czechosłowacją i Estonią, a przed wybuchem
wojny z Wielką Brytanią.
69
wywiadowczych. Z chwilą rozwinięcia pracy wywiadowczej przez eks-
pozytury i placówki wywiadowcze organizacja Centralnej Agentury ule-
gła uproszczeniu. Z czterech podreferatów geograficznych pozostawio-
no dwa o fundamentalnym znaczeniu dla interesów Polski Wschód
( B1 ) i Zachód ( B2 ) oraz Kancelarię, Kasę i Biuro Fotograficzne.
Podreferat B1 prowadził wywiad w ZSRR24, na Litwie, w Czechosło-
wacji i Austrii (zaniechany w 1923 r.). Podreferat B2 prowadził wy-
wiad w Niemczech.
Zadania kontrwywiadowcze w Wydziale Wywiadowczym realizował
Referat C Zabezpieczenia Tajemnicy Wojska.
Wszystkie zmiany dokonane w strukturze wewnętrznej Oddziału II
w latach 1922-1923 znalazły odbicie w rozkazie z 15 pazdziernika 1923 r.
zatwierdzającym tymczasową organizację i zadania Oddziału II Sztabu
Generalnego WP25. W 1923 r. Oddział II liczył 58 oficerów. Jego szefem
był ppłk Michał Bajer. Szefem Wydziału Organizacyjnego był mjr Jan
Hulewicz, następnie mjr Tadeusz Trapszo. Szefem Wydziału Ewiden-
cyjnego był płk Wacław Jędrzejewicz, następnie płk Wacław Piekarski.
Szefem Wydziału Wywiadowczego był ppłk Ludwik Bociański26.
W latach 1924-1925 Wydział Wywiadowczy uległ ponownej reorga-
nizacji. Kompetencje centrali wywiadu w Oddziale II zostały sprowadzo-
ne do funkcji koordynacyjnych i kontrolnych wobec placówek wywia-
dowczych. Centralna Agentura została przekształcona w Referat Ofen-
sywa 27, a następnie w Referat Służby Wywiadowczej, który dzielił się
na dwie komórki ofensywne Wschód (ZSRR) i Zachód (Niemcy).
Państwa bałtyckie, głównie Litwa, miały pozostać w zainteresowaniu Re-
feratu Wschód , a państwa południowe Referatu Zachód . Utworze-
nie tych dwóch komórek wskazywało najważniejsze kierunki aktywności
polskich służb specjalnych II Rzeczypospolitej. Ponadto w skład Wy-
24
Szerzej: A. Pepłoński, Wywiad polski na ZSRR 1921-1939, Warszawa 1996.
25
CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt.Gen.), sygn. I.303.4.30.
26
Ibidem.
27
Agentów służby wewnętrznej (defensywa) przekazano do Referatu Zabezpieczenia
Tajemnicy Wojska (Kontrwywiadowczego).
70
działu Wywiadowczego wchodziły: Referat Planowania Dywersji, Refe-
rat Zabezpieczenia Tajemnicy Wojska (Kontrwywiadu), Referat Szyfrów
Obcych i Służby Podsłuchowej, Referat Służby Technicznej.
1 lutego 1925 r. powołano Samodzielny Referat Ligi Narodów28,
który przejął kompetencje Wojskowego Biura Ligi Narodów w Sztabie
Generalnym WP. Referat ten zajmował się obroną interesów polskich sił
zbrojnych na forum Ligi Narodów i innych organizacji międzynarodo-
wych. Szefem referatu został mianowany płk Stanisław K�nstler.
Pierwsza organizacja Oddziału II ze wspomnianymi korektami prze-
trwała do końca 1926 r. Po przewrocie majowym i dojściu do władzy
marszałka Józefa Piłsudskiego nastąpiła reorganizacja naczelnych władz
wojskowych. Dekretem z 2 sierpnia 1926 r.29 ustanowiono Generalny
Inspektorat Sił Zbrojnych, któremu podporządkowano Sztab Generalny
WP, przemianowany w grudniu 1928 r. na Sztab Główny30. Generalny
Inspektor Sił Zbrojnych i jednocześnie Minister Spraw Wojskowych mar-
szałek Józef Piłsudski przejawiał osobiste zainteresowanie wywiadem
wojskowym, co wywarło istotny wpływ na działalność, organizację i ob-
sadę personalną Oddziału II, którego nowym szefem został mianowany
płk Tadeusz Scheatzel.
Na mocy rozkazu Oddziału I L. 7313 z 13 pazdziernika 1926 r.31
i zarządzenia szefa sztabu L.1108 z 8 marca 1927 r. uległa zmianie or-
ganizacja wewnętrzna Sztabu Generalnego WP. W myśl tych rozkazów
zakres zadań Oddziału II przedstawiał się następująco: organizacja woj-
skowej służby informacyjnej wewnątrz państwa i wojskowych placówek
zagranicą, inspekcja i kontrola działalności organów informacyjnych
28
Referat ten funkcjonował w strukturach Oddziału II Sztabu Głównego do 1932 r.,
początkowo samodzielnie, a od 1929 r. w Wydziale IV Traktatowym. (W Oddziale III
Sztabu Generalnego WP znajdował się Samodzielny Referat Ligi Narodów o podobnych
kompetencjach).
29
Dziennik Ustaw RP nr 79 z 1926 r., poz. 444-445.
30
CAW, Oddz. I Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.3.23, rozkaz L.5300/Org. z 22 grud-
nia 1928 r.
31
Ibidem, sygn. I.303.3.24.
71
(wywiadowczych), mobilizacja Oddziału II i placówek zagranicznych,
przygotowanie programów szkolenia służby wywiadowczej w wojsku,
prowadzenie ewidencji i spraw osobowych oficerów Oddziału II i pod-
ległych organów oraz gromadzenie dossier agentów, zestawienie preli-
minarza budżetowego funduszu dyspozycyjnego Oddziału II, przygoto-
wanie szyfrów na czas wojny, analiza funkcjonowania państw obcych
z punktu widzenia wojskowego, przygotowanie wydawnictw dotyczą-
cych armii obcych, udzielanie informacji attach� wojskowym obcym
i własnym, sprawy wywiadu ofensywnego, radiowywiad i rozwiązywa-
nie szyfrów obcych, wywiad techniczny we współpracy z Instytutem
Gazowym, prowadzenie Biura Fotograficznego, zabezpieczenie wojska
(kontrwywiad), opracowywanie zarządzeń dotyczących zabezpieczenia
tajemnicy wojskowej, zwalczanie szpiegostwa i ewidencja szpiegostwa
obcego, studium stosunków narodowościowych wewnątrz armii, sprawy
zakupów zagranicznych.
W trakcie zmian organizacyjnych wprowadzonych w Sztabie Ge-
neralnym WP w latach 1926-1929 w Oddziale II w zasadzie utrzymano
trzy podstawowe piony organizacyjny, wywiadowczy i ewidencyjny.
Dużym przeobrażeniom uległ Wydział Ewidencyjny, który zmienił na-
zwę na Wydział Studiów. Rosnące zapotrzebowanie na aktualne wiado-
mości na temat wielkich sąsiadów spowodowało przekształcenie Re-
feratu Wschodniego i Referatu Zachodniego w dwie komórki studyjne
Samodzielny Referat Rosja i Samodzielny Referat Niemcy . Miały
one zajmować się analizą sytuacji w ZSRR i Niemczech pod względem
wojskowym i polityczno-ekonomicznym. Pozostałymi państwami zajął
się nowoutworzony Referat Studiów Ogólnych32. Referat Narodowościo-
wy został przeniesiony do Wydziału Wywiadowczego, a referaty Staty-
32
Referat Studiów Ogólnych dzielił się na: Referat Polityczny, Referat Ewidencyjny
1 Francja, Włochy, Hiszpania, Referat Ewidencyjny 2 państwa bałtyckie i skandy-
nawskie, Referat Ewidencyjny 3 państwa bałkańskie, państwa Małej Ententy, Referat
Ewidencyjny 4 Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Bliski i Daleki Wschód oraz Re-
ferat OPL.
72
styczny oraz Południowy i Północny uległy likwidacji. Referat Ogólny
zamieniono w Samodzielny Referat Ogólny z następującymi zadaniami:
kontakty Oddziału II z instytucjami państwowymi i przedstawicielstwa-
mi zagranicznymi w Polsce, kierowanie pracą polskich attachatów za
granicą, opieka nad attach� wojskowymi państw obcych, organizacja
wyjazdów zagranicznych i stażów oficerów Oddziału II, uczestnictwo
w ćwiczeniach wojskowych z udziałem delegacji wojskowych innych
państw. Istotne znaczenie w pracy tego referatu miało udzielanie informa-
cji attachatom państw obcych w Warszawie na temat Wojska Polskiego.
Z Referatu Traktatowego powstał Samodzielny Referat Traktatowo-Tran-
zytowy, który następnie, wraz z Samodzielnym Referatem Ligi Narodów,
wszedł w skład nowo utworzonego Wydziału IV Traktatowego. Zajmo-
wał się on opiniowaniem wszelkich umów Polski z innymi państwami
z punktu widzenia wojska oraz udziałem przedstawicieli WP w organach
Ligi Narodów, a także kwestią Wolnego Miasta (WM) Gdańska.
W 1928 r. Oddział II Sztabu Generalnego WP liczył 47 oficerów,
64 podoficerów i 37 urzędników.
W latach 1929-1930 przeprowadzono gruntowną reorganizację cen-
trali Oddziału II Sztabu Głównego. W jej wyniku ostatecznie rozdzielono
sprawy wywiadu i kontrwywiadu wojskowego. Było to związane z kolej-
ną reorganizacją Sztabu Głównego zatwierdzoną na mocy rozkazu L.999/Org.
z 2 marca 1929 r.33 Szczegółowy zakres czynności poszczególnych ko-
mórek organizacyjnych w Sztabie Głównym został określony w załącz-
niku do tego rozkazu L.1111/Org/2934. Organizacja Oddziału II została
uregulowana odrębnym rozkazem L.7000/Org. T.O. Składy osobowe
Oddziału II Szt. Gł. na czas pokoju 35 i przedstawiała się następująco:
33
CAW, Oddz. I Szt. Gł. (Szt .Gen.), sygn. I.303.3.23.
34
Ibidem.
35
CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.4.185. Ulegała ona w pózniejszych
latach przeobrażeniom, ale zmiany te nie były formalnie przeprowadzone na mocy roz-
kazu.
73
Wydział I Organizacyjny
Referat Organizacyjno-Personalno-Mobilizacyjny
Referat Budżetowy
Kancelaria
Kreślarnia
Wydział II a Wywiadu
Referat Wschód
Referat Zachód
Referat Radiowywiadowczy (Biuro Szyfrów)
Referat Techniczny
Wydział II b Ochrony Tajemnicy
Referat Kontrwywiadowczy
Referat Ochrony
Referat J
Referat Ogólny
Referat Narodowościowy
Wydział III Studiów (Ewidencyjny)
Referat Rosja
Referat Niemcy
Referat Studiów Ogólnych
Referat Przemysłowy
Referat Organizacyjno-Ewidencyjny
Biblioteka
Wydział IV Traktatowy
Referat Traktatowy
Referat Gdański
Referat Ligi Narodów
Samodzielny Referat Ogólny
Ekspozytura Nr 2 Oddziału II Sztabu Głównego w Warszawie.
Oddziałowi II Sztabu Głównego podlegały: Ekspozytura Nr 3 w Byd-
goszczy i Ekspozytura Nr 4 w Katowicach, a poprzez Szefostwo Wywia-
du KOP oraz Ekspozytura Nr 1 w Wilnie i Ekspozytura Nr 5 we Lwo-
wie, a także Wydział Wojskowy Komisariatu Generalnego RP w Wolnym
74
Mieście Gdańsku. Szefowi Sztabu Głównego przez szefa Oddziału II
podlegały attachaty wojskowe zagranicą.
W latach 1930-1935 Sztab Główny pracował w bardzo trudnych
warunkach, zmniejszono tempo oraz zakres wykonywanych prac,
a w oddziałach zlikwidowano wydziały i wprowadzono samodzielne re-
feraty. Zmiany w Sztabie w niewielkim stopniu objęły Oddział II. We-
dług rozkazu L.6056/II z 13 lipca 1933 r. Oddział II liczył: 47 oficerów,
64 podoficerów, 2 urzędników i 7 niższych funkcjonariuszy, a jego eks-
pozytury terenowe 30 oficerów. Oddział II rozporządzał ponadto 80 ofi-
cerami służby zewnętrznej36. Główną rolę w odgrywał Wydział Wywia-
dowczy (II a) kierowany przez ppłk. Stefana Mayera, w którym szefem
wywiadu wojskowego był płk Wilhelm Heinrich, a szefem kontrwywiadu
wojskowego mjr Stanisław Szaliński. Najważniejszymi komórkami Wy-
działu II a były Referat Wschód 37 i Referat Zachód 38. Prowadziły one
wywiad w ZSRR i Niemczech oraz WM Gdańsku i na Litwie. Obejmo-
wał on również państwa posiadające wspólną granicę lądową lub morską
z Niemcami i ZSRR, a także państwa interesujące Polskę z punktu wi-
dzenia wojskowego. W latach 30. w Oddziale II wzrosło znaczenie ra-
diowywiadu. Z Wydziału II a wyodrębniono Biuro Szyfrów i utworzono
36
CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.4.216, Obsada personalna Oddz.
II Szt. Gł. z 1933 r.
37
Szefami Referatu Wschód byli m.in.: mjr Michał Talikowski, rtm. Aleksander
Niedziński i por. Jerzy Niezbrzycki. Polski wywiad wschodni w latach 30. działał w opar-
ciu o placówki wywiadowcze usytuowane na terytorium ZSRR oraz Europy Północnej
i Południowo-Wschodniej. Obejmował swym zasięgiem tereny Azji Mniejszej (Turcja),
Azji Środkowej (Persja) i dalekiego Wschodu (Chiny, Japonia). Referat ten niezależnie
od Ekspozytury Nr 2, miał w Europie Zachodniej własne komórki wywiadowcze, które
zajmowały się emigracją z Rosji sowieckiej.
38
Szefami Referatu Zachód byli m.in.: mjr Adam Świtkowski i mjr Tadeusz Szu-
mowski. Terytorialny zakres prac wywiadowczych dla tego Referatu został określony
w 1927 r. Referat Zachód , podobnie jak Referat Wschód , działał w oparciu o placów-
ki wywiadowcze rozlokowane na terenie przedstawicielstw dyplomatycznych i handlo-
wych, głównie na terytorium Niemiec oraz państw z nimi sąsiadujących. CAW, Oddz. II
Szt. Gł. (Szt.Gen.), sygn. I.303.4.108, Zadania referatów Wschód i Zachód .
75
samodzielny urząd nazwany Biurem Szyfrów i Radiowywiadu, którym
kierował ppłk Gwidon Langer. W jego skład wchodziły: Referat Szyfrów
Własnych39, Referat Radiowywiadu na ZSRR (radiostacje w Warszawie,
Lidzie, Równym i Kołomyi), Referat Szyfrów Rosyjskich, Referat Ra-
diowywiadu na Niemcy (radiostacje w Starogardzie, Poznaniu i Krzesła-
wicach pod Krakowem), Referat Kontrwywiadu Radiowego oraz grupy
podsłuchowe w terenie. W 1935 r. wyłączono ze struktury Wydziału IIa
Referat Techniczny i utworzono Samodzielny Referat Techniczny. Zaj-
mował się onm.in. przygotowywaniem odpowiednich dokumentów dla
agentów, dostarczaniem centrali i placówkom wywiadowczym środków
chemicznych do tajnopisów oraz materiałów fotograficznych. W 1939 r.
został znacznie rozbudowany i przekształcony w Instytut Techniczny
z szefem kpt. Janem Harskim (następnie mjr. Władysławem Harlandem
i płk Stanisławem Gano).
Kolejne zmiany w strukturze Oddziału II to likwidacja Wydziału IV
Traktatowego. Zrezygnowano też z odrębnego Wydziału III Studiów
tworząc: Samodzielny Referat Rosja , kierowany przez mjr. Szczęsnego
Chojnackiego i Samodzielny Referat Niemcy , którego szefem był mjr
Wincenty Sobociński (zastąpił attach� wojskowego w Berlinie Antoniego
Szymańskiego) oraz Samodzielny Referat Studiów Ogólnych. W latach
1937-1939 ponownie utworzono Wydział Studiów (IV), w skład którego
weszły wyżej wymienione samodzielne referaty.
W 1936 r., w związku z podjęciem prac nad planem rozbudowy armii,
wzrosła pozycja Sztabu Głównego, którego nowym szefem został mia-
nowany gen. Wacław Stachiewicz. Sztab Główny stał się organem pracy
Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych marszałka Edwarda Rydza-Śmi-
głego w zakresie przygotowania sił zbrojnych do obrony państwa.
W połowie lat 30. Oddział II realizował następujące zadania: or-
ganizacja wojskowej służby informacyjno-wywiadowczej i szkolenie
w tym zakresie, ewidencja i sprawy personalne oficerów Oddziału II oraz
39
Zajmował się opracowywaniem szyfrów dla potrzeb Oddziału II i placówek wy-
wiadowczych za granicą.
76
gromadzenie dossier agentów, sprawy budżetowe Oddziału II i placówek
wywiadowczych, wywiad ofensywny i radiowywiad, rozwiązywanie szy-
frów obcych, badanie stosunków narodowościowych w wojsku, ochrona
tajemnicy wojskowej, analiza działalności wywiadów i armii obcych,
przekazywanie informacji dotyczących WP attach� wojskowym polskim
i państw obcych, biały wywiad, wydawanie opinii w zakresie handlu bro-
nią, sprawy dotyczące interesów Polski na terenie WM Gdańska, sprawy
odznaczeń osób wojskowych państw obcych orderami polskimi, staże
oficerów obcych w Polsce i oficerów polskich za granicą40.
W latach 1936-1939 Oddział II podjął dodatkowe studia nad poten-
cjałami gospodarczo-wojskowymi III Rzeszy i ZSRR. W latach poprze-
dzających wybuch wojny rozbudowano w Oddziale II dział dywersji
w celu koordynowania akcji wywiadowczych i dywersyjnych na Śląsku
Zaolziańskim i Rusi Podkarpackiej. W 1937 r. na życzenie szefa Sztabu
Głównego powołano do życia Wydział Planowania Wywiadu i Dywer-
sji Wojennej (III), na którego czele stanął płk J. Skrzydlewski. W skład
Wydziału III wchodziły Referaty: Planowania Dywersji Wojennej oraz
Propagandy. Również Wydział II b Kontrwywiadu został rozbudowany.
Największe znaczenie miał nadal Wydział II a Wywiadu ze zwiększo-
ną liczbą placówek wywiadowczych. Szefem Wydziału był mjr Tadeusz
Szumowski. W 1939 r., wobec realnego zagrożenia napaścią ze strony III
Rzeszy, utworzono Samodzielny Referat Sytuacyjny Niemcy , którego
zadaniem było śledzenie sytuacji w Niemczech i przedstawianie codzien-
nych komunikatów dla szefa Sztabu Głównego41.
Stan kadry w centrali Oddziału II tuż przed wybuchem wojny wahał
się od 100 do 250 oficerów i około 500 pracowników cywilnych oraz
obejmował kilkadziesiąt osób zatrudnionych w ekspozyturach tereno-
-wych42. Na stanowisku szefa Oddziału II płk. Tadeusza Pełczyńskiego
zastąpił płk Józef Smoleński. Szef Oddziału II od 1937 r. miał dwóch
40
CAW, Oddz. I Szt.Gł (Szt.Gen.), sygn. I.303.3.23.
41
L. Sadowski, Oddział II Sztabu Głównego, WIH, MiD, I/3/94.
42
Ibidem.
77
zastępców płk. Józefa Englichta i płk. Jerzego Ciastonia. Szefowi Od-
działu II bezpośrednio podlegały: Biuro Szyfrów i Samodzielny referat
Ogólny. Sprawował on również zwierzchnictwo nad Szefostwem Wywia-
du KOP. Pierwszemu zastępcy podlegał Wydział IV Studiów, Biblioteka
i Kreślarnia. Drugiemu zastępcy podlegały: Wydział Ogólny, Wydział II
a i Wydział II b (w tym Centralna Kartoteka i Centralna Agentura), Wy-
dział III Planowania Wywiadu i Dywersji oraz Kancelaria i Archiwum43.
Ostatnia struktura organizacyjna Oddziału II Sztabu Głównego z sierpnia
1939 r. przedstawiała się następująco44:
Szef Oddziału II
I zastępca szefa Oddziału
II zastępca szefa Oddziału
Wydział Ogólny
Referat Organizacyjno-Personalny
Referat Wyszkoleniowy
Referat Budżetowy
Kancelaria
Archiwum
Wydział II a Wywiadowczy
Referat Wschód
Referat Zachód
Wydział II b Kontrwywiadowczy
Referat Ogólny
Referat Kontrwywiadowczy
Referat Ochrony
Referat Narodowy
[Referat Inspekcji]
Referat Centralnej Agentury
43
J. Sadowski, Polska w latach 1918-1939, referaty i opracowania, Warszawa 1960
(w zbiorach WIH).
44
Ustalona na podstawie spisu telefonów Sztabu Głównego z sierpnia 1939 r. (CAW,
Oddz. I Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.3.23) oraz spisu abonentów telefonicznych Od-
działu II (CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen), sygn. I.303.4.185).
78
Centralna Kartoteka
Wydział III Planowania Wywiadu
Referat Planowania Wywiadu
Referat Planowania Dywersji
Referat Planowania Propagandy
Wydział IV Studiów
Samodzielny Referat Niemcy
Samodzielny Referat Rosja
Samodzielny Referat Studiów Ogólnych
Biuro Szyfrów i Radiowywiadu
Referat B.S.1.
Referat B.S.2
Referat B.S.3
Referat B.S.4
Samodzielny Referat Ogólny
Samodzielny Referat Techniczny (Instytut Techniczny)
Samodzielny Referat Sytuacyjny Niemcy .
W latach 1921-1939 funkcję szefa Oddziału II Sztabu Głównego (Ge-
neralnego) WP kolejno pełnili: płk Ignacy Matuszewski, płk Michał Ba-
jer, płk Jerzy Ferek-Błeszczyński, płk Tadeusz Schaetzel, płk Teodor Fur-
galski, płk Tadeusz Pełczyński, płk Jerzy Englisch i płk Józef Smoliński.
W dniu napaści hitlerowskich Niemiec na Polskę 1 września 1939 r.
Prezydent RP ogłosił dekret O sprawowaniu zwierzchnictwa nad siłami
zbrojnymi, organizacją naczelnych władz wojskowych i o komisarzach
cywilnych do chwili mianowania naczelnego wodza 45. Sztab Główny
jako organ pracy generalnego inspektora sił zbrojnych przestał istnieć.
Poszczególne oddziały Sztabu Głównego wydzieliły ze swego składu
elementy organizacyjne dla Sztabu Naczelnego Wodza. W składzie Szta-
bu Naczelnego Wodza utworzono Oddział II, podporządkowany na czas
wojny szefowi Sztabu Naczelnego Wodza, gen. Wacławowi Stachiewi-
45
Dziennik Ustaw RP nr 86 z 1939 r., poz. 453.
79
czowi46. Rozbicie głównych sił polskich i wkroczenie Armii Czerwonej
17 września 1939 r. na terytorium II Rzeczypospolitej spowodowały ewa-
kuację Sztabu Naczelnego Wodza do Rumunii, gdzie jego członkowie
zostali internowani.
Organizacja terenowych struktur Oddziału II Sztabu Generalnego WP
dostosowana była do potrzeb wojskowej służby wywiadowczej47. Prowa-
dzeniem wywiadu płytkiego48 zajmowały się ekspozytury Oddziału II.
Miejsce postoju, strefy działania i zadania dla poszczególnych ekspozytur
ustalał szef Oddziału II. Zakres działania ekspozytur obejmował wywiad
zaczepny na terenie wyznaczonym dla danej ekspozytury, sięgającym do
250 km w głąb terytorium państw ościennych i w pasie przygranicznym.
Szczegółowy zakres działania ekspozytur został określony w rozkazie
ministra spraw wojskowych gen. Kazimierza Sosnkowskiego z 12 sierp-
nia 1921 r. Obejmował on: prowadzenie wywiadu ofensywnego na wy-
znaczonym terenie w myśl instrukcji Sztabu Generalnego WP, opracowy-
wanie i ewidencję materiałów informacyjnych, ewidencję sił zbrojnych
państw pozostających w bezpośrednim zainteresowaniu ekspozytury oraz
kontrwywiad ofensywny na przedpolu państw sąsiednich49.
W drugiej połowie 1921 r. Sztab Generalny WP rozpoczął przej-
mowanie od likwidowanego Oddziału II NDWP jego terenowych orga-
nów wywiadu tj. ekspozytur50. Pod koniec 1921 r. działały następujące
46
CAW, Kampania Wrześniowa, sygn. II/4/57, Organizacja i skład personalny Szta-
bu Naczelnego Wodza.
47
W terenie kontrwywiadem wojskowym zajmowały się oddziały informacyjne
DOK I-X, przekształcone w 1924 r. w Samodzielne Referaty Informacyjne. Szefowie
SRI formalnie podlegali dowódcy korpusu, ale merytorycznie szefowi Oddziału II, od
którego otrzymywali wytyczne i fundusz dyspozycyjny.
48
Wywiad płytki dzielił się na właściwy, prowadzony przez ekspozytury Oddziału II,
oraz graniczny, którym zajmowało się Szefostwo Wywiadu KOP i cywilne organy bezpie-
czeństwa tj. Straż Graniczna i Policja Państwowa.
49
A. Misiuk, Służby specjalne II Rzeczypospolitej, Warszawa 1998.
50
Tworzenie ekspozytur traktowano jako pierwszy etap reorganizacji wywiadu woj-
skowego na czas pokoju. Do Oddziału II Szt. Gen. WP przeszły z Oddziału II NDWP
ekspozytury w Grudziądzu, Poznaniu i Krakowie. Na terenach wschodnich na miejsce zli-
80
ekspozytury Oddziału II Sztabu Generalnego WP: Nr 1 w Wilnie, Nr 2
w Warszawie51, Nr 3 w Poznaniu (w 1930 r. przeniesiona do Bydgosz-
czy), Nr 4 w Krakowie (w 1930 r. przeniesiona do Katowic), Nr 5 we
Lwowie, Nr 6 w Brześciu n. Bugiem (1 czerwca 1926 r. podporządkowa-
na Ekspozyturze Nr 1 w Wilnie).
Początkowo wszystkie ekspozytury terenowe Oddziału II Szta-
bu Generalnego WP miały podobną strukturę organizacyjną. Składały
się z referatu wywiadowczego i oficera gospodarczego oraz kancelarii.
Z czasem ich organizacja wewnętrzna i zadania zostały rozbudowane na
mocy rozkazów Oddziału II z 10 kwietnia 1927 r., 24 czerwca 1929 r.
i L.5100/II z 1930 r.52 W 1930 r. organizacja ekspozytur przedstawiała się
następująco: szef ekspozytury, Referat Organizacyjny, Referat Studiów
(Ewidencyjny), Referat Kontrwywiadowczy, Kancelaria i Laboratorium
Techniczne53. Teren działania ekspozytur był podzielony na odcinki, na
których rozwinięto sieć podległych posterunków oficerskich i placówek
agenturalnych. Ich liczba, miejsce postoju, składy osobowe, wyposażenie
i zadania ustanawiał szef danej ekspozytury.
kwidowanych oddziałów informacyjnych armii powstały ekspozytury Oddziału II NDWP
we Lwowie, Grodnie (przeniesiona do Wilna) i w Brześciu n. Bugiem, które następnie
przejął Oddział II Szt. Gen. WP.
51
W 1929 r. uległa likwidacji. Na jej miejsce powstała nowa Ekspozytura Nr 2
w Warszawie, usytuowana w strukturach organizacyjnych centrali Oddziału II, o innym,
specyficznym zakresie działania. Jej głównym zadaniem było tworzenie ośrodków dy-
wersji polskiego wywiadu (w czasie pokoju i na wypadek wojny). Poza tym Ekspozytura
Nr 2 zajmowała się problemami narodowościowymi w Polsce oraz emigracją rosyjską
i akcją prometejską polegającą na wspieraniu żądań niepodległościowych ugrupowań na-
rodów wchodzących w skład ZSRR.
52
CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.4.184.
53
Odrębną organizację miała zreorganizowana w 1929 r. Ekspozytura Nr 2 w War-
szawie. Składała się z: Samodzielnego Referatu Zachód A (Niemcy i Prusy Wschodnie,
Wolne Miasto Gdańsk, Czechosłowacja), Samodzielnego Referatu Wschód B (ZSRR,
Litwa), Samodzielnego Referatu Terenów Własnych Zachodnich i Południowych, Refe-
ratu Techniki Dywersyjnej, Referatu Bezpieczeństwa Technicznego, Referatu Propagan-
dy i Referatu Administracyjnego, które składały się z podreferatów. CAW, Oddz. II Sz.
Gł. (Szt.Gen.), sygn. I.303.4.185.
81
Ekspozytury Oddziału II można podzielić na dwie grupy: Nr 3
w Poznaniu (Bydgoszczy) i Nr 4 w Krakowie (Katowicach), prowadzące
wywiad ofensywny przeciwko Niemcom oraz Nr 1 w Wilnie, Nr 5 we
Lwowie i Nr 6 w Brześciu n. Bugiem, prowadzące wywiad przeciwko
ZSRR. Ponadto Ekspozytura Nr 1 zajmowała się wywiadem na terenie
Litwy, a Ekspozytura Nr 4 prowadziła wywiad w Czechosłowacji.
Początkowo wszystkie ekspozytury podlegały bezpośrednio szefowi
Oddziału II przez Wydział Wywiadowczy, następnie Wydział II a54. Tylko
Ekspozytura Nr 2 w Warszawie podlegała zastępcy szefa Oddziału II.
Z chwilą powstania na granicy wschodniej w 1924 r. Korpusu Ochrony
Pogranicza uległa zmianie organizacja wywiadu płytkiego na wschodzie
Polski. Utworzono sieć placówek wywiadowczych KOP i podporządko-
wano je ekspozyturom Nr 1 w Wilnie i Nr 5 we Lwowie, a kierownicy
tych ekspozytur podlegali od 1933 r. szefowi Oddziału II Sztabu Główne-
go nie bezpośrednio, lecz poprzez Szefostwo Wywiadu KOP w Warsza-
wie55. Pracownicy tych Ekspozytur pozostali jednak na etatach Oddziału
II Sztabu Głównego.
Tuż przed wybuchem wojny Ekspozyturę Nr 4 przeniesiono po-
nownie z Katowic do Krakowa oraz utworzono nową Ekspozyturę Nr 6
w Aodzi. W 1939 r. działały następujące organy terenowe Oddziału II
Sztabu Głównego:
54
Ekspozytury pod względem służbowym, obsady personalnej i funduszu dyspozy-
cyjnego podlegały szefowi Oddziałowi II Szt. Gen. WP, ale pod względem dyscyplinar-
nym komendantom garnizonów.
55
W 1933 r. zreorganizowano wywiad KOP i utworzono Szefostwo Wywiadu KOP
w Warszawie, któremu zostały podporządkowane organizacyjnie ekspozytury: Nr 1
w Wilnie i Nr 5 we Lwowie. Placówki wywiadowcze KOP nr 1-12 stanowiły aparat wy-
wiadowczy ekspozytur Nr 1 i Nr 5. Przełożonym merytorycznym całego aparatu wywia-
dowczego KOP był szef Oddziału II Sztabu Głównego, któremu podlegało Szefostwo
Wydziału KOP na prawach wydziału. W Szefostwie Wywiadu KOP funkcjonowały cztery
referaty: Ogólny, Wywiadowczy, Kontrwywiadowczy i Służby Granicznej. Zakres dzia-
łania wywiadu KOP obejmował: wywiad płytki w ZSRR, na Litwie i na wschodnich
terenach Prus Wschodnich, a od 1938 r. Ruś Zakarpacką i Słowację.
82
Ekspozytura Nr 1 w Wilnie szef mjr Edmund Piotrowski. Podlegały
jej placówki wywiadowcze KOP nr 1 6 w Grodnie, Wilnie, Głębokiem,
Mołodecznie (Wilejce), Stołpcach i Aunińcu;
Ekspozytura Nr 5 we Lwowie szef mjr Józef Bińkowski. Podlegały
jej placówki wywiadowcze KOP nr 7 12 w Sarnach, Równem, Czortko-
wie, Tarnopolu, Stryju (Iwieńcu) i Jaśle;
Ekspozytura Nr 3 w Bydgoszczy szef mjr Jan Żychoń. Podlegały
jej posterunki oficerskie nr 1 7 w Mławie, Grudziądzu, Starogardzie, Po-
znaniu, Lesznie, Białymstoku i WM Gdańsku56, placówki wywiadowcze
mieszczące się na terenie III Rzeszy w konsulatach RP w Pile i Kwidzy-
nie oraz Referat Informacyjny Wydziału Wojskowego Komisariatu Gene-
ralnego RP w WM Gdańsku;
Ekspozytura Nr 4 w Krakowie szef mjr Stanisław Kuniczak. Podle-
gały jej posterunki oficerskie w Cieszynie, Chorzowie i Nowym Targu;
Ekspozytura Nr 6 w Aodzi. Podlegały jej posterunki oficerskie
w Ostrowie Wielkopolskim i Częstochowie.
Na granicy zachodniej ekspozyturom w zakresie służby wywiadow-
czej podporządkowane były placówki informacyjne Straży Granicznej.
W sferze działalności kontrwywiadowczej placówki terenowe Oddzia-
łu II stale współpracowały z organami Policji Państwowej, Żandarmerią
Wojskową i samodzielnymi referatami informacyjnymi DOK.
Szczególną rolę w prowadzeniu wojskowego wywiadu głębokiego
odgrywały w okresie II Rzeczypospolitej attachaty wojskowe usytu-
owane na terenie polskich placówek dyplomatycznych zagranicą. For-
malnie podlegały one szefowi Sztabu, faktycznie były podporządkowa-
ne jego Oddziałowi II57. Kandydaci na stanowiska attach� wojskowych
byli uzgadniani z Ministerstwem Spraw Zagranicznych, gdyż wchodzili
oni w skład korpusu dyplomatycznego i ich utrzymanie pokrywane było
z funduszu MSZ. 31 pazdziernika 1919 r. MSWojsk., w porozumieniu
56
W latach wcześniejszych Ekspozytura Nr 3 dysponowała posterunkami oficerskimi
w Mławie, Grudziądzu, Gdyni, Poznaniu, Białymstoku i WM Gdańsku.
57
Dodatek do Dziennika Rozkazów Wojskowych nr 8, poz. 69 z 21 sierpnia 1919 r.
83
z Ministerstwem Skarbu i MSZ, określiło etaty i uposażenie dla attach�
wojskowych RP w Waszyngtonie, Paryżu, Londynie, Bukareszcie, Rzy-
mie, Sztokholmie, Kopenhadze, Berlinie, Bernie, Belgradzie, Budapesz-
cie, Helsingforsie (Helsinkach), Konstantynopolu i Wiedniu58.
14 kwietnia 1924 r. Oddział II Sztabu Generalnego w piśmie do at-
tach� wojskowego w Paryżu poinformował o ustanowieniu w budżecie
MSZ następujących etatów attach� wojskowych i pełnomocników woj-
skowych RP: w Brukseli, Bukareszcie, Helsingforsie, Konstantynopolu
(w 1927 r. w Ankarze), Londynie, Moskwie, Paryżu, Pradze, Rewlu (Tal-
linnie), Rydze i Rzymie.
W 1927 r. Oddział II określił zadania dla attachatów wojskowych,
do których należało m.in. zdobywanie informacji o głównych sąsia-
dach Polski tj. Niemczech i ZSRR, zapewnienie tranzytu na wypadek
wojny, zapewnienie ekspansji dla polskiego przemysłu zbrojeniowego,
dostarczanie informacji Sztabowi Generalnemu WP na temat polityki
wojskowej i sił zbrojnych państw urzędowania, uzyskanie danych mo-
bilizacyjnych i organizacyjnych na wypadek wojny. Attach� wojskowi
nie wykonywali zadań operacyjnych, lecz byli organizatorami i koor-
dynatorami pracy wywiadowczej na własnym terenie. W 1931 r. obsada
etatowa wojskowych placówek zagranicznych przedstawiała się następu-
jąco: w Belgradzie płk Mieczysław Starzyński, w Berlinie płk Witold
Morawski, w Bukareszcie płk Roman Michałowski, w Helsingforsie
kpt. Marian Chodacki, w Moskwie płk Jan Kowalewski, w Paryżu
płk Ferek-Błeszczyński (attach� wojskowy i morski), w Pradze mjr
Andrzej Czerwiński, w Tokio mjr Henryk Raychman, w Rydze ppłk
Andrzej Liebiech. W 1938 r. Rzeczypospolita Polska miała attachaty
wojskowe w następujących ambasadach: w Belgradzie (ppłk. Tadeusz
Wasilewski), Berlinie (płk Antoni Szymański), Bukareszcie (płk Tade-
usz Zakrzewski), Helsingforsie (ppłk W. Aoś), Londynie (attach� lotniczy
płk B. Kwieciński), Moskwie (ppłk Kamil Zaborowski), Paryżu (attach�
wojskowy i morski płk. Wojciech Fyda i mjr pil. F. Piniński), Rydze (mjr
58
Dodatek do Dziennika Rozkazów Wojskowych nr 14, poz. 193, z 16 grudnia 1919 r.
84
F. Brzeskwiński), Rzymie (mjr Cezary Niewęgłowski), Tallinnie (mjr
Stanisław Szczekowski), Tokio (mjr Adam Przybylski) i Waszyngtonie
(płk pil. A. Chromin)59. W 1939 r. powołano attach� wojskowego RP
w Kownie. W okresie dwudziestolecia międzywojennego oprócz wy-
mienionych istniały (krótko) placówki attach� wojskowych w Lizbonie,
San Sebastian i Teheranie. Oprócz attachatów wojskowych wywiad głę-
boki prowadziły placówki wywiadowcze Referatu Wschód i Referatu
Zachód Oddziału II Sztabu Głównego zagranicą, mieszczące się m.in.
na terenie konsulatów RP i przedstawicielstw handlowych. Zadanie wy-
wiadu głębokiego prowadzonego przez placówki wywiadowcze polegało
na dostarczeniu całokształtu wiadomości natury wojskowej, ekonomicz-
nej, społecznej i politycznej z terenu usytuowania placówki, głównie
o III Rzeszy i ZSRR60, z wykorzystaniem wszelkich dostępnych zródeł
informacji.
Ośrodkiem polskiego wywiadu i kontrwywiadu na terenie Wolne-
go Miasta Gdańska był Referat II Informacyjny (Lądowy) Wydziału
Wojskowego Komisarza Generalnego RP w Gdańsku61. Zgodnie z decy-
zją szefa Sztabu Generalnego z 23 stycznia 1923 r. Wydział Wojskowy
podlegał merytorycznie szefowi Oddziału II Sztabu Generalnego WP,
59
Rocznik polityczno-gospodarczy, Warszawa 1938
60
Placówki wywiadowcze tworzono nie tylko na terytorium Niemiec i ZSRR, ale
także w państwach z nimi sąsiadujących: w Holandii, Szwecji, Francji, Finlandii, Turcji.
61
Wolne Miasto Gdańsk zostało ustanowione w 1920 r. Władzę na obszarze miasta
sprawował Senat. Polska reprezentowała WM Gdańsk w zakresie polityki zagranicznej
i miała obowiązek jego obrony na wypadek agresji. Pełnomocnikiem rządu polskiego
w WM Gdańsku był Komisarz Generalny RP, natomiast Ligę Narodów reprezentował
Wysoki Komisarz Ligi Narodów. W celu reprezentowania wojskowych interesów pań-
stwa polskiego w WM Gdańsku, rozkazem ministra spraw wojskowych z 5 stycznia
1920 r., ustanowiony został Departament II Wojskowy Komisariatu Generalnego RP
w Wolnym Mieście Gdańsku. (Na początku grudnia 1922 r. został przemianowany na Wy-
dział Wojskowy). Szefowi Wydziału Wojskowego podporządkowane były składy tranzy-
towe na Westerplatte. W Wydziale Wojskowym powołano Sekcję II Polityczną, przemia-
nowaną na Referat II Informacyjny (Lądowy) zajmujący się wywiadem i kontrwywiadem
wojskowym. Dziennik Tajny nr 3, poz. 19, z 1922 r.
85
a organizacyjnie Komisarzowi Generalnemu RP w WM Gdańsku. Do-
piero na początku lat 30. Wydział Wojskowy został podporządkowany
szefowi Ekspozytury nr 3 Oddziału II w Bydgoszczy. Na jego terenie
mieściła się placówka wywiadowcza Oddziału II Gdańskie Biuro Infor-
macyjne BIG , które swym zasięgiem obejmowało również teren Pomo-
rza niemieckiego i Prus Wschodnich. Miało ono ogromne znaczenie dla
interesów ekonomicznych i obronnych Polski ze względu na to, że WM
Gdańsk znajdowało się pod silnymi wpływami niemieckimi. W połowie
lat 30. gdańska placówka wywiadowcza BIG została podporządkowana
szefowi Ekspozytury Nr 3 w Bydgoszczy jako Posterunek Oficerski Nr 4.
Znaczną ilość pozostawionych w kraju akt Sztabu Głównego przejęły
niemieckie władze okupacyjne62. Jak podaje Leszek Gondek we wstępie
do monografii Wywiad polski w Trzeciej Rzeszy 63 problem zdobycia
akt Wojska Polskiego, a szczególnie wojskowych służb specjalnych, stał
się przedmiotem usilnych starań Niemców. Hitlerowcy utworzyli grupy
uderzeniowe, których zadaniem było odnalezienie i zabezpieczenie doku-
mentów WP, głównie wywiadu i kontrwywiadu64. Po zajęciu Warszawy
zastali wprawdzie w centrali Oddziału II na Placu Saskim puste szafy, ale
wkrótce akta te zostały odnalezione w magazynach Archiwum Wojsko-
62
Brak instrukcji archiwalnej (do 1398 r.) dotyczącej postępowania z dokumenta-
mi wojskowymi oraz wykorzystywanie dokumentów Sztabu Głównego do bieżących
potrzeb spowodowało, że nie udało się oddzielić akt tajnych i poufnych od makulatu-
ry, a także odpowiednio ich zabezpieczyć lub zniszczyć na wypadek zagrożenia wojną.
W chwili wybuchu wojny we wrześniu 1939 r. część akt Oddziału II spalono pod nad-
zorem gen. Wacława Stachiewicza (w tym szyfry i akta Biura Szyfrów), aby nie dostały
się w ręce wroga. Część akt operacyjnych została ewakuowana ze Sztabem Naczelne-
go Wodza do Rumunii, a następnie przewieziona do Francji i Wielkiej Brytanii. Sze-
rzej: M. Utnik, Sztab Polskiego Naczelnego Wodza w czasie II wojny światowej, WPH
Nr 2, 1972; J.Ciesielski, Archiwalia wojskowe po 1939 r., WPH Nr 1, 1992; Kampania
wrześniowa 1939 r. Sprawozdania informacyjne Oddziału II sztabu Naczelnego Wodza
(dokumenty), oprac. A. Suchcitz, T.XXI, z. 2, Londyn 1994-1995.
63
L. Gondek, Wywiad polski w Trzeciej Rzeszy 1934-1939, Gdańsk 1975.
64
M. Stażewski, Poszukiwania ewakuowanych akt polskich prowadzone przez nie-
mieckie władze okupacyjne w czasie II wojny światowej, Archeion , T.VXXVIII, 1984.
86
wego w Forcie Legionów na Żoliborzu. Również po zajęciu Bydgoszczy
i Krakowa Niemcy przejęli akta Ekspozytur Nr 3 i Nr 4, które oddano na-
tychmiast do dyspozycji tajnej policji. W ręce niemieckie dostały się rów-
nież akta attachatów wojskowych pozostawione w budynkach polskich
ambasad w państwach europejskich okupowanych przez armię niemiec-
ką65. Większość pozostawionych akt jednostek i instytucji wojskowych
z terenów wschodnich RP przejęła Armia Czerwona po wkroczeniu do
Polski 17 września 1939 r.66 Wszystkie zdobyte przez Niemców akta pol-
skich służb informacyjnych zostały przewiezione wraz z innymi dokumen-
tami i księgozbiorem WP do filii poczdamskiego archiwum wojskowego
w Gdańsku-Oliwie67. W czasie okupacji dokumenty służb informacyjnych
WP stanowiły szczególny przedmiot zainteresowania Abwehry i Gesta-
po. O tym, że poddane były licznym analizom, dzięki czemu rozpracowa-
no sieć agenturalną polskiego wywiadu, świadczą nie tylko zachowane
niemieckie opracowania, ale przede wszystkim liczne aresztowania osób
współpracujących z polskim wywiadem. Część akt Sztabu Głównego, w
tym Oddziału II, została wywieziona w głąb III Rzeszy i po zakończeniu
wojny znalazła się na terenach zajętych przez Armię Czerwoną, a następ-
nie została przewieziona do archiwów rosyjskich.
Po zakończeniu II wojny światowej ocalałe z pożogi wojennej do-
kumenty WP z niemieckiego archiwum w Oliwie zgromadzone zostały
65
Tuż przed wojną w placówkach dyplomatycznych RP i attachatach spalono szyfry
oraz akta zaszyfrowane i tajne oraz akta polskich placówek wywiadowczych działających
na zachodzie. Część akt attachatów wojskowych i placówek wywiadowczych za granicą
przesłano tuż przed wybuchem wojny do centrali Oddziału II w Warszawie, gdzie podzie-
liły los okupacyjny innych akt Oddziału II.
66
Rosjanie, podobnie jak Niemcy, zdawali sobie sprawę z wartości archiwaliów Woj-
ska Polskiego. 15 września 1939 r. ludowy komisarz spraw wewnętrznych ZSRR wydał
zarządzenie dot. zbierania i przekazywania znalezionych dokumentów władzom NKWD.
Część pozostawionych akt Oddziału II Sztabu Głównego, które znalazł szeregowy żoł-
nierz Armii Czerwonej, trafiła do Moskwy już w 1939 r. Szerzej: W. Roman, Centralne
Archiwum Wojskowe 1918-1939, Warszawa 1999.
67
L. Lewandowicz, Polskie archiwalia wojskowe w czasie okupacji, WPH nr 3,
1972, s. 480-482; L. Gondek, op.cit., s. 1-20.
87
w Centralnym Archiwum Wojskowym. Akta Oddziału II przejął Główny
Zarząd Informacji MON. Po dokładnym przejrzeniu akta przedwojennej
dwójki i SRI DOK zostały przekazane Urzędowi Bezpieczeństwa Mini-
sterstwa Spraw Wewnętrznych. Przez kilkadziesiąt lat były one niedostęp-
ne dla badaczy. W 1989 r. Archiwum MSWiA zwróciło CAW 6313 jedno-
stek archiwalnych akt Oddziału II NDWP, Oddziału II Sztabu MSWojsk.
i Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) WP i jego ekspozytur oraz
akta SRI DOK I-X z lat 1918-1939. Akta attachatów wojskowych RP
i Samodzielnego Referatu Ligi Narodów trafiły do Archiwum Akt No-
wych w Warszawie, przyczyniając się w ten sposób do ponownego roz-
proszenia dokumentacji68. Zachowane szczątkowo dokumenty Szefostwa
Wywiadu KOP przekazano do Archiwum Straży Granicznej.
W 1964 r. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych przekazała
do CAW archiwalia wojskowe uzyskane z ZSRR w drodze rewindykacji.
Były wśród nich akta Oddziału II NDWP i Oddziału II Sztabu Głównego
(Generalnego) WP oraz attachatów wojskowych RP69. Większość zagra-
bionych przez Armię Czerwoną dokumentów przedwojennego Oddziału II
i Szefostwa Wywiadu KOP pozostaje nadal w archiwach rosyjskich70. Naj-
większy zbiór archiwaliów polskiej dwójki zgromadził Ośrodek Prze-
chowywania Zbiorów Historyczno-Dokumentacyjnych Federacji Rosyj-
skiej w Moskwie. W zespołach tzw. zdobycznych fondów (polskiego
i niemieckiego) znajduje się 3391 jednostek archiwalnych akt Oddziału
II Sztabu Głównego (Generalnego) WP i jego ekspozytur terenowych,
w tym dokumenty Ekspozytury Nr 2 w Warszawie dotyczące m.in. dzia-
łalności polskiego wywiadu w ZSRR, na Śląsku Cieszyńskim i Rusi Za-
karpackiej, a także akta placówek wywiadowczych Referatu Wschód
68
Należy tu również wymienić Archiwum Państwowe w Gdańsku, gdzie w zespole
Komisarza Generalnego RP w WM Gdańsku, 1919-1939 przechowywane są akta Wy-
działu Wojskowego.
69
B. Woszczyński, Materiały archiwalne przekazane Centralnemu Archiwum Woj-
skowemu ze Związku Radzieckiego, WPH nr 4, 1964, s. 281-297.
70
Informacja o wynikach pracy Wojskowej Komisji Archiwalnej w archiwach Fede-
racji Rosyjskiej w okresie wrzesień 1992 czerwiec 1993, BWSA nr 16, 1993, s. 5-59.
88
i akta attachatów wojskowych. Do tych zasobów archiwalnych nie mieli
dostępu pracownicy nauki, a archiwalia polskie służyły Rosjanom jako
materiał operacyjny. W wyniku kwerendy przeprowadzonej w archiwach
moskiewskich przez Wojskową Komisję Archiwalną został opracowany
wykaz dokumentów przedwojennego WP71. Archiwa polskie wystąpiły
do władz rosyjskich o rewindykację dokumentów przedwojennego Od-
działu II Sztabu Głównego. Część dokumentów udało się archiwistom
wojskowym skopiować i znajdują się one obecnie w zbiorach CAW
w Kolekcji Wojskowej Komisji Archiwalnej 72.
Ten przegląd nie daje pełnego obrazu rozproszenia archiwaliów Od-
działu II Sztabu Głównego (Sztabu Generalnego WP) w kraju i na świe-
cie. Część dokumentów wytworzonych przez Oddział II uległo zniszcze-
niu w czasie ewakuacji Sztabu Naczelnego Wodza do Rumuni we wrze-
śniu 1939 r.73 Wśród niewielkiej ilości akt, które znalazły się po wojnie
w archiwach zagranicznych, przeważają dokumenty Oddziału II Sztabu
Naczelnego Wodza74. Większość zgromadzona jest w Archiwum Insty-
tutu i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie. Trafiły
tam m.in. akta attachatów wojskowych w Lizbonie i San Sebastian z lat
1936-193975. Niewielkie ilości dokumentów Oddziału II Sztabu General-
nego WP posiada również Instytut Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku
w kolekcji Wypadki majowe 1926 r. 76.
Stan zachowania akt Oddziału II Sztabu Głównego (Sztabu General-
nego WP) i jego ekspozytur terenowych oraz attachatów wojskowych RP
71
Ibidem.
72
CAW, Inwentarz Kolekcji Wojskowej Komisji Archiwalnej, oprac. W. Roman.
73
J. Ciesielski, Archiwalia wojskowe po 1939 r., WPH nr 1, 1992, s. 55-63;
R. Czarnecka, Archiwalia wojskowe w kraju i zagranicą, BWSA nr 21, 1998, s. 183-
-201.
74
Kampania wrześniowa 1939 r., Sprawozdania informacyjne Oddziału II Sztabu
Naczelnego Wodza (dokumenty), opr. A. Suchcitz, Londyn 1986.
75
E. Kołodziej, Archiwalia w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Władysława
Sikorskiego w Londynie, Archeion , t. 95, 1995, s. 107-112.
76
A. Garlicki, Z Sulejówka do Belwederu [w:] Dzieje narodu i państwa polskiego,
Warszawa 1990.
89
zagranicą zgromadzonych w CAW jest trudny do określenia ze wzglę-
du na jego ogromne rozmiary oraz losy wojenne, które doprowadziły do
rozproszenia dokumentów. Na zawartość zespołu składa się różnorodna
dokumentacja aktowa. Oprócz dokumentów własnych w zespole zgroma-
dzone są pewne ilości dokumentów obcych, głównie rosyjskich, niemiec-
kich, ukraińskich i litewskich. Akta obce występują w postaci orygina-
łów bądz fotokopii dokumentów pozyskanych przez polski wywiad. Poza
aktami w zespole znajdują się materiały kartograficzne i ikonograficzne
(albumy, fotografie), druki zwarte oraz prasa polska i zagraniczna. Za-
chowane materiały archiwalne w zasadzie pozwalają odtworzyć działal-
ność wszystkich najważniejszych wydziałów i samodzielnych referatów
centrali Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) oraz jego ekspozy-
tur terenowych. Brakuje akt kilku referatów funkcjonujących w struktu-
rze organizacyjnej Oddziału II w latach 1921-1929, w tym Referatu A
oraz akt komórek powołanych w Oddziale II przed wybuchem wojny, tj.
Wydziału Planowania Wywiadu, Samodzielnego Referatu Sytuacyjnego
Niemcy oraz Referatu Centralnej Agentury i innych referatów Wydzia-
łu Kontrwywiadowczego, a także akt Ekspozytury Nr 6 w Aodzi. Losy
wojenne akt polskiej służby dyplomatycznej spowodowały, że szczątko-
wo reprezentowane są akta attachatów wojskowych, szczególnie w Ber-
linie i Moskwie. Fragment zespołu stanowią akta Wydziału Wojskowego
Komisariatu Generalnego RP w WM Gdańsku. Do cennych nabytków
należy pozyskana w ostatnich latach centralna kartoteka pracowników
i współpracowników wojskowych służb informacyjnych.
Dla pełniejszego zilustrowania materiałów archiwalnych zgroma-
dzonych w CAW w zespole akt Oddziału II Sztabu Głównego (Sztabu
Generalnego) WP oraz w celu ułatwienia badaczom poszukiwań, poniżej
przedstawiono skrócony przegląd zawartości inwentarza zespołu Oddzia-
łu II Sztabu Głównego WP z lat 1921-1939.
Dokumentacja poszczególnych wydziałów Oddziału II została po-
dzielona na materiały wytworzone przez ich poszczególne referaty.
90
Wydział Organizacyjny
Archiwalia Referatu Organizacyjnego zawierają m.in.: rozkazy i za-
rządzenia dotyczące organizacji Oddziału II NDWP, Sztabu MSWojsk.
Sztabu Głównego (Generalnego) WP i jego ekspozytur terenowych, SRI
DOK, Wydziału Wojskowego Komisariatu Generalnego RP w WM Gdań-
sku, attachatów wojskowych RP oraz różnych formacji WP; regulaminy
i instrukcje służby wywiadowczej i kontrwywiadowczej; materiały dot.
współpracy z KOP, Strażą Graniczną, Żandarmerią Wojskową i Policją
Państwową; opracowania na temat organizacji obcych armii.
Materiały Referatu Personalnego to głównie przepisy służbowe, roz-
kazy, zarządzenia, instrukcje MSWojsk. oraz Sztabu Głównego (General-
nego) WP; akta osobowe oficerów i pracowników cywilnych oraz agen-
tów Oddziału II; wnioski awansowe i odznaczeniowe; karty ewidencyjne
i wykazy stanu oficerów Oddziału II NDWP, Sztabu MSWojsk., Sztabu
Głównego (Generalnego) WP i jego ekspozytur, SRI DOK I X oraz Sze-
fostwa Wywiadu KOP; wykazy oficerów kontraktowych, opinie o ofice-
rach służby informacyjnej.
Grupę akt Archiwum Osobowego Oddziału II tworzą: dokumenty
personalne oficerów i agentów (konfidentów) głównie Sekcji Defen-
sywy Oddziału II NDWP i Sztabu MSWojsk. z lat 1918-1921; dossier
agentów Biura Wywiadowczego Oddziału II NDWP i Centralnej Agen-
tury Oddziału II Sztabu Generalnego WP oraz SRI DOK IX w Brześciu
n. Bugiem z lat 1919-1939; kartoteki podejrzanych o szpiegostwo; al-
bumy i fotografie wywiadowców; akta wojskowych sądów okręgowych
dotyczące m.in. sprawy generałów Włodzimierza Zagórskiego i Michała
Roli-Żymierskiego.
Dokumentację Referatu Wyszkolenia stanowią: zarządzenia i in-
strukcje dotyczące poborowych oraz reklamowania personelu wywia-
dowczego na wypadek mobilizacji; plany kursów oraz stażów w kraju
i zagranicą; programy kursów informacyjno-wywiadowczych i radio-
-szyfrowych w Oddziale II; wykazy kandydatów na kursy i odbywają-
cych praktyki; sprawozdania z ćwiczeń międzydywizyjnych i manewrów
91
kawaleryjskich; programy pobytu gości zagranicznych na ćwiczeniach
WP; regulaminy zawodów hipicznych, strzeleckich i narciarskich; teksty
wykładów.
Do grupy materiałów Referatu Budżetowego należą: zarządzenia
i przepisy MSWojsk. dotyczące gospodarki finansowej; preliminarze
budżetowe wojska; zestawienia budżetowe Oddziału II Sztabu Głów-
nego (Generalnego) WP i jego ekspozytur oraz SRI DOK; rozliczenia
finansowe attachatów wojskowych, rozliczenia wydatków na działalność
wywiadowczą i reprezentacyjną; listy płac oficerów, podoficerów i pra-
cowników cywilnych sporządzone przez płatnika GISZ; sprawozdania
Funduszu Samopomocy Oficerów Oddziału II .
Z dokumentacji Referatu Prasy Obcej zachowały się: wycinki oraz
przeglądy prasy polskiej i zagranicznej; komunikaty i doniesienia praso-
we; odpisy dokumentów armii obcych, raporty prasowe, głównie doty-
czące Niemiec i ZSRR.
Wydział II a Wywiadowczy
Wśród archiwaliów Referatu Wschód znajdują się: charakterystyka
i zadania polskiego wywiadu w ZSRR i na Litwie; oceny nadesłanych
materiałów wywiadowczych; raporty i opracowania dotyczące wywia-
du wojskowego ZSRR (GRU) i służb bezpieczeństwa wewnętrznego
(WCzK i GPU (OGPU)) oraz procesów politycznych w ZSRR; meldun-
ki placówek wywiadowczych i ekspozytur Nr 1 i Nr 5 dotyczące Armii
Czerwonej oraz armii litewskiej; meldunki, referaty i informacje na temat
sytuacji polityczno-gospodarczej i wojskowej ZSRR, Litwy i Aotwy oraz
międzynarodowej działalności komunistów; raporty i depesze polskich
placówek dyplomatycznych w Moskwie, Charkowie, Rewlu, Rydze,
Helsinkach i Konstantynopolu na temat kontaktów zagranicznych ZSRR;
meldunki; oryginały i odpisy dokumentów rosyjskich, ukraińskich i li-
tewskich pozyskane przez wywiad polski oraz rozszyfrowane depesze
rosyjskie; wycinki z prasy; materiały placówek wywiadowczych: Bałt ,
Barnaba , Ghazi , Kjd , Mandaryn , N6 , Nabuchodonozor ,
92
Nord , P2 , Pielgrzym , R7 i Witteg i innych zawierające doku-
mentację finansową placówek oraz meldunki wywiadowcze.
Dokumentacja Referatu Zachód zawiera: zadania polskiego wy-
wiadu na Zachodzie; raporty i meldunki ekspozytur Nr 3 i Nr 4 oraz pla-
cówek wywiadowczych i attachatów wojskowych RP dotyczące sytuacji
politycznej (głównie w Niemczech, WM Gdańsku i w Czechosłowacji);
raporty, meldunki i referaty o organizacji, uzbrojeniu i wyszkoleniu
Reichswehry oraz działalności niemieckich organizacji paramilitarnych
i związków cywilno-wojskowych (Stahlhelm) oraz policji (Schutzpo-
lizei), a także organizacji nazistowskich NSDAP, SA i SS na terenie
III Rzeszy i WM Gdańska; meldunki placówek wywiadowczych doty-
czące zmian w polityce wewnętrznej i zagranicznej Niemiec po dojściu
Hitlera do władzy; informacje na temat lotnictwa niemieckiego, rozbu-
dowy fortyfikacji i zakładów zbrojeniowych; opracowania i referaty na
temat organizacji wywiadu niemieckiego (Abwehry) i jego aktywności
na terenie Polski; wiadomości z pogranicza i meldunki o naruszeniu gra-
nicy polsko-niemieckiej; oryginały i fotokopie niemieckich dokumentów
pozyskane przez polski wywiad; prasa niemiecka; materiały placówek
wywiadowczych: Adrian , Bombaj , Eleda , Floryda , Krystyna ,
Leconte , Martel , M�ller , Tulipan , Sajgon i innych.
Materiały Biura Szyfrów to głównie zarządzenia i wytyczne doty-
czące wywiadu radiowego; instrukcje szyfrowe dla ekspozytur, attacha-
tów wojskowych, placówek wywiadowczych i wywiadu KOP; depesze
szyfrowe nadesłane z attachatów wojskowych; radiotelegramy i depe-
sze sowieckie przejęte przez polski wywiad; tłumaczenia szyfrogramów
Armii Czerwonej; materiały dotyczące współpracy polsko-rumuńskiej
i polsko-francuskiej w dziedzinie szyfrowania dokumentów; meldunki
o pracy podsłuchowych stacji radiotelegraficznych we Lwowie, Równem
i Wilnie; informacje uzyskane ze stacji radiowych w 1939 r.
Z akt Referatu Technicznego zachowała się korespondencja z ekspo-
zyturami Oddziału II w sprawach wyposażenia technicznego i budowy
pomieszczeń.
93
Wydział II b Zabezpieczenia Tajemnicy Wojskowej
Na zawartość aktową spuścizny po Referacie Kontrwywiadowczym
składają się: raporty informacyjne Sekcji Defensywy Oddziału II NDWP
i Sztabu Generalnego WP; instrukcje postępowania na wypadek straj-
ków; informacje o współpracy kontrwywiadu wojskowego z władzami
cywilnymi; meldunki na temat działalności komunistów w szeregach
wojska, wykazy stanu narodowościowo-wyznaniowego oraz statystyka
dezercji i wypadków w WP; raporty sytuacyjne Policji Państwowej do-
tyczące szpiegostwa, przestępstw pospolitych, agitacji komunistycznej,
zamachów i zwalczania obcej dywersji; informacje na temat niemiec-
kich i ukraińskich organizacji w Polsce; raporty o agitacji niemieckiej na
Kaszubach i Górnym Śląsku; komunikaty o sytuacji narodowościowej
i obozach pracy w ZSRR; materiały dotyczące dywersji sowieckiej na
terenach wschodnich Rzeczypospolitej i działalności band rabunkowych;
meldunki i korespondencja w sprawach osób podejrzanych o szpiego-
stwo, protokoły przesłuchań zatrzymanych na granicy i listy gończe.
Dokumentacja Referatu Narodowościowego to: wytyczne wywia-
du narodowościowo-politycznego; wykazy stanu narodowościowego i wy-
znaniowego oraz dezerterów w WP; komunikaty informacyjne Oddziału II;
sprawozdania z sytuacji społeczno-politycznej na terenie DOK; rapor-
ty o nastrojach wśród mniejszości narodowych, głównie ukraińskiej
i niemieckiej, w Polsce i informacje o ich zjazdach; sprawozdania z dzia-
łalności Instytutu Spraw Narodowościowych; referaty na temat osadnic-
twa wojskowego na Kresach Wschodnich i działalności Związku Obrony
Kresów Zachodnich; materiały dotyczące kościołów niekatolickich i sekt
wyznaniowych w Polsce; informacje na temat sytuacji Żydów w Polsce.
Wydział Studiów (Ewidencji)
Materiały wytworzone przez Referat Statystyczny to sprawozdania
Ministerstwa Kolei Żelaznych, opracowania na temat produkcji ropy naf-
towej w Polsce i zestawienia budżetów wojskowych.
Akta Referatu Wschodniego obejmują: raporty i wycinki z prasy na
94
temat stosunków międzynarodowych oraz sytuacji politycznej na Litwie
i w państwach Europy Środkowo-Wschodniej; komunikaty prasowe, ra-
porty attach� wojskowego w Moskwie i meldunki wywiadowcze doty-
czące sytuacji gospodarczej, wewnętrznej i wojskowej w ZSRR; opraco-
wania na temat Armii Czerwonej i wojska litewskiego; raporty delegacji
polskiej na posiedzenie Polsko-Sowieckiej Komisji Rozjemczej do spraw
Granicznych; oryginały i odpisy dekretów najwyższych władz państwo-
wych ZSRR, rozkazów wojskowych i instrukcji WKP(b); mapy obiektów
cywilno-wojskowych ZSRR.
Dokumentację Referatu Zachodniego stanowią: komunikaty i biule-
tyny francuskiego Sztabu Generalnego dotyczące Niemiec; raporty atta-
ch� wojskowych, meldunki wywiadowcze i referaty o sytuacji politycz-
no-gospodarczej i wojskowej Niemiec, Austrii, Francji, Czechosłowacji,
Wielkiej Brytanii i Włoch; informacje na temat działalności Kominternu;
teksty umów polsko-niemieckich; raporty Komisarza Generalnego RP
w WM Gdańsku; meldunki sytuacyjne z terenu Górnego Śląska oraz
Śląska Cieszyńskiego i Śląska Opolskiego; mapy Niemiec z dyslokacją
jednostek niemieckich i obiektów wojskowych pozyskane przez polski
wywiad.
Zawartość akt Referatu Południowego przedstawia się następująco:
raporty dot. sytuacji polityczno-wojskowej w Czechosłowacji i lotnictwa
czeskiego; opracowanie na temat organizacji służby wywiadowczej Cze-
chosłowacji; dane o wojsku bułgarskim; informacje o Austrii, Jugosławii
i Węgrzech.
Archiwalia Referatu Północnego to: raporty attach� wojskowego
w Helsinkach dotyczące spraw wewnętrznych i zagranicznych Finlandii,
referaty informacyjne Państwa Nadbałtyckie .
Na grupę akt Referatu Rosja (Samodzielnego Referatu Rosja )
składają się: raporty polskich placówek dyplomatycznych o sytuacji we-
wnętrznej, gospodarczej i wojskowej ZSRR; meldunki dotyczące Armii
Czerwonej; komunikaty informacyjne KOP o dyslokacji rosyjskich i li-
tewskich jednostek granicznych; referaty na temat aktywności wywia-
du sowieckiego; informacje ma temat rozbudowy przemysłu wojennego
95
i sił zbrojnych ZSRR; teksy konwencji wojskowej rosyjsko-niemieckiej
1922 r. i układu ZSRR Litwa z 1926 r.; doniesienia agenturalne o roli
ZSRR w konflikcie chińsko-japońskim; charakterystyki przywódców so-
wieckich; oryginały i kopie dokumentów rosyjskich; fotografie z manew-
rów i defilad Armii Czerwonej pozyskane przez polski wywiad; schematy
linii komunikacyjnych i mapy ZSRR; albumy ze zdjęciami sprzętu woj-
skowego.
Materiały Referatu Niemcy (Samodzielnego Referatu Niemcy )
to m.in.: opracowania na temat wywiadu i kontrwywiadu niemieckiego;
zadania dla wywiadu polskiego w Niemczech i WM Gdańsku; raporty
dotyczące sytuacji polityczno-gospodarczej i wojskowej Niemiec, Reich-
swehry oraz organizacji wojskowych i policyjnych (Stahlhelm, Schutz-
polizei, Grenzschutz) głównie na niemieckim Pomorzu i Śląsku oraz
w Prusach Wschodnich; analiza budżetu wojskowego Niemiec; refe-
raty na temat rozwoju lotnictwa niemieckiego i broni pancernej z załą-
czonymi fotografiami sprzętu; raporty i meldunki attach� wojskowego
w Berlinie dotyczące propagandy i sytuacji wewnętrznej w III Rzeszy
oraz działalności narodowych socjalistów (NSDAP, SA, SS, Hitler Ju-
gend) na terenie III Rzeszy i w WM Gdańsku; materiały dot. współpracy
sowiecko-niemieckiej w obozach doświadczalnych Kama i Tomka ;
informacje przekazane przez wywiad francuski i angielski dotyczące
Niemiec; raporty na temat użycia sprzętu niemieckiego w wojnie domo-
wej w Hiszpanii; fotografie niemieckiego sprzętu wojskowego; meldunki
wywiadowcze o ruchach wojsk niemieckich przy granicy z Polską; in-
formacje z terenu Czechosłowacji; dane dotyczące mniejszości niemiec-
kiej w Polsce; informator o niemieckich siłach zbrojnych; mapy i szkice
fortyfikacji, linii komunikacyjnych, obiektów wojskowych, lotnisk, za-
kładów zbrojeniowych w III Rzeszy i w Prusach Wschodnich; oryginały
i fotokopie dokumentów niemieckich pozyskane przez polski wywiad;
prasa niemiecka, w tym wydawnictwa nazistowskie.
Wśród dokumentów Referatu Studiów Ogólnych należy wyszcze-
gólnić: raporty attachatów wojskowych dotyczące armii obcych, polskiej
polityki zagranicznej i gospodarki Finlandii, Austrii, USA, Kanady oraz
96
państw Ameryki Aacińskiej; odpisy artykułów z prasy litewskiej na te-
mat stosunków z Polską oraz z prasy zagranicznej dotyczące przewro-
tu majowego; informacje o Lidze Narodów i państwach Małej Ententy;
materiały dot. współpracy ze sztabami Francji i państw bałtyckich; in-
formacje attach� wojskowego w Tokio na temat kontaktów wojskowych
polsko-japońskich; sprawozdania i raporty attach� w Paryżu; referaty na
temat armii Wielkiej Brytanii; meldunki attach� wojskowego w Lizbonie
z terenu wojny domowej w Hiszpanii z fotografiami; raporty konsulatów
RP na Bliskim Wschodzie i wycinki z prasy angielskiej dot. konfliktu
arabsko-żydowskiego, Palestyny i Turcji; wycinki z prasy i informacje na
temat konfliktu japońsko-chińskiego; materiały z 1938 r. dotyczące Cze-
chosłowacji z załączonymi planami fortyfikacji przy granicy z Polską.
Wydział IV Traktatowy
Archiwalia Referatu Traktatowo-Tranzytowego zawierają: teksy
umów celnych i o ruchu granicznym z Niemcami i Czechosłowacją;
umów handlowych z ZSRR, Estonią, Aotwą, Kanadą, Rumunią i Norwe-
gią, umów tranzytowych z Rumunią, umów lotniczych z Czechosłowacją,
Austrią, Niemcami, Hiszpanią, Portugalią, Litwą i Francją; tekst między-
narodowej konwencji lotniczej w Waszyngtonie; materiały Komisji Woj-
skowej do Spraw Tranzytu Materiałów Wojennych do Rosji sowieckiej;
informacje o wizytach polskich okrętów wojennych w portach zagranicz-
nych, w tym w Gdańsku, oraz o udziale polskiej delegacji na V Mię-
dzynarodowym Kongresie Medycyny i Farmacji Wojskowej w Londynie
w 1929 r.; raporty dotyczące niemieckich transportów wojennych przez
Pomorze do Prus Wschodnich i ZSRR; tekst nowelizacji rozporządzenia
Prezydenta RP o granicach państwowych; korespondencja m.in. z Komi-
sarzem Generalnym RP w Gdańsku w sprawach polskiego tranzytu przez
WM Gdańsk i dostępu do portu gdańskiego; meldunki o naruszeniach
granicy polskiej przez obce samoloty wojskowe; materiały dotyczące
konferencji genewskiej.
Dokumentacja wytworzona przez Referat Gdański to meldunki doty-
czące WM Gdańska i Westerplatte, memoriał o polskiej polityce portowej
97
oraz teksty umów polsko-gdańskich i niemiecko-gdańskich.
Na zawartość akt Referatu Ligi Narodów (Samodzielnego Referatu
Ligi Narodów) składają się: rezolucje Ligi Narodów o dostępie Polski do
Morza Bałtyckiego; teksty: konwencji barcelońskiej, umów zawartych
między Polską a WM Gdańskiem i Niemcami; protokoły Zgromadze-
nia Ogólnego Ligi Narodów, Komisji Morskiej, Tymczasowej Komisji
Mieszanej dla Ograniczenia Zbrojeń; sprawozdania Międzysojuszniczej
Wojskowej Komisji ds. Kontroli sytuacji militarnej Niemiec oraz Komi-
tetu Arbitrażu i Bezpieczeństwa Ligi Narodów; opracowania na temat
historii i organizacji Ligi Narodów; ocena paktu w Locarno; komunikaty
o państwach Małej Ententy; referaty informacyjne na temat WM Gdańska;
teksty wystąpień polskich dyplomatów i wojskowych na forum Ligi Na-
rodów; wydawnictwa Międzynarodowej Komisji Nawigacji Powietrznej
i Czerwonego Krzyża; przeglądy informacyjne MSZ Polska i Zagrani-
ca ; materiały polskiej delegacji na Powszechną Konferencję Rozbrojenio-
wą w Genewie w 1932 r.; wydawnictwo Ligi Narodów Soci�t� Nations .
Samodzielny Referat Ogólny
Archiwalia Samodzielnego referatu Ogólnego zawierają: zaprosze-
nia i depesze gratulacyjne dla szefa Sztabu Głównego; korespondencję
dotycząca studiów i stażów oficerów armii obcych w Polsce oraz ofi-
cerów WP za granicą; sprawozdania z podróży służbowych; programy
wizyt delegacji zagranicznych w Polsce; programy pobytu oficerów WP
i członków Związku Strzeleckiego za granicą; informacje o WP udzie-
lane attach� wojskowym państw obcych w Warszawie; korespondencję
w sprawie odznaczenia oficerów armii obcych polskimi medalami oraz
oficerów polskich medalami państw obcych; materiały dotyczące zaku-
pu za granicą materiałów dla WP oraz eksportu polskiego uzbrojenia za
pośrednictwem Sepewe ; komunikaty dotyczące umów handlowych
i komunikacyjnych Polski z Czechosłowacją, Niemcami, Litwą, Esto-
nią, ZSRR i Wolnym Miastem Gdańskiem; referaty na temat organiza-
cji i uzbrojenia armii obcych; materiały dotyczące współpracy sztabo-
wej polsko-francuskiej, polsko-czechosłowackiej i polsko-rumuńskiej
98
w dziedzinie wywiadu wojskowego; korespondencja w sprawie cmenta-
rzy wojskowych i sprowadzenia zwłok gen. Józefa Bema.
Kancelaria
Dokumentacja wytworzona przez Kancelarię Oddziału II to: rozkazy
i zarządzenia NDWP, MSWojsk. i Oddziału II Sztabu Głównego (Gene-
ralnego) WP dotyczące spraw organizacyjnych i administracji wojskowej;
przepisy kancelaryjne i regulaminy biurowe, instrukcje rozliczenia podró-
ży służbowych; korespondencja w sprawach paszportowych; sprawozda-
nia Komisji Kontroli Ochrony Tajemnicy Wojskowej; materiały z odpraw
u szefa Sztabu Głównego i narad dowódców OK; teka z życzeniami dla
gen. Kazimierza Sosnkowskiego; protokoły posiedzeń Komitetu Krzyża
i Medalu Niepodległości; materiały Komisji Opiniującej przy Komisarzu
Rządu do Spraw Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu; rapor-
ty na temat sytuacji na Śląsku Cieszyńskim oraz plebiscytu na Warmii
i Mazurach. Na uwagę zasługują oryginały protokołów z posiedzeń Rady
Wojennej z lat 1920-1923 i dokumenty osobiste Józefa Piłsudskiego oraz
meldunki, rozkazy i dzienniki dotyczące wydarzeń majowych w 1926 r.
Archiwum
Spuścizna Archiwum Oddziału II to wykazy akt Oddziału II NSDWP,
Sztabu MSWojsk., Sztabu Generalnego WP i ekspozytur oraz attachatów
wojskowych przekazanych do Archiwum, protokoły spalenia akt oraz ko-
respondencja w sprawie przesłania akt.
Biblioteka
Na dokumentację Biblioteki Oddziału II składają się regulaminy,
katalog działowy, korespondencja w sprawie zakupu wydawnictw, cza-
sopism i map zagranicą oraz przesłania wydawnictw wojskowych atta-
chatom; dzienniki i wydawnictwa urzędowe, prasa polska i emigracyjna;
biuletyny i przeglądy informacyjne MSZ Polska i Zagranica , przeglądy
prasy zagranicznej GISZ, artykuły i opracowania m.in. na temat wojny
1920 r. i Litwy, wydawnictwa niemieckie i rosyjskie, fiszki biograficzne,
99
rękopisy prac gen. Władysława Sikorskiego, teksty referatów i wykładów
z dziedziny wojskowości, opracowania na temat wywiadu (kontrwywia-
du) polskiego i obcego.
Ekspozytury Oddziału II Sztabu Głównego (Sztabu Generalnego) WP
W skład grupy akt Ekspozytury Nr 1 w Wilnie wchodzą materiały
przejęte z ekspozytur Oddziału II NDWP w Wilnie i Grodnie, w tym do-
kumentacja finansowa Sztabu Obrony Krajowej w Wilnie i rozkazy Do-
wództwa Grupy Wojsk Litwy Środkowej; rozkazy MSWojsk., DOGen.,
NDWP, Sztabu Generalnego WP, DOK III i Komendy Obozu Warownego
Wilno; zadania i organizacja wywiadu na wschodzie; meldunki wywia-
dowcze dotyczące organizacji i dyslokacji wojska litewskiego oraz Armii
Czerwonej; komunikaty informacyjne o sytuacji polityczno-gospodar-
czej i wojskowej w ZSRR, na Litwie, Aotwie i w Prusach Wschodnich;
protokoły przesłuchań polskich jeńców zwolnionych z niewoli litewskiej
i sowieckiej; opracowania na temat stosunków polsko-litewskich i pol-
sko-białoruskich; kopie dokumentów wojskowych rosyjskich i litew-
skich; plany fortyfikacji i szlaków komunikacyjnych na terenie Białorusi
oraz mapy i inne dokumenty Białoruskiego Okręgu Wojskowego; infor-
macje na temat działalności wywiadu litewskiego oraz GPU (OGPU)
i GRU.
Akta Ekspozytury Nr 2 w Warszawie są reprezentowane przez raporty
dotyczące Śląska i działającej tam grupy dywersyjnej Zygmunt ; rapor-
ty o sytuacji politycznej na Litwie oraz sprawozdania z akcji dywersyjnej
i kolportażowej wywiadu polskiego na terenie Litwy; korespondencja
dotycząca oficerów ukraińskich, gruzińskich i azerbejdżańskich w WP;
informacje na temat organizacji ukraińskich, m.in. UWO, UNDO, OUN,
UNKT i Wolne Kozactwo działających na terenie RP i na emigracji;
referaty na temat problemów narodowościowych w ZSRR; meldunki
z posterunków oficerskich dotyczące kwestii mazurskiej i działalności
niemieckich organizacji paramilitarnych i faszystowskich w WM Gdań-
sku oraz zadania dla polskiego wywiadu na terenie Prus Wschodnich
100
i WM Gdańska; sprawozdania z działalności Instytutu Naukowo-Badaw-
czego Europy Wschodniej i Instytutu Badań Spraw Narodowościowych;
referaty i informacje na temat mniejszości narodowych w Polsce, kwe-
stii żydowskiej i działalności polskich partii narodowych; sprawozdania
Związku Strzeleckiego i Polskiego Związku Zachodniego; wycinki pra-
sowe na temat polityki zagranicznej ZSRR; materiały dot. Śląska Cie-
szyńskiego i stosunków polsko-czechosłowackich; meldunki zawierające
informacje o skupiskach emigracji z terenu ZSRR w Europie.
Archiwalia Ekspozytury Nr 3 w Bydgoszczy (Poznaniu) to: ewi-
dencja agentów, dokumentacja finansowa; rozkazy organizacyjne
z wykazem agentów; raporty i sprawozdania z pracy wywiadowczej;
instrukcje wywiadowcze; sprawozdania, meldunki i raporty sytuacyj-
ne z działań wywiadowczych na pograniczu i w głębi Rzeszy; raporty
i meldunki wywiadowcze dotyczące organizacji, dyslokacji, wyszkolenia
i uzbrojenia Reichswehry oraz organizacji niemieckich związków woj-
skowych i paramilitarnych: Stahlhelm, Deutscher Offizier Bund, Reiter
Verein, Technische Nothilfe, Reichsbanner, Grenzschutz, Schutzpoli-
zei i Banschutz działających głównie na terenie Pomorza niemieckiego
i w Prusach Wschodnich; meldunki Wydziału Wojskowego Komisariatu
Generalnego RP w Gdańsku i placówki wywiadowczej BIG o sytuacji
w Gdańsku; akta śledcze i korespondencja w sprawie inwigilacji osób po-
dejrzanych o współpracę z wywiadem niemieckim; oryginały i fotokopie
dokumentów niemieckich władz wojskowych (w tym akta Abwehrstelle)
oraz organizacji paramilitarnych i nazistowskich; informacje o współ-
pracy wojskowej niemiecko-radzieckiej; raporty o transportach wojska
niemieckiego przez korytarz polski; meldunki i informacje dotyczące
organizacji, stanów liczebnych i szkolenia formacji nazistowskich SA
i SS oraz działalności policji politycznej (gestapo) z załączonymi kopia-
mi dokumentów; fotografie, mapy i plany koszar, lotnisk i schronów oraz
fortyfikacji głównie z terenu Prus Wschodnich i Pomorza niemieckiego
oraz obiektów cywilnych i wojskowych na terenie III Rzeszy; referaty
na temat organizacji oraz metod pracy niemieckiego wywiadu ofensyw-
nego i defensywnego, a także działalności dywersyjnej w Polsce i WM
101
Gdańsku; dyslokacja i obsada personalna niemieckiej straży granicznej,
żandarmerii i straży celnej; korespondencja w sprawie inwigilacji osób
podejrzanych o szpiegostwo, akta śledcze i raporty kontrwywiadowcze;
meldunki dotyczące przegrupowania wojska niemieckiego i ćwiczeń
w pobliżu granicy z Polską oraz ruchu wojskowych w pociągach tranzy-
towych; szkice rozmieszczenia agentów polskiego wywiadu na terenie
Niemiec i innych państw; materiały posterunków oficerskich nr 1-6.
Dokumentacja Ekspozytury Nr 4 Krakowie (Katowicach) składa
się z wykazów agentów (konfidentów); instrukcji o ochronie tajemnicy
wojskowej oraz wywiadowczych i szyfrowych; meldunków wywiadow-
czych z posterunków oficerskich dotyczących organizacji, dyslokacji,
wyszkolenia i wyposażenia niemieckich sił zbrojnych (Reichswehry
i Wehrmachtu) oraz organizacji cywilno-wojskowych i policyjnych,
głównie na niemieckim Śląsku, w tym Heimatschutzbundu, Volksbundu
Schiliesien, Selbstschutzu, Schutzpolizei, a także organizacji nazistow-
skich NSDAP, SA i SS; meldunków o sytuacji polityczno-wojskowej
w Czechosłowacji na Rusi Zakarpackiej; meldunków wywiadowczych
na temat dyslokacji Armii Czerwonej na terenie Ukraińskiego Okręgu
Wojskowego; raportów kontrwywiadowczych ze zwalczania obcego
szpiegostwa na terenie województw krakowskiego i śląskiego; protoko-
łów przesłuchań osób podejrzanych o działalność wywiadowczą i przy-
należność do niemieckich bojówek, dezerterów z WP oraz nielegalnie
przekraczających granicę; listów inwigilacyjnych i gończych; informa-
cji na temat niemieckiej akcji kolonizacyjnej i mniejszości niemieckiej
w Polsce oraz sytuacji Polaków na Śląsku Opolskim; meldunków doty-
czących ćwiczeń wojska, policji, organizacji paramilitarnych i oddziałów
SA w pobliżu granicy z Polską, organizacji niemieckiej straży granicznej
i celnej, naruszenia granicy i prowokacji niemieckich; wytycznych dla
służby wywiadowczej WP i Straży Granicznej z 1939 r.; fotografii z defi-
lad wojskowych i manewrów; wydawnictw niemieckich.
Do grupy akt Ekspozytury Nr 5 we Lwowie należą: raporty i mel-
dunki sytuacyjne dotyczące Ukraińskiego Okręgu Wojskowego, działal-
ności GPU (OGPU), rozbudowy przemysłu, komunikacji i fortyfikacji,
102
położenia ludności Ukrainy, dyslokacji Armii Czerwonej i sowieckiej
straży granicznej na terenie ZSRR, emigracji ukraińskiej oraz działal-
ności różnych organizacji politycznych, w tym nacjonalistów ukraiń-
skich na terenie Rzeczypospolitej; raporty kontrwywiadowcze zawie-
rające ocenę ruchu niepodległościowego i terrorystycznego na Ukra-
inie Zachodniej; wykazy osób zatrzymanych na granicy i dezerterów
z Armii Czerwonej; protokoły z przesłuchań uciekinierów z ZSRR i re-
lacje osób powracających z więzień sowieckich; opracowania na temat
polityki narodowościowej ZSRR, walki z Kościołem katolickim i Cer-
kwią prawosławną; meldunki wywiadowcze o wpływach niemieckich
na Słowacji; tłumaczenie instrukcji dla agentów sowieckich i inne rosyj-
skie dokumenty wojskowe pozyskane przez wywiad ekspozytury i KOP;
przeglądy prasy rosyjskiej i ukraińskiej.
Akta Ekspozytury Nr 6 w Brześciu n. Bugiem to: raporty organizacyj-
ne i wykazy agentów; sprawozdania z pracy ekspozytury i sprawozdania
DOK III ze stanu bezpieczeństwa na terenie województw wschodnich RP;
meldunki wywiadowcze i komunikaty dotyczące Litwy i ZSRR oraz dys-
lokacji Armii Czerwonej na trenie Białoruskiego Okręgu Wojskowego;
protokoły przesłuchań osób podejrzanych o szpiegostwo.
Attachaty wojskowe RP
Grupa archiwaliów attachatów wojskowych RP (w Belgradzie, Berli-
nie, Bernie, Brukseli, Budapeszcie, Budapeszcie, Helsingforsie (Helsin-
kach), Konstantynopolu, Kopenhadze, Londynie, Moskwie, Paryżu, Pra-
dze, Rydze, Rzymie, San Sebastian, Sztokholmie, Tokio, Waszyngtonie
i Wiedniu) obejmuje: korespondencję z różnymi instytucjami w Polsce
i w kraju urzędowania dotyczącą spraw personalnych, administracyjnych
i finansowych placówek wojskowych, odznaczeń, wizyt oficjalnych oraz
zakupu uzbrojenia dla WP zagranicą i jego transportu do Polski. Poza
tym włączono tu również okólniki MSZ, rozkazy MSWojsk. i instrukcje
Oddziału II dla attach� wojskowych za granicą; plany studiów i stażów
oficerów WP zagranicą, głównie we Francji i Wielkiej Brytanii; materiały
dot. służby wojskowej Polaków w armiach obcych i w Legii Cudzoziem-
103
skiej; raporty i informacje na temat organizacji, wyszkolenia i uzbrojenia
armii obcych oraz analizy ich budżetów wojskowych; materiały Polskiej
Wojskowej Misji Zakupów w Paryżu i Kierownictwa Transportów Woj-
skowych w Wiedniu; oferty firm zagranicznych produkujących sprzęt
wojskowy; opracowania na temat stosunków wewnętrznych i zagranicz-
nych krajów urzędowania, Ligi Narodów, państw Małej Ententy i paktu
w Locarno; raporty prasowe i referaty informacyjne NDWP oraz Oddzia-
łu II Sztabu Generalnego WP dotyczące spraw międzynarodowych; in-
formacje attach� wojskowych na temat rozbudowy sił zbrojnych Niemiec
i ZSRR oraz działalności obcych służb wywiadowczych; wycinki z prasy
i wydawnictwa.
Wydział Wojskowy Komisariatu Generalnego RP
w Wolnym Mieście Gdańsku
Grupę akt Wydziału stanowią: rozkazy i zarządzenia dot. organi-
zacji placówek wojskowych w siedzibie Generalnego Komisarza RP
w Gdańsku; wykaz szyfrów; raporty i informacje na temat stosunków po-
litycznych, gospodarczych i narodowych w WM Gdańsku; postanowienie
Wysokiego Komisarza Ligi Narodów dotyczące postoju okrętów polskich
w porcie gdańskim; raporty, meldunki i komunikaty informacyjne pla-
cówki wywiadowczej BIG dotyczące organizacji, wyszkolenia i dyslo-
kacji jednostek wojskowych, straży celnej i policji niemieckiej na Pomo-
rzu oraz rozbudowy obiektów wojskowych, dróg i umocnień w Prusach
Wschodnich, a także działalności niemieckich organizacji wojskowych
i nazistowskich oraz sytuacji Polaków w WM Gdańsku; meldunki konsu-
latów RP w Królewcu, Kwidzynie i Szczecinie oraz raporty posterunków
oficerskich o sytuacji militarnej Niemiec. Na uwagę zasługuje informacja
dotycząca rozpracowania szyfru Enigmy .
Materiały z lat 1939-1959
Materiały te zawierają: opracowania na temat ekspozytur zachodnich
i fotokopie dokumentów Oddziału II sporządzone w niemieckim Archi-
104
wum w Oliwie; referaty i komunikaty na temat Oddziału II i samodziel-
nych referatów informacyjnych DOK opracowane po wojnie; akta ofice-
rów Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) WP oraz akta oficerów
WP podejrzanych o współpracę z obcymi wywiadami wojskowymi.
*
Zespół akt Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego WP) z lat
1921-1939 liczy 7861 jednostek archiwalnych. Archiwalia te, chociaż
niekompletne, stanowią największą w kraju i unikalną bazę zródłową do
badań z zakresu organizacji i metod działania polskiego wywiadu i kontr-
wywiadu wojskowego w okresie II Rzeczypospolitej.
105

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
wychowanie przedszkolne w latach 1918 1939 II
Obrona Narodowa w latach 1937 1939
Powstanie Stronnictwa Narodowego i Ruch Narodowy w latach 1928 1939
Wysocki Zarys produkcji bojowych środków chemiczny w Polsce w latach 1918 1939
POLSKA POLITYKA ZAGRANICZNA W LATACH 1936 1939

więcej podobnych podstron