VIII
Wojna lat 1939-1945
W latach 1939-1945 zamykany jest konflikt powszechnie zwany drugą wojną światową. Początkowa jego data
bywa niekiedy przesuwana na rok 1937 (agresja japońska na Chiny) czy 1935 (wojnę włosko-etiopską nazwał
polski autor Andrzej Bartnicki "pierwszym frontem drugiej wojny światowej"). Jednak nie ma bezpośredniego
związku między tą ostatnią wojną a konfliktem światowym. Również wojna chińska miała charakter dwustronny i
była kolejnym etapem kilkudziesięcioletniej ekspansji japońskiej na tym obszarze. Natomiast 1 września 1939 roku
rozpoczęła się wojna o założeniach od początku przekraczających konfrontację niemiecko-polską. Przekształciła
się ona bezzwłocznie w wojnę europejską, po czym nabrała wymiaru rzeczywiście obejmującego całą kulę ziemską.
Geneza wojny
Wojna rozpoczęła się z inicjatywy hitlerowskich Niemiec. Podłoże tego było dwojakie. Od samego początku
okresu międzywojennego Niemcy dążyły do
81
przekreślenia postanowień traktatu wersalskiego. Gdy Republika Weimarska przekształciła się w III Rzeszę, cel ten
uległ rozszerzeniu - chodziło 0 osiągnięcie hegemonii w Europie i budowanie jej zgodnie z jakościowo nowymi
totalitarnymi założeniami.
Dążenie w tym kierunku uwidaczniało się stopniowo coraz wyraźniej w polityce zagranicznej Hitlera. Zrazu, jak
wspomniano wyżej, prowadził on demontaż systemu wersalskiego. W ciągu pierwszych lat swoich rządów nie
dysponował jeszcze dostatecznym potencjałem militarnym, pozwalającym na konfrontację zbrojną, zamiast tego
zręcznie posługiwał się bluffem i kłamliwymi obietnicami, wygrywał niechęć swoich przeciwników do wojny czy
chociażby do demonstracji siły, a także rozbieżności między nimi. Jednocześnie prowadził intensywne zbrojenia -
pod koniec lat trzydziestych Niemcy stanowiły potęgę militarną zdolną do dyktowania, pod groźbą wojny, swoich
warunków; dało się to zauważyć na przykład w czasie konferencji monachijskiej. III Rzesza osiągnęła zbliżenie z
Włochami (rok 1936 - "oś Rzym-Berlin", 22 maja 1939 roku - sojusz zwany "paktem stalowym"). W dniu 25
listopada 1936 roku podpisany został niemiecko-japoński "układ o zwalczaniu Kominternu', skierowany w istocie
przeciw ZSRR. Szóstego listopada 1937 roku przystąpiły doń Włochy; w latach następnych akces jakiegoś
państwa do tzw. paktu antykominternowskiego był wyrazem wejścia w orbitę wpływów niemieckich. III Rzesza
poszerzała także swoje wpływy gospodarcze i polityczne w Europie środkowej i bałkańskiej. W 1939 roku
obejmowały one: Węgry, Rumunię, Bułgarię i powstałą 14 marca 1939 roku marionetkową Słowację.
Rosnąca agresywność niemiecka, która znalazła wyraz przede wszystkim w likwidacji państwa czecho
82

słowackiego w marcu 1939 roku, wbrew niedawnym wspólnym ustaleniom monachijskim, uprzytomniła państwom
zachodnim bliską i realną groźbę wojny rozpętanej przez Niemcy. Jako najbliższy cel rysowała się Polska, na co
wskazywały wysunięte pod jej adresem żądania zgody na włączenie do Rzeszy Wolnego Miasta Gdańska oraz
przeprowadzenia przez jej terytorium eksterytorialnej linii kolejowej i autostrady do Prus Wschodnich. Żądania te
miały charakter pretekstów; zostały one odrzucone. Udzielone Polsce brytyjskie gwarancje pomocy w obronie jej
niezawisłości (31 marca 1939 roku), podtrzymane też przez będącą w przymierzu z Polską Francję, przyczyniły się
do wyraźnego zarysowania się bloku stawiającego czoło ekspansjonizmowi niemieckiemu. Nie wszedł natomiast
do niego Związek Radziecki. W ciągu wiosny i lata 1939 roku prowadził on jeszcze rozmowy z państwami
zachodnimi, ale szukał też możliwości porozumienia z Niemcami. Na zawarciu takiego porozumienia przed wojną z
Polską zależało też Hitlerowi. Doszło do niego 23 sierpnia 1939 roku. W tajnym protokole do paktu o nieagresji
obie strony uzgodniły wówczas podział stref wpływów w Polsce i państwach nadbałtyckich. W osiem dni później
nastąpiła napaść hitlerowskich Niemiec na Polskę, do której 17 września przyłączył się ZSRR.
Zasięg i charakterystyka działań wojennych
Napaść Niemiec na Polskę 1 września 1939 roku spowodowała przystąpienie do wojny Wielkiej Brytanii i Francji
(3 września 1939 roku), ale nie pociągało to za sobą dalszych działań wojennych, co zrodziło określenie "dziwna
wojna". Inicjatywa należała do Hit
83

lera. Po pokonaniu przy współudziale ZSRR Polski i ustanowieniu na jej terytorium okupacji obu agresorów,
kolejne działania Niemiec skierowane zostały przeciw Danii i Norwegii (kwiecień 1940 roku) oraz przeciw Francji,
obejmując też Belgię i Holandię (maj-czerwiec 1940 roku). Pod koniec tej drugiej kampanii przyłączyły się do niej
Włochy. Jedynym przeciwnikiem państw "osi", jak nazywano blok faszystowski, pozostała Wielka Brytania. Od
sierpnia do października 1940 roku trwała powietrzna "bitwa o Anglię". Niemcy nie zdołały w niej uzyskać
panowania w powietrzu, co umożliwiłoby im inwazję na wyspy brytyjskie.
Na Bałkanach Włochy, które już uprzednio (kwiecień 1939 roku) zajęły Albanię, w listopadzie 1940 roku
zaatakowały Grecję. Jednak dopiero wiosną 1941 roku wsparcie niemieckie połączone z napaścią na Jugosławię
przyniosło podbój tych dwóch państw.
Jednocześnie Związek Radziecki rozszerzał swoje terytorium w kierunku zachodnim. Po agresji na Polskę i zajęciu
jej wschodnich ziem doszło do wojny radziecko-fińskiej (listopad 1939 - marzec 1940 roku, wznowionej przez
Finlandię po agresji niemieckiej na ZSRR), która przyniosła napastnikowi pewne zyski terytorialne. Poprzestając
na zastraszeniu i nie musząc uciekać się do działań zbrojnych, Związek włączył latem 1940 roku do swojego
terytorium trzy niepodległe państwa: Estonię, Łotwę i Litwę (po układzie z 23 sierpnia 1939 roku pozostawione
same sobie, stały się półprotektoratami radzieckimi) oraz rumuńską Besarabię.
Wojna europejska trwała w latach 1939-1941. Uczestniczyły w niej państwa europejskie, terenem działań był
przede wszystkim nasz kontynent, aczkolwiek docierały one też na Ocean Atlantycki i do Afryki. W tej
84

ostatniej jednak działania wojenne toczyły się przede wszystkim wzdłuż wybrzeża śródziemnomorskiego, co
tworzyło jakby flankę ogólnoeuropejskiego obszaru zmagań.
Dnia 22 czerwca 1941 roku nastąpiła agresja Niemiec na Związek Radziecki, a 7 grudnia tego samego roku
niespodziany atak lotniczy na bazę w Pearl Harbour (Hawaje) rozpoczął wojnę japońsko-amerykańską. W ten
sposób wojna objęła pierwszoplanowe siły pozaeuropejskie: Związek Radziecki (mocarstwo europejsko-
azjatyckie), Japonię, Stany Zjednoczone. Powstały dwa zasadnicze teatry wojenne: europejsko-atlantycki i
dalekowschodnio-pacyficzny. Na tym pierwszym przewagę do roku 1942 miały państwa "osi". Wraz z terytoriami
krajów z nimi związanych (Finlandia, Słowacja, Węgry, Chorwacja, Rumunia, Bułgaria) i okupowanych zajmowały
wówczas niemal całą Europę. Wpływ ich dawał się odczuć też w krajach neutralnych: Szwecji, Hiszpanii, Portugalii
i Turcji; w mniejszym stopniu w Szwajcarii i Irlandii. Na ówczesnej mapie Europy obóz antyfaszystowski ograni-
czał się, nie licząc zajętej przez aliantów Islandii, do Wielkiej Brytanii i części ZSRR wolnej od okupacji, czyli
znajdującej się na wschód od linii Leningrad Woroneż - Stalingrad - Kaukaz. Pewien zwrot sytuacji nastąpił na
flance afrykańsko-śródziemnomorskiej po zwycięstwie nad niemieckim Afrika Korps (El Alamain, 23 października -
4 listopada 1942 roku) oraz lądowaniu wojsk alianckich w Maroku i Algierii (8 listopada 1942 roku). Nieco później
w walkach pod Stalingradem Armia Czerwona zadała klęskę wojskom niemieckim (19 listopada 1942 - 2 lutego 1943
roku); bitwa stalingradzka uważana jest za zwrotny punkt w dziejach wojny. W ciągu następnych miesięcy bitwa
pod Kurskiem (5 lipca - 23 sierpnia 1943) oraz lądo
85

wanie aliantów we Włoszech (Sycylia 10 lipca, Kalabria 3 września) znamionowały przejmowanie i~icjatywy
strategicznej przez koalicję antyhitlerowską. Dało się ono też widzieć na Atlantyku i w wojnie powietrznej. We
Włoszech doszło do obalenia władzy Mussoliniego (25 lipca) i wyjścia tego państwa z wojny, jednak Niemcy
utrzymały kontrolę nad znaczną jego częścią. W roku 1944 postępowały koncentryczne uderzenia wojsk
sprzymierzonych; szczególnie istotną rolę militarną i polityczną miało otwarcie frontu zachodniego we Francji
(desanty w Normandii 6 czerwca i w Prowansji 15 sierpnia). Do końca roku spod okupacji niemieckiej wyzwolone
zostały znaczne obszary; proces ten kontynuowany był aż do spotkania obu frontów w środku Niemiec i do
bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy. Działania wojenne ustały 8 maja 1945 roku.
Również na Pacyfiku zwrot nastąpił w 1942 roku - za przełomową uważa się bitwę koło wysp Midway (3-5
czerwca) - po czym w ciągu następnych lat w serii bitew morskich i desantów wojska amerykańskie stopniowo
wypierały Japonię z zajętych obszarów. Na terenie Azji południowo-wschodniej (Birma) w latach 1944-1945
ofensywę prowadziły wojska brytyjskie. Dnia 8 sierpnia 1945 roku w myśl uprzednich ustaleń do wojny przeciw
Japonii przystąpił na terenie Mandżurii Związek Radziecki. Dla przyspieszenia końca działań władze amerykańskie
zdecydowały się na ataki atomowe na dwa miasta japońskie: Hiroszimę i Nagasaki (odpowiednio 6 i 9 sierpnia
1945 roku) - 2 września Japonia podpisała bezwarunkową kapitulację.
W praktyce związek między wojną prowadzoną przez Japonię i jej europejskich partnerów był dość nikły.
Natomiast Stany Zjednoczone i Wielka Brytania prowadziły wojnę na obu wymienionych teatrach;
86

wczesmej był istotnym elementem układu sił w toczących się na tamtym obszarze zmaganiach.
Jak podaje Czesław Madajczyk (Faszyzm i okupacja 1939-1945, Warszawa 1983-1984), w wojnie tej wzięło udział 61
spośród 67 istniejących wówczas państw świata, zamieszkanych przez 1,7 mld ludzi, co stanowiło 80�I� ówczesnej
populacji. Zmobilizowano około 100 mln ludzi. Śmierć poniosło 36-45 mln, z czego, co szczególnie
charakterystyczne, wojskowi stanowili mniejszość (około 40%). Należy pamiętać o szacunkowym charakterze
podawanych tu liczb - w różnych publikacjach można spotkać inne, na przykład podnoszące liczbę ofiar aż do 60
mln. Dane te mają więc jedynie unaocznić skalę wymienionych zjawisk. Wielka śmiertelność cywilów była
skutkiem przede wszystkim trzech czynników: bezpośrednich działań wojennych, terroru stosowanego przez
okupantów oraz złych warunków życia. Obok okupacji (o czym będzie mowa dalej), także bezpośrednie walki w
znacznie większym stopniu wymierzone były w ludność cywilną, co znajdowało wyraz głównie w ogromnych
bombardowaniach miast. Można więc stwierdzić, że wydatnie zwiększył się totalny charakter wojny, przez co
należy rozumieć: objęcie działaniami ogółu ludności, dążenie do całkowitego wytaszczenia przeciwnika, a także w
innym już aspekcie - podporządkowanie prowadzeniu wojny wszystkich innych działań państwa, przede
wszystkim gospodarczych.
Wojna ta, w jeszcze większym stopniu niż pierwsza, miała charakter techriczny. Pierwszoplanową rolę odgrywały
w riej bronie, które dały już o sobie znać w latach 1914-1918: lotnictwo, okręty podwodne, czołgi, a także trakcja
mechaniczna (chociaż nie wyparła
87
L___._. ____.._
,~~QL llVu ;, !',

ona w całości konnej). Wpłynęło to na zasadniczą zmianę strategii i doktryny wojennej - w odróżnieniu od
poprzedniej, była to wojna ruchowa (manewrowa). Oprócz znanej uprzednio, stosowano broń nową: rakietową, u
schyłku zaś wojny atomową. Na morzach obok tradycyjnych flot wojennych pojawiły się nowe, złożone z
lotniskowców. Nadało to zupełnie nowy charakter wojnie na Pacyfiku. Zrezygnowano natomiast ze stosowanej w
czasie pierwszej wojny broni chemicznej, czyli gazów bojowych. Znalazły one wszelako zastosowanie w
eksterminacji ludności cywilnej w hitlerowskich obozach zagłady (cyklon B).
Wojna jako realizacja światowego projektu. Szczególna rola okupacji
Agresorami w tej wojnie były Niemcy, Włochy i Japonia. Już we wrześniu 1940 roku zawarły one tzw. Pakt Trzech
Mocarstw, w którym gwarantowały sobie światowe strefy wpływów. Znaczenie Włoch było jednak w kontekście
tej polityki ograniczone. Celem wojny było zasadnicze przebudowanie światowego układu sił. W rezultacie
powstać miały dwa nowe imperia: niemieckie, dominujące nad całą Europą i sięgające wpływami daleko poza nią,
oraz japońskie w rejonie Dalekiego Wschodu i Oceanu Spokojnego. Chociaż w obu wypadkach próby te dalekie
były od zakończenia, do roku 1942 stopień ich zaawansowania czasowo przekształcił mapę świata.
Japońska "Sfera Wspólnego Dobrobytu Wielkiej Azji Wschodniej" w maksymalnej swojej rozciągłości objęła,
prócz Mandżurii i wschodnich Chin, Indochiny, Indonezję, Filipiny i znaczny obszar Pacyfiku. Miała ona
charakter czysto imperialistyczny. Rozciągnięcie
88

dominacji służyło przede wszystkim ubogiej w surowce gospodarce, nie wykształciły się natomiast jakieś ogólne
założenia polityczno-ideologiczne. Obecność japońska na podbitych ziemiach miała charakter okupacji
wojskowej, co z założenia jest rozwiązaniem prowizorycznym. Charakterystyczną jej cechą było usiłowanie
instrumentalnego wyzyskiwania lokalnych nacjonalizmów skierowanych przeciw Europejczykom, jednak działania
okupantów nastawione na maksymalne ciągnięcie korzyści osłabiały ich wizerunek jako wyzwolicieli spod jarzma
kolonializmu. Pomimo to nowa sytuacja sprzyjała rozwojowi ruchów narodowych, starających się spożytkować
zaistniałą sytuację do własnych celów.
Wyraźniejszą i rozleglejszą wizję miały Niemcy. Wojna miała przynieść im nie tylko zdobycze terytorialne. Celem
było zrealizowanie hitlerowskiej wizji totalitarnego ładu w całej bez mała Europie podporządkowanej "rasie
panów". Wojna ta więc była w niemałym stopniu wojną ideologiczną. W jej historii obok kampanii frontowych
szczególną rolę odegrał system okupacyjny, przede wszystkim w wykonaniu niemieckim. Miał on charakter
zróżnicowany. Drastyczne formy przybierał na obszarach przeznaczonych do utworzenia na nich "przestrzeni
życiowej" dla Niemców (Lebensraum); miały one obejmować ziemie środkowej i wschodniej Europy aż po Ural.
Założeniem okupacji były terror i wyniszczanie ludności poza polem walki, dyskryminacyjne traktowanie
"podludzi', ze szczególnym naciskiem na pozbawienie ich własnej kultury, świadomości narodowej i elit,
wysiedlenia z terenów przeznaczonych do zaludnienia przez ludność niemiecką, szukanie niewolniczej siły
roboczej (wywózki na roboty lub do obozów koncentracyjnych). Gospodarka miała charakter rabunkowej
eksploatacji. Te cechy oku
89


pasyjnej polityki III Rzeszy uwidoczniły się zwłaszcza na ziemiach polskich, także na zajętych obszarach Związku
Radzieckiego, objętych tzw. Generalnym Planem Wschodnim. W Europie Zachodniej cechy te występowały w
mniejszym nasileniu lub nie występowały wcale, niejednokrotnie utrzymywane były tam pewne elementy
administracji lokalnej czy nawet państwowości. Jednak i tam ludność poddana została rygorom stanu wojennego
i systemu totalitarnego narzuconego przez hegemona - III Rzeszę. Świadectwem traktowania tego systemu jako
trwałego, docelowego, było dążenie do zastępowania zarządu wojskowego cywilnym.
Dodać należy, że podjęta przez III Rzeszę próba przekształcenia Europy obejmowała także sam naród niemiecki.
Świadczyły o tym takie akcje, jak przesiedlanie Niemców bałtyckich lub rumuńskich na obszar tzw. Wielkich
Niemiec, "poprawianie rasy' niemieckiej przez fizyczne eliminowanie na przykład chorych umysłowo, dobieranie
szczególnie wartościowych par do płodzenia potomstwa, germanizowanie dzieci obcych narodowości również
uznanych za "wartościowe" rasowo.
Te zakrojone na ogromną skalę działania Niemiec wywoływały różnorakie reakcje. Odrzucenie ładu hitlerowskiego
przybierało rozmaite postacie. Jedną z nich była emigracja władz, które znajdowały schronienie w Wielkiej Brytanii
i kontynuowały tam przedwojenną czy ściślej: przedokupacyjną tradycję państwową. Na terytoriach
okupowanych rozwijał się ruch oporu. Przybierał on zróżnicowane formy. Działalność wojskowa wyrażała się
prowadzeniem akcji wywiadowczych, zamachowych i sabotażowych; rozwój podziemnych formacji zbrojnych
umożliwiał podjęcie działalności partyzanckiej klasycznej lub miejskiej. Pod
90

koniec wojny wybuchały niekiedy otwarte powstania, jak w Warszawie lub na Słowacji. Ruch oporu miał też
charakter cywilny. Wyrażał się podziemną działalnością polityczną oraz różnymi akcjami społecznymi, wśród
których wyróżnić należy tajne nauczanie. W najdalej posuniętych wypadkach, jak na przykład w Polsce, można
mówić o tworzeniu przez samoorganizację społeczeństwa oraz przeróżne instytucje prawdziwego państwa
podziemnego, pozostającego w związku z władzami emigracyjnymi. Także w innych wypadkach ruch oporu
związany był z przebywającymi w Wielkiej Brytanii rządami emigracyjnymi, współpracował także z dowództwem i
wywiadem brytyjskim. Oprócz niego rozwijały się nieraz konkurencyjne organizacje o inspiracji komunistycznej,
orientujące się na Związek Radziecki; z jednym wyjątkiem - Jugosławii - nie zdominowały one jednak podziemia.
Militarny, a w pewnym sensie i cywilny ruch oporu stanowił tzw. trzeci front, szczególnie charakterystyczny dla
drugiej wojny światowej obok frontów właściwych wojnie regularnej.
Inną reakcją było pogodzenie się z dominacją hitlerowską i narzuconym nowym ładem. Wypływało ono bądź z
głębokiego przekonania, z poczucia pokrewieństwa ideologicznego, bądź z uznania nieuniknionej, jak uważano,
rzeczywistości. Konsekwencją była kolaboracja, znajdująca wyraz zarówno w działaniach organów państwowych
lub za takie się uważających, jak i w zachowaniach ludności, usiłującej się dostosować do wymogów nowego
reżimu. Symbolami takiej postawy stało się nazwisko przywódcy faszystów norweskich i premiera rządu
kolaboracyjnego Quislinga oraz nazwa miejscowości, w której siedzibę znalazły kolaboracyjne władze francuskie -
Vichy. Kolaboracja obejmowała różne dziedziny aktywności, przybie
91

rała różne formy i miała różną rangę, co w niemałym stopniu wynikało z założeń niemieckich, dotyczących miejsca
danego obszaru lub narodu w projektowanym "nowym ładzie".
Endlósung - Shoah. Ludobójstwo
Rasistowskie koncepcje prowadziły do zbudowania całej hierarchii, której szczyt należał do Niemców, nieco niżej
plasowała się ludność nadająca się do zniemczenia, dalej do podporządkowania interesom "rasy panów", aż po
status półniewolniczy i wyniszczające warunki życia, co stało się udziałem Słowian. Na samym wreszcie dole
znalazła się ludność przeznaczona do bezpośredniego wytępienia. To ostatnie tyczyło przede wszystkim Żydów.
Antysemityzm jako składowa ideologii III Rzeszy był najdalej posuniętą kulminacją wielowiekowego zjawiska
antysemityzmu europejskiego. Usunięcie Żydów z hitlerowskiego nowego społeczeństwa miało być zrazu
osiągane przez wymuszenie ich emigracji - służyło temu między innymi dyskryminacyjne prawodawstwo, tzw.
ustawy norymberskie, oraz akty gwałtu. Po rozciągnięciu nazistowskiego systemu okupacyjnego na znaczną
część Europy zastosowano przesiedlanie ludności żydowskiej i izolowanie jej w zamkniętych dzielnicach miejskich
(gettach), w których panowały szczególnie ciężkie warunki życia. Pojawiały się też koncepcje zamkniętych stref
osiedlenia, jakby rezerwatów. Inicjatywa podporządkowania Niemcom obszarów Związku Radzieckiego,
zamieszkanych między innymi przez kilka milionów Żydów, dała impuls do opracowania planu określonego jako
Endlósung der ]udenfrage, czyli ostateczne rozwiązanie kwestii żydow
92

skiej. Oznaczał on masową eksterminację środkami technicznymi (obozy zagłady zwane były "fabrykami śmierci')
całej ludności należącej do narodu Żydowskiego. Endlósung, przygotowane w roku 1941, realizowane było od
schyłku tego roku do roku 1944. Warto nadmienić, że akcja ta ujawniła nadrzędność przyjętych celów
ideologicznych, będących nieraz wręcz w opozycji do celów praktycznych (dawanie pierwszeństwa na liniach
kolejowych transportom z ludnością żydowską przed transportami wojskowymi lub towarowymi). W akcji
eksterminacyjnej śmierć poniosło okoł0 6 mln z liczącej 10 mln społeczności Żydów europejskich. Zniszczeniu
uległa specyficzna kultura tego narodu, rozwijająca się od wieków w środkowej i wschodniej Europie, dla której
oparciem oprócz tradycji religijnej był język jidisz. W dziejach narodu żydowskiego tragedia ta zapisana jest jako
Shoah (zagłada, unicestwienie) i stanowi doświadczenie zupełnie wyjątkowe. Rozegrała się przede wszystkim na
ziemiach polskich - tylko tu władze nazistowskie tworzyły obozy zagłady. Największy powstał w Oświęcimiu.
Istniał tu także obóz koncentracyjny, który, jak liczne inne, był również miejscem śmierci Polaków i przedstawicieli
wielu innych narodów. Pod niemiecką nazwą Auschwitz, oświęcimski obóz zagłady stał się powszechnie
symbolem hitlerowskiego systemu eksterminacji Żydów. Tym samym to leżące w Polsce miejsce ma szczególny
status w oczach społeczności światowej, zwłaszcza zaś żydowskiej.
Oprócz Żydów, eksterminacji hitlerowskiej poddani byli także Cyganie. Polityka ta odnosiła się w pewnym
stopniu również do innych narodowości, przede wszystkim Polaków i innych Słowian. W tym wypadku działania
takie zakrojone były na dłuższą metę. Wymierzone zostały przede wszystkim w elity intele
93

ktualne i społeczne, niekiedy także w ludność obszarów przeznaczonych do skolonizowania w pierwszej
kolejności (na przykład akcja wysiedleńczo-eksterminacyjna na Zamojszczyźnie w latach 1942-1943). W tym
wypadku nie zakładano jednak całkowitego wytępienia danej "rasy"; planowano natomiast rasowe oczyszczenie
przyszłego Lebensraumu, które osiągnięte miało być przez wysiedlenia bądź germanizację.
Do fizycznego wyniszczania określonych narodów dochodziło już niejednokrotnie w przeszłości. W ten sposób
interpretować należy na przykład politykę angielską wobec Irlandczyków w XVII wieku, wyniszczenie Indian czy
australijskich aborygenów, działalność Turków wobec Ormian, zwłaszcza w latach 1915-1916. Inne niż narodowe
czy rasowe kryterium również mogło być stosowane do działań wymierzonych w całą kategorię ludności - na
przykład w czasie rozprawy z albigensami w XIII wieku czy podczas innych prześladowań religijnych.
Rozbudowany system terroru radzieckiego niejednokrotnie godził w określone kategorie społeczne (na przykład w
duchownych, "kułaków") lub narody. Endlósung zajmuje jednak w dziejach miejsce szczególne, jako że osiągnęło
najwyższy poziom organizacyjny i techniczny. Ono też stało się podstawą do wypracowania prawnego pojęcia
ludobójstwa jako zbrodni przeciw ludzkości (1945)
Mimo ujęcia w kategorii prawa karnego działającego na skalę międzynarodową (ludobójstwo popełnione na
terenie danego państwa nie jest jego sprawą wewnętrzną, lecz zbrodnią międzynarodową), zjawisko to jest obecne
i w drugiej połowie XX wieku. Charakteryzuje ono przede wszystkim obszary gwałtownych konfliktów
narodowych (Afryka, "czystki etniczne" w byłej Jugosławii), jak i reżimy totalitarne, gdzie też może mieć charakter
etniczny (polityka Chin wo
94

bec Tybetańczyków), ale nie musi (Kambodża "Czerwonych Khmerów'). Jurysdykcja międzynarodowa nadal jest
dość bezradna wobec ludobójstwa.
Strategia polityczna Wielkiej Koalicji
Hegemonistyczne dążenia Niemiec i Japonii spowodowały powstanie koalicji przeciw nim skierowanej. Nastąpiło
to na drodze faktów dokonanych: Związek Radziecki stał się niespodziewanie sojusznikiem demokracji
zachodnich, praktycznie zrazu tylko Wielkiej Brytanii, dopiero w momencie, gdy napadły nań Niemcy - partner-
sygnatariusz układu zawartego niecałe dwa lata wcześniej. W pół roku później w obozie tym znalazły się Stany
Zjednoczone. Faktycznie jeszcze przed napaścią japońską doszło za sprawą prezydenta Roosevelta do ich
zbliżenia z Wielką Brytanią. Znalazło ono wyraz w pomocy materialnej w ramach programu Land-Lease (dostawy
sprzętu, żywności), a także w podpisaniu przez Roosevelta i premiera Winstona Churchilla 12 sierpnia 1941 roku
deklaracji zwanej Kartą Atlantycką. Mimo że Stany nie brały jeszcze udziału w wojnie, karta określała cele wojenne
(walkę z państwami faszystowskimi, przede wszystkim z Niemcami) i założenia późniejszego ładu. Powtarzały one
niektóre postulaty Czternastu Punktów Wilsona, takie jak: wolność mórz, wyrzeczenie się siły w stosunkach
międzynarodowych, ograniczenie zbrojeń, przewidywały też równouprawnienie w handlu światowym i dostępie
do surowców. Głosiły ponadto prawo każdego narodu do suwerenności i do określenia formy rządów, zakaz
aneksji i kształtowanie granic zgodnie z wolą ludności. Kartę podpisały rządy koalicji antyhitlerowskiej, w tym
rząd radziecki.
95

ktualne i społeczne, niekiedy także w ludność obszarów przeznaczonych do skolonizowania w pierwszej
kolejności (na przykład akcja wysiedleńczo-eksterminacyjna na Zamojszczyźnie w latach 1942-1943). W tym
wypadku nie zakładano jednak całkowitego wytępienia danej "rasy"; planowano natomiast rasowe oczyszczenie
przyszłego Lebensraumu, które osiągnięte miało być przez wysiedlenia bądź germanizację.
Do fizycznego wyniszczania określonych narodów dochodziło już niejednokrotnie w przeszłości. W ten sposób
interpretować należy na przykład politykę angielską wobec Irlandczyków w XVII wieku, wyniszczenie Indian czy
australijskich aborygenów, działalność Turków wobec Ormian, zwłaszcza w latach 1915-1916. Inne niż narodowe
czy rasowe kryterium również mogło być stosowane do działań wymierzonych w całą kategorię ludności - na
przykład w czasie rozprawy z albigensami w XIII wieku czy podczas innych prześladowań religijnych.
Rozbudowany system terroru radzieckiego niejednokrotnie godził w określone kategorie społeczne (na przykład w
duchownych, "kułaków") lub narody. Endlósung zajmuje jednak w dziejach miejsce szczególne, jako że osiągnęło
najwyższy poziom organizacyjny i techniczny. Ono też stało się podstawą do wypracowania prawnego pojęcia
ludobójstwa jako zbrodni przeciw ludzkości (1945)
Mimo ujęcia w kategorii prawa karnego działającego na skalę międzynarodową (ludobójstwo popełnione na
terenie danego państwa nie jest jego sprawą wewnętrzną, lecz zbrodnią międzynarodową), zjawisko to jest obecne
i w drugiej połowie XX wieku. Charakteryzuje ono przede wszystkim obszary gwałtownych konfliktów
narodowych (Afryka, "czystki etniczne" w byłej Jugosławii), jak i reżimy totalitarne, gdzie też może mieć charakter
etniczny (polityka Chin wo
94

bec Tybetańczyków), ale nie musi (Kambodża "Czerwonych Khmerów'). Jurysdykcja międzynarodowa nadal jest
dość bezradna wobec ludobójstwa.
Strategia polityczna Wielkiej Koalicji
Hegemonistyczne dążenia Niemiec i Japonii spowodowały powstanie koalicji przeciw nim skierowanej. Nastąpiło
to na drodze faktów dokonanych: Związek Radziecki stał się niespodziewanie sojusznikiem demokracji
zachodnich, praktycznie zrazu tylko Wielkiej Brytanii, dopiero w momencie, gdy napadły nań Niemcy - partner-
sygnatariusz układu zawartego niecałe dwa lata wcześniej. W pół roku później w obozie tym znalazły się Stany
Zjednoczone. Faktycznie jeszcze przed napaścią japońską doszło za sprawą prezydenta Roosevelta do ich
zbliżenia z Wielką Brytanią. Znalazło ono wyraz w pomocy materialnej w ramach programu Land-Lease (dostawy
sprzętu, żywności), a także w podpisaniu przez Roosevelta i premiera Winstona Churchilla 12 sierpnia 1941 roku
deklaracji zwanej Kartą Atlantycką. Mimo że Stany nie brały jeszcze udziału w wojnie, karta określała cele wojenne
(walkę z państwami faszystowskimi, przede wszystkim z Niemcami) i założenia późniejszego ładu. Powtarzały one
niektóre postulaty Czternastu Punktów Wilsona, takie jak: wolność mórz, wyrzeczenie się siły w stosunkach
międzynarodowych, ograniczenie zbrojeń, przewidywały też równouprawnienie w handlu światowym i dostępie
do surowców. Głosiły ponadto prawo każdego narodu do suwerenności i do określenia formy rządów, zakaz
aneksji i kształtowanie granic zgodnie z wolą ludności. Kartę podpisały rządy koalicji antyhitlerowskiej, w tym
rząd radziecki.
95


Uczestnictwo ZSRR i Stanów Zjednoczonych w wojJ nie światowej oznaczało powstanie Wielkiej Koalicji,
w której te dwa państwa wraz z Wielką Brytanią miały odgrywać kluczową rolę jako tzw. Wielka Trójka. Tylko w
jej obrębie, z wyłączeniem innych państw, miały zapadać zasadnicze decyzje. Stosunki między Wielką Trójką
dopiero stopniowo nabierały charakteru rzeczywiście partnerskiego. Wiązało się to ze zmianą układu sił - wielkie
znaczenie miało odwrócenie sytuacji na froncie wschodnim po bitwach pod Stalingradem i Kurskiem - tudzież z
przezwycięźeniem pewnych oporów czy nieufności. Dwukrotnie w czasie wojny: w Teheranie (28 listopada -1
grudnia 1943 roku) i w Jałcie (4 -11 lutego 1945 roku), przywódcy trzech prowadzących walkę mocarstw spotkali
się na konferencjach. Częściowo poświęcone one były powiązaniom działań wojennych: otwarciu drugiego frontu
w Europie, przystąpieniu Związku Radzieckiego do wojny przeciw )`agonii. W niemałym jednak stopniu chodziło
o politykę wobec pokonanego (w przyszłości) przeciwnika i o powojenny układ sił. Ustalenia Wielkiej Trójki
czynione nad głowami zainteresowanych kłóciły się z założeniami Karty Atlantyckiej, niemniej jednak były
wiążące. Punkt ciężkości tych rozważań leźał w Europie i wiązał się z Niemcami. Nowa konfiguracja polityczna była
dla Stalina okazją do realizacji wielkomocarstwowych celów Związku - przesunięcia na zachód własnych granic
oraz zbudowania strefy wpływów w Europie środkowej i bałkańskiej. Ogromny wysiłek wojenny, w którym hojnie
szafowano krwią i życiem żołnierzy, dawał radzieckiemu dyktatorowi mocną pozycję wobec przywódców za-
chodnich. Z tego względu już w Teheranie zarysowały się wyraźne perspektywy idących po jego myśli zmian,
przede wszystkim w sprawie granic Polski. Potwier
96

duła to Jałta. Ta druga nazwa stała się pewnym symbolem. Bywa on kwestionowany przez purystów, jako że
istotnie nie doszło w czasie owej konferencji do konkretnych postanowień na temat tego, co później nazywano
"jałtańskim podziałem Europy" (por. s. 105-108). Niemniej jednak consensus panujący w obrębie Wielkiej Trójki
sprzyjał utrwaleniu owego podziału, jaki faktycznie zapanował w powojennej Europie. Był on w zasadzie
obustronnie respektowany, dopóki trwał.
Także wojna na Dalekim Wschodzie przyniosła Związkowi Radzieckiemu pewne zyski terytorialne, przywracające
stan posiadania Rosji carskiej z drugiej połowy XIX wieku.
Bezpośrednie skutki drugiej wojny światowej
Jak wspomniano wyżej, wojnę tę charakteryzowały między innymi: jej światowy zasięg, zwiększenie jej totalnego
charakteru, szczególne znaczenie systemu okupacyjnego. Łącznie czynniki te doprowadziły do ogromnych
zniszczeń w wielu dziedzinach.
Na Dalekim Wschodzie straty poniosła, głównie w wyniku okupacji, ludność Chin - niemałe w liczbach
bezwzględnych (do 10 mln), ale nie ważące na ogromnym potencjale demograficznym tego narodu. W końcowej
fazie wojny ucierpiał także naród japoński wskutek nalotów bombowych. Obok bombardowań dywanowych
szczególne miejsce zajęły tu ataki na Hiroszimę i Nagasaki. Jednak suma strat wśród ludności cywilnej i w
gospodarce państw walczących, mimo iż dotkliwych, nie była tak znaczna jak w Europie.
Natomiast terytorium Europy dotknięte zostało wielkimi zniszczeniami czy wręcz doprowadzone do ruiny.
97

Było to wynikiem przesuwania się frontów, bombardowań, w mniejszym, ale też istotnym stopniu grabieżczego
charakteru polityki okupacyjnej oraz działalności partyzanckiej. Próby oszacowania tych strat sięgały trudno
wyobrażalnych kwot, wyrażających się setkami miliardów dolarów, a wraz z kosztami prowadzenia działań -
bilionami (według wartości z 1945 roku).
Straty ludnościowe, jak wspomniano, szacowane są na kilkadziesiąt milionów ofiar śmiertelnych. Rozkładały się
one jednak nierówno: dla niektórych narodów (na przykład serbskiego, polskiego, rosyjskiego, białoruskiego, nie
licząc zupełnie wyjątkowego wypadku narodu żydowskiego, o którym była mowa wyżej) oznaczało to odczuwalne
naruszenie substancji biologicznej i struktury demograficznej.
Oprócz strat śmiertelnych uwzględnić należy inwalidów oraz byłych więźniów obozów. Szczególną kategorię
stanowiła wielka fala byłych żołnierzy frontowych, którzy po wojnie trafili do radzieckich łagrów z oskarżeniami o
zdradę i uleganie wpływom zachodnim. Innym, mniej drastycznym, ale przecież odczuwalnym skutkiem wojny w
aspekcie demograficznym były wielkie przemieszczenia ludności. Wynikały one z ucieczek cywilów przed
działaniami wojennymi (co miało skutki tymczasowe, jak we Francji w roku 1940, ale i trwałe, jak na wschodnich
obszarach Niemiec w roku 1945), wielkich deportacji dokonywanych przez III Rzeszę i przez Związek Radziecki,
emigracji i przemieszczeń armii czy wreszcie decyzji politycznych po zakończeniu wojny. W tym ostatnim
względzie chodziło o uniknięcie problemów mniejszości narodowych, jakie zrodziły się w wyniku wytyczenia
granic po pierwszej wojnie światowej. Osiągnięto to przez przesiedlenia, zwane repatriacjami. Poddana im została
ludność niemiecka z byłych ziem niemieckich (około 3,2
98

mln) i z innych obszarów Europy Środkowej (blisko 5 mln, w tym z Czechosłowacji 3 mln). Do przesiedleń na
wielką skalę doszło też między Polską i ZSRR. Okoł01240 tys. Polaków z dawnych ziem wschodnich Rze-
czypospolitej i dalsze 300 tys. z terenów ZSRR znalazło się w nowych granicach Polski, z których wysiedlono
natomiast około 500 tys. ludności, przede wszystkim ukraińskiej. Łącznie, jak się szacuje, wojna wypędziła z
własnych domów około 40-50 mln ludzi.
Oblicze drugiej wojny światowej określał w sposób najwyraźniejszy i najbardziej szczególny hitlerowski system
okupacyjny. Terror, odczuwalny w życiu codziennym, a spotęgowany w obozach koncentracyjnych (tę uwagę w
pełni odnieść też należy do obozów japońskich) przyniósł wielu ludziom trwałe okaleczenia nie tylko fizyczne, ale i
psychiczne. Było to też swoiste doświadczenie moralno-intelektualne, rozbijające dotychczasowy system
wartości i wiarę w kulturę europejską, zwłaszcza że za jednego z głównych jej twórców i nosicieli uważano
Niemców. Narody poddane szczególnie ciężkiej okupacji poniosły ogromne straty wśród swoich elit, a
funkcjonowanie społeczeństwa uległo pewnemu rozregulowaniu - jeszcze raz przykładem może być Polska.
System okupacyjny, ale i sam sposób prowadzenia wojny skłaniał do traktowania jednego i drugiego w
kategoriach działań zbrodniczych. Naruszanie prawa międzynarodowego w zakresie prowadzenia wojny
(konwencje haskie z 1907 roku) stwierdzono już w czasie pierwszej wojny światowej, co znalazło odzwierciedlenie
w traktacie wersalskim, jednak bez poważniejszych następstw praktycznych. Po drugiej wojnie światowej
zbrodnie wojenne połączono ze zbrodniami przeciw ludzkości dokonanymi przez system nazistowski, czego
wyrazem stał się precedensowy pro
99

ces w Norymberdze (20 listopada 1945 - 1 października 1946 roku), w którym zastosowano zasadę odpo-
wiedzialności karnej za zbrodnie międzynarodowe. Akt oskarżenia objął 24 czołowe osobistości niemieckie oraz 8
organizacji i grup (za przestępcze uznano: NSDAP, SS, gestapo, SD). Proces 25 japońskich zbrodniarzy
wojennych toczył się w Tokio od 3 maja 1946 do 4 listopada 1948 roku.
Osobno wspomnieć należy o roli drugiej wojny światowej w dziejach kultury. Przyniosła ona w tej dziedzinie
ciężkie straty materialne i ludzkie, będące wynikiem tak działań wojennych, jak i okupacyjnych. W niektórych
krajach, jak w Polsce, polityka okupanta nastawiona była na systematyczną grabież i niszczenie dorobku
kulturalnego przeszłości oraz na eksterminację inteligencji. Czymś szczególnym było zniszczenie kultury Żydów
środkowo- i wschodnioeuropejskich.
Prócz bezpośrednich strat do skutków wojny w tej dziedzinie należy zapisać jeszcze spustoszenie i okaleczenie
duchowe. Jak każda niemal wojna, przyniosła ona bezmiar bolesnych przeżyć, których doświadczała na wielką
skalę ludność cywilna i żołnierze frontowi. Szczególny cień na świadomość ludzką rzucały jednak odtąd dwie
nazwy-symbole: Auschwitz i Hiroszima.
Słowa Zofii Nałkowskiej "Ludzie ludziom zgotowali ten los" najkrócej wyrażają bolesne osłupienie, niemożność
ogarnięcia myślą tego, czym było hitlerowskie ludobójstwo. Ono właśnie wywarło szczególny wpływ na
świadomość ludzką, w przeciwieństwie do ludobójstwa stalinowskiego, które było dziełem jednego ze zwycięzców
i o którym świat nie słyszał lub nie chciał słyszeć. Twierdzono, że "po Oświęcimiu literatura, sztuka i muzyka
powinny zamilknąć'. Słowa te oczywiście się nie sprawdziły, ale pewna ich przesada świadczy o głębokości szoku
duchowego.
100

Użycie bomby atomowej miało charakter działań bojowych, a nie eksterminacyjnych. To, że wymierzone było w
ludność cywilną, nie było juź nowością. Jednak podobnie jak obozy hitlerowskie, ten nowy rodzaj broni
uprzytomnił jakościowo nowe możliwości w dziedzinie zagłady ludzkości. Na stałe zagościły one w świadomości
człowieka drugiej połowy XX wieku.