Podstawy prawno-finansowe działalności
organizacji pozarządowych.
Adw. Radosław Skiba
 Profesjonalny menedżer w NGO
rok akademicki 2011/2012
Podstawy prawno - finansowe działania organizacji pozarządowych
(materiał dydaktyczny  nie do cytowania)
I. Zagadnienia ogólne
1. Powszechnie dostępne z
ródła informacji prawnej:
" teksty obowiązujących ustaw: www.sejm.gov.pl,
" przetłumaczone teksty aktów prawnych UE www.ukie.gov.pl i http://eur-lex.europa.eu,
" akty wykonawcze (rozporządzenia i zarządzenia) na stronach ministerstw np. www.mf.gov.pl
2. Portale tematyczne
portal dla organizacji pozarządowych: www.ngo.pl,
portal o wolontariacie: www.wolontariat.org.pl,
portal rozwoju spółdzielczości: www.spoldzielnie.org.pl,
portal poświęcony OPP: www.pozytek.gov.pl
3. Konstytucja RP
3.1. Zasada pomocniczości
Zasada pomocniczości (subsydiarności) zakłada takie zorganizowanie państwa, w którym
kompetencje i zdolność do działania przypisane są w pierwszej kolejności partnerom społecznym. W
przypadku, gdy działania tych partnerów okażą się nie wystarczające, w drugiej kolejności owe
kompetencje przechodzą na bardziej złożone instancje wyższe, by wreszcie  jeżeli żadna instancja
społeczna nie okaże się skuteczne  przejść w gestie państwa.
Zasada pomocniczości (subsydiarności)  wymieniona została w preambule Konstytucji RP oraz w
art. 5 ust 2 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie:
1
 Współpraca o której mowa w ust 1 (pomiędzy organizacjami a administracją) odbywa się na
zasadach: pomocniczości, suwerenności stron, partnerstwa, efektywności, uczciwej konkurencji i
jawności .
3.2. Wolność zrzeszania się
Wolność zrzeszania się to podstawa działania i tworzenia stowarzyszeń i innych zrzeszeń, która
została określona w art. 58 i 59 Konstytucji RP.
Zgodnie z art. 58 ust 1 Konstytucji RP każdemu zapewnia się wolność zrzeszania się. Należy
przyjąć, że art. 58 Konstytucji gwarantujący wolność zrzeszania (także w ujęciu negatywnym -
wolność od przymusowej przynależności do zrzeszeń) nie dotyczy samorządów powoływanych przez
ustawodawcę w ramach art. 17 Konstytucji. Natomiast na podstawie art. 59 ust 1 Konstytucji RP
zapewnia się wolność zrzeszania się w związkach zawodowych, organizacjach społeczno-
zawodowych rolników oraz w organizacjach pracodawców.
Wolność zrzeszania się nie ma jednak charakteru absolutnego. Konstytucja RP zawiera przepisy
ograniczające wolność zrzeszania się (art. 31, art. 58 ust 2, art. 13 Konstytucji RP).
Zgodnie z art.31 ust 3 Konstytucji RP mogą być ustanawiane ograniczenia w zakresie korzystania z
konstytucyjnych wolności i praw, ale tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w
demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądz
dla ochrony
środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie
mogą naruszać istoty wolności i praw. Ingerencja w sferę praw i wolności określona w art. 31 ust. 3
Konstytucji RP winna być rozumiana jako wymóg stosowania takich środków prawnych, które będą
skuteczne, a więc rzeczywiście będą służyły realizacji zamierzonych przez prawodawcę celów, jak
również niezbędne, w tym sensie, że chronić będą określone wartości w sposób bądz
w stopniu, który
nie mógłby być osiągnięty przy zastosowaniu innych środków, jak również korzystanie ze środków
jak najmniej uciążliwych dla podmiotów, których prawa lub wolności ulegną ograniczeniu1.
Art. 13 Konstytucji RP zakazuje tworzenia i istnienia partii politycznych i innych organizacji
odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu
i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i
narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo
przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.
1
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 29 paz
dziernika 2009 r., o
sygn. akt I SA/Go 302/09.
2
Natomiast zgodnie z art. 58 ust. 2 Konstytucji RP zakazane jest tworzenie i działanie organizacji,
których cel lub działalność są sprzeczne z Konstytucją lub ustawą. O odmowie rejestracji lub zakazie
działania takiego zrzeszenia orzeka sąd.
3.3. Wolność tworzenia i działania organizacji pozarządowych
Wolność działania organizacji pozarządowych gwarantuje art. 12 Konstytucji, który stanowi, że:
 Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji
społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych
zrzeszeń oraz fundacji .
3.4. Ochrona praw i wolności konstytucyjnych
3.4.1. Skarga konstytucyjna
Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji RP każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały
naruszone, ma prawo wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z
Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji
publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w
Konstytucji. Przedmiotem skargi może być tylko normatywna podstawa ostatecznego rozstrzygnięcia,
a nie kwestia konstytucyjności samego rozstrzygnięcia. Nie podlega więc ocenie przeprowadzone
postępowanie sądowe lub administracyjne, które kończy się merytorycznym rozstrzygnięciem, choćby
nawet stanowiło o realnym pogwałceniu konstytucyjnych praw jednostki, lecz unormowanie
umożliwiające to naruszenie, czyli paradoksalnie "uprawniające" organ władzy do wydania tego
rozstrzygnięcia.
Szczegółowy tryb i zasady wnoszenia skargi konstytucyjnej reguluje ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o
Trybunale Konstytucyjnym.
Zgodnie z art. 46 ust. 1 tej ustawy skarga konstytucyjna może być wniesiona po wyczerpaniu drogi
prawnej, o ile droga ta jest przewidziana, w ciągu 3 miesięcy od doręczenia skarżącemu
prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia. Natomiast art. 48
wprowadza zasadę, że skargę musi sporządzić adwokat lub radca prawny. W razie niemożności
poniesienia kosztów pomocy prawnej, skarżący może zwrócić się do sądu rejonowego jego miejsca
zamieszkania o ustanowienie dla niego adwokata lub radcy prawnego z urzędu. Do czasu
rozstrzygnięcia przez sąd wniosku nie biegnie termin przewidziany na wniesienie skargi.
3
3.4.2. Rzecznik Praw Obywatelskich
Zgodnie z art. 80 Konstytucji RP każdy ma prawo wystąpienia, na zasadach określonych w ustawie,
do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw
naruszonych przez organy władzy publicznej. Kompetencje Rzecznika Praw Obywatelskich zostały
określone w ustawie z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich. Art. 9 tej ustawy
stanowi, że podjęcie czynności przez Rzecznika następuje między innymi na wniosek obywateli lub
ich organizacji. Wniosek kierowany do Rzecznika jest zwolniony od opłat, nie wymaga zachowania
szczególnej formy, lecz powinien zawierać oznaczenie wnioskodawcy oraz osoby, której wolności i
praw sprawa dotyczy, a także określać przedmiot sprawy. Rzecznik jest uprawniony do podjęcia
działań nawet w sytuacji, gdy sprawa nie została prawomocnie (ostatecznie) zakończona.
Co to jest organizacja pozarządowa?
3.5. Definicja organizacji pozarządowej
Pojęcie organizacji pozarządowej zostało zdefiniowane w ustawie o działalności pożytku publicznego
i o wolontariacie. Zgodnie z art. 3 ust 2 tej ustawy organizacjami pozarządowymi są niebędące
jednostkami sektora finansów publicznych, w rozumieniu ustawy o finansach publicznych i
niedziałające w celu osiągnięcia zysku osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadające
osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, w tym fundacje i
stowarzyszenia. W tym przepisie jest mowa o jednostkach organizacyjnych, co wyklucza uznanie za
organizacje pozarządowe osób fizycznych oraz spółek cywilnych, które nie są traktowane jako
jednostki organizacyjne. Zgodnie z art. 33 Kodeksu cywilnego (k.c.) osobami prawnymi są Skarb
Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy przyznają osobowość prawną. Odrębne przepisy
przyznają osobowość prawną stowarzyszeniom, związkom stowarzyszeń, fundacjom oraz
spółdzielniom (por. art. 17 ust. 1 i 1a Prawa o stowarzyszeniach, art. 7 ust 2 ustawy o fundacjach i art.
11 ż 2 Prawa spółdzielczego).
W jakich formach prawnych działają NGO
Ustawa z dnia 7.04.1989 r. Prawo o stowarzyszeniach - stowarzyszenia zwykłe, stowarzyszenia
 rejestrowe , związki stowarzyszeń.
Ustawa z dnia 16 listopada 1964 r.o Polskim Czerwonym Krzyżu - PCK
Polski Czerwony Krzyż jest organizacją społeczną działającą na zasadzie dobrowolności. Posiada
osobowość prawną. Jest jedynym prawnie uznanym polskim stowarzyszeniem Czerwonego Krzyża
4
działającym na obszarze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i uprawnionym do prowadzenia w tym
charakterze działalności w stosunkach z zagranicą. Zabronione jest używanie znaku lub nazwy
"Czerwony Krzyż" lub "Krzyż Genewski", jak również wszelkich znaków lub nazw stanowiących ich
naśladownictwo. Zakaz dotyczy również używania znaków i nazw "Czerwonego Półksiężyca" oraz
"Czerwonego Lwa i Słońca". Kto wbrew przepisom ustawy używa wyżej wymienionych godeł,
znaków lub nazw podlega karze grzywny do 2.500 złotych.
Ustawa z dnia 6.04.1984 r. o fundacjach  fundacje.
Ustawa z dnia 16.09.1982 r. Prawo spółdzielcze - spółdzielnie produkcji rolnej, spółdzielnie kółek
rolniczych, spółdzielnie pracy.
Ustawa z dnia 15.12.2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych -spółdzielnie mieszkaniowe.
Ustawa z dnia 27.04.2006 r. o spółdzielniach socjalnych.
Ustawa z dnia 17.05.1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (kościoły i związki
wyznaniowe).
Kościoły podlegają rejestracji przez ministra (co najmniej 100 obywateli), podpisy założycieli muszą
być notarialnie poświadczone.
Art. 2. Korzystając z wolności sumienia i wyznania obywatele mogą w szczególności:
- tworzyć wspólnoty religijne, zwane dalej "kościołami i innymi związkami wyznaniowymi",
zakładane w celu wyznawania i szerzenia wiary religijnej, posiadające własny ustrój, doktrynę i
obrzędy kultowe;
- zrzeszać się w organizacjach świeckich w celu realizacji zadań wynikających z wyznawanej religii
bądz
przekonań w sprawach religii;
Art. 24. 1. W celu realizacji działalności charytatywno-opiekuńczej kościoły i inne związki
wyznaniowe mają prawo zakładać i prowadzić odpowiednie instytucje, w tym zakłady dla osób
potrzebujących opieki, szpitale, żłobki i schroniska dla dzieci.
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej
Polskiej.
Art. 33. 1. Osobom należącym do Kościoła zapewnia się swobodę zrzeszania w celu realizacji zadań
wynikających z misji Kościoła. Prawo to jest wykonywane w ramach organizacji kościelnych i
katolickich.
Art. 34. 1. Organizacjami kościelnymi w rozumieniu niniejszej ustawy są organizacje zrzeszające
osoby należące do Kościoła:
5
 1) erygowane przez biskupa diecezjalnego lub w ramach statutów zakonnych przez wyższego
przełożonego zakonnego, a w odniesieniu do organizacji o zasięgu ponaddiecezjalnym - przez
Konferencję Episkopatu Polski,
2) założone przez wiernych z udziałem proboszcza, rektora kościoła lub przełożonego zakonnego za
zezwoleniem władzy kościelnej, o której mowa w pkt 1.
2. Organizacje kościelne mają na celu w szczególności działalność na rzecz formacji religijnej, kultu
publicznego i nauki katolickiej.
3. Organizacje kościelne działają w ramach tych kościelnych osób prawnych, w których zostały
powołane. O erygowaniu organizacji o zasięgu ponaddiecezjalnym Sekretariat Konferencji Episkopatu
Polski powiadamia Urząd do Spraw Wyznań. Organizacje wymienione w ust. 1 pkt 1 mogą nabyć
osobowość prawną w trybie art. 10.
4. Władze kościelne czuwają nad zgodnością działania organizacji z ich celami religijnymi i
moralnymi.
5. Do organizacji kościelnych nie stosuje się prawa o stowarzyszeniach. Przepisy ustawy o
zgromadzeniach stosuje się do organizacji kościelnych jedynie gdy chodzi o zebrania na drogach i
placach publicznych oraz w pomieszczeniach użyteczności publicznej.
Art. 35. 1. Organizacjami katolickimi w rozumieniu ustawy są organizacje założone za aprobatą
władzy kościelnej, która zatwierdza im kapelana lub asystenta kościelnego. Działają one w łączności z
hierarchią kościelną.
2. Organizacje katolickie mogą mieć na celu w szczególności zgodną z nauką Kościoła działalność
społeczno-kulturalną, oświatowo-wychowawczą i charytatywno-opiekuńczą.
3. Do organizacji katolickich stosuje się przepisy prawa o stowarzyszeniach, z tym że:
1) władzy kościelnej przysługuje prawo cofnięcia aprobaty, o której mowa w ust. 1,
2) wystąpienie do sądu z wnioskiem o rozwiązanie stowarzyszenia wymaga uzgodnienia w Komisji
Wspólnej,
3) w przypadku likwidacji organizacji katolickiej do jej majątku stosuje się odpowiednio przepisy o
majątku zlikwidowanych kościelnych osób prawnych, chyba że ich statut stanowi inaczej.
Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych  spółki z o.o. lub akcyjne tzw.
użyteczności publicznej
Art. 1. ż 1. Ustawa reguluje tworzenie, organizację, funkcjonowanie, rozwiązywanie, łączenie,
podział i przekształcanie spółek handlowych.
ż 2. Spółkami handlowymi są: spółka jawna, spółka partnerska, spółka komandytowa, spółka
komandytowo-akcyjna, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością i spółka akcyjna.
6
Art. 151. ż 1. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością może być utworzona przez jedną albo
więcej osób w każdym celu prawnie dopuszczalnym.
ż 2. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością nie może być zawiązana wyłącznie przez inną
jednoosobową spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością.
ż 4. Wspólnicy nie odpowiadają za zobowiązania spółki.
Kapitał zakładowy spółki powinien wynosić co najmniej 5.000 złotych. Umowa spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.
Art. 301. ż 1. Zawiązać spółkę akcyjną może jedna albo więcej osób. Spółka akcyjna nie może być
zawiązana wyłącznie przez jednoosobową spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością.
ż 2. Statut spółki akcyjnej powinien być sporządzony w formie aktu notarialnego.
Art. 308. ż 1. Kapitał zakładowy spółki powinien wynosić co najmniej 100.000 złotych.
ż 2. Wartość nominalna akcji nie może być niższa niż 1 grosz.
Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych  partie polityczne
Art. 1. 1. Partia polityczna jest dobrowolną organizacją, występującą pod określoną nazwą, stawiającą
sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na
kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej.
Partia polityczna może korzystać z praw wynikających z ustaw po uzyskaniu wpisu do ewidencji partii
politycznych, prowadzonej przez Sąd Okręgowy w Warszawie.
Do zgłoszenia należy załączyć:
1) statut partii politycznej;
2) wykaz zawierający imiona, nazwiska, adresy zamieszkania, numery ewidencyjne PESEL i
własnoręczne podpisy popierających zgłoszenie co najmniej 1000 obywateli polskich, którzy
ukończyli 18 lat i mają pełną zdolność do czynności prawnych.
Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych  związki zawodowe
Art. 1. 1. Związek zawodowy jest dobrowolną i samorządną organizacją ludzi pracy, powołaną do
reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych. Związek zawodowy powstaje
z mocy uchwały o jego utworzeniu, podjętej przez co najmniej 10 osób uprawnionych do tworzenia
związków zawodowych i podlega obowiązkowi rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym.
Ustawa z dnia 8 paz
dziernika 1982 r. o społeczno-zawodowych organizacjach rolników 
kółka rolnicze, koła gospodyń wiejskich
7
Art. 15. 1. Kółko rolnicze jest dobrowolną, niezależną i samorządną, społeczno-zawodową
organizacją rolników indywidualnych, reprezentującą całokształt ich interesów zawodowych i
społecznych.
Art. 17. 1. Z inicjatywą założenia kółka rolniczego może wystąpić co najmniej dziesięć osób,
w tym co najmniej osiem osób prowadzących gospodarstwa rolne jako ich właściciele,
posiadacze lub użytkownicy.
Art. 18. 1. Kółko rolnicze podlega obowiązkowi rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym
Art. 22. 1. Koła gospodyń wiejskich w szczególności broni praw, reprezentuje interesy i
działa na rzecz poprawy sytuacji społeczno-zawodowej kobiet wiejskich oraz ich rodzin.
2. Koło gospodyń wiejskich działa jako wyodrębniona jednostka organizacyjna kółka
rolniczego i ma swoją reprezentację we wszystkich jego statutowych organach.
3. Koło gospodyń wiejskich działa na podstawie uchwalonego przez siebie regulaminu
Zrzeszenia jednostek samorządu terytorialnego
Związki, porozumienia i stowarzyszenia są różnymi rodzajami zrzeszeń jednostek samorządu
terytorialnego. Poszczególne typy zrzeszeń j.s.t. tworzone są dla różnych celów, w związku, z
czym zasady tworzenia i funkcjonowania wymienionych rodzajów zrzeszeń j.s.t. regulowane
są przez ustawodawstwo w sposób zróżnicowany.
Najsilniej regulowanym prawnie typem zrzeszeń j.s.t. są związki gmin i powiatów. Zasady
tworzenia i działania takich związków określone są odpowiednio w ustawach o samorządzie
gminnym i samorządzie powiatowym.
W skład stowarzyszeń mogą wchodzić jednocześnie gminy, powiaty i województwa.
Stowarzyszenia j.s.t. tworzone są i działają na zasadach określonych w ustawie z dnia 7
kwietnia 1989 r.  Prawo o stowarzyszeniach , z tym, że do założenia stowarzyszenia j.s.t.
wystarczająca jest liczba trzech.
Osobnym rodzajem zrzeszeń jednostek samorządu terytorialnego są ich związki tworzone
wraz z jednostkami samorządu terytorialnego w innych krajach. Zasady, na jakich jednostki
samorządu terytorialnego w Polsce mogą przystępować do takich związków określone są w
ustawie z dnia 15 września 2000 r. o zasadach przystępowania jednostek samorządu
8
terytorialnego do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych
(euroregiony).
Co to jest organizacja pozarządowa?
Zgodnie z art. 3 ust. 3 ustawy działalność pożytku publicznego może być prowadzona także przez:
1) osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do
Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych kościołów i
związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele
statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego;
2) stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego;
3) spółdzielnie socjalne (na mocy art. 3 ust 3a nie stosuje się do nich wielu przepisów ustawy);
4) spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz kluby sportowe będące spółkami
działającymi na podstawie przepisów ustawy z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej,
które:
- nie działają w celu osiągnięcia zysku oraz przeznaczają całość dochodu na realizację celów
statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich członków, udziałowców,
akcjonariuszy i pracowników. Odwołanie do członków, udziałowców, akcjonariuszy wskazuje, że
wymóg ten należy odnosić do wszystkich podmiotów wymienionych w art. 3 ust 3, a nie tylko spółek
sportowych.
Należy przyjąć, że wymienione wyżej podmioty nie są uznawane przez ustawę za organizacje
pozarządowe, lecz inne podmioty, które pod pewnymi warunkami także mogą prowadzić działalność
pożytku publicznego.
Natomiast zgodnie z art. 3 ust 4 przepisów działu II ustawy nie stosuje się do:
" partii politycznych;
" związków zawodowych i organizacji pracodawców;
" samorządów zawodowych;
" fundacji utworzonych przez partie polityczne.
Należy przyjąć, że wyżej wymienione podmioty są organizacjami pozarządowymi, ale nie stosuje się
do nich całej ustawy.
9
W związku z treścią art. 9 ustawy o finansach publicznych, do sektora publicznego zalicza się między
innymi:
1) uczelnie publiczne,
2) samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej,
3) państwowe i samorządowe instytucje kultury, państwowe instytucje filmowe,
4) Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i zarządzane
przez nie fundusze,
5) Narodowy Fundusz Zdrowia,
6) Polską Akademię Nauk i tworzone przez nią jednostki organizacyjne,
7) inne państwowe lub samorządowe osoby prawne utworzone na podstawie odrębnych ustaw w
celu wykonywania zadań publicznych, z wyłączeniem przedsiębiorstw, instytutów
badawczych, banków i spółek prawa handlowego (np. fundacje prawa publicznego).
Jednostki sektora finansów publicznych nie są w rozumieniu ustawy organizacjami pozarządowymi.
II. Przepisy prawne dotyczące tworzenia i działania stowarzyszeń
Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach
1. Definicja stowarzyszenia
Prawo o stowarzyszeniach (art. 2 ust 1) definiuje stowarzyszenie jako dobrowolne, samorządne, trwałe
zrzeszenie o celach niezarobkowych.
Dobrowolność stowarzyszenia polega na swobodzie tworzenia stowarzyszeń i swobodzie zakończenia
ich działalności, dobrowolności przystąpienia do istniejącego stowarzyszenia oraz na nieograniczonej
swobodzie wystąpienia ze stowarzyszenia. Prawo tworzenia i przystępowania do stowarzyszeń nie
oznacza obowiązku przyjęcia danej osoby w poczet członków.
Zgodnie z art. 6 ust 2 nikogo nie wolno zmuszać do udziału w stowarzyszeniu lub ograniczać jego
prawa do wystąpienia ze stowarzyszenia.
Samorządność oznacza, że stowarzyszenie samodzielnie określa swoje cele, programy działania i
struktury organizacyjne oraz uchwala akty wewnętrzne (art. 2 ust 2). Obejmuje również prawo
wyznaczania kryterium członkostwa.
10
Trwałość stowarzyszenia oznacza, że istnieje ono niezależnie od konkretnego składu swoich
członków (pod warunkiem, że jest ich ponad 15).
Niezarobkowy cel stowarzyszenia odróżnia je od innych zrzeszeń. Oznacza on, że celem
stowarzyszenia nie może być prowadzenie działalności gospodarczej i osiąganie zysków. Celem
stowarzyszenia nie może być również przysporzenie korzyści majątkowych członkom stowarzyszenia.
Dlatego też stowarzyszenia choć mogą prowadzić działalność gospodarczą, lecz dochód z tej
działalności powinien służyć wyłącznie realizacji celów statutowych i nie może być dzielony
pomiędzy członków.
Statutowym celem stowarzyszenia nie może być prowadzenie działalności skierowanej na osiągnięcie
zysku2. Działalność statutowa i gospodarcza stowarzyszenia stanowią odrębne rodzaje działalności na
gruncie prawa o stowarzyszeniach. Działalność gospodarcza o celach zarobkowych nie może być
celem statutowym stowarzyszenia, może być tylko działalnością uboczną jako jedno ze z
ródeł
dochodów służących realizacji celów statutowych3.
Jak założyć stowarzyszenie?
2. Kto może założyć i być członkiem stowarzyszenia?
W zasadzie członkami stowarzyszenia mogą być wyłącznie osoby fizyczne. Osoby prawne mogą być
wyłącznie członkami wspierającymi. Nie jest dopuszczalne utworzenie stowarzyszenia łączącego jako
członków zwyczajnych osoby fizyczne i osoby prawne.
2.1. Obywatele polscy
Na podstawie art. 3 ust. 1 prawo tworzenia stowarzyszeń przysługuje obywatelom polskim mającym
pełną zdolność do czynności prawnych i niepozbawionym praw publicznych.
2.2. Cudzoziemcy
Cudzoziemcy mający miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej mogą zrzeszać
się w stowarzyszeniach, zgodnie z przepisami obowiązującymi obywateli polskich (art. 4 ust 1).
Cudzoziemcy niemający miejsca zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej mogą
wstępować do stowarzyszeń, których statuty przewidują taką możliwość (art. 4 ust. 2).
2
Wyrok NSA w Warszawie z dnia 27 maja 2009 r. (sygn. II FSK 163/08)
3
Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 27.03.2008 r., o sygn. akt III SA/Wr 602/07, OwSS 2009/1/10
11
Artykuł 12 TWE
W zakresie zastosowania niniejszego Traktatu i bez uszczerbku dla postanowień szczególnych, które
on przewiduje, zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu na przynależność państwową.
 O ile ograniczenie [wolności zrzeszania się, o którym mowa w art. 4 ust. 2 ustawy - Prawo o
stowarzyszeniach] dotyczy obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej, należy zgłosić
zastrzeżenia do jego zgodności z zakazem dyskryminacji wyrażonym w art. 12 TWE (Traktat
Ustanawiający Wspólnotę Europejską). W konsekwencji, prawo wspólnotowe deroguje polskie
przepisy, czyniąc je nieobowiązującymi w odniesieniu do osób korzystających ze swobód
traktatowych 4.
2.3. Niepełnoletni
Zgodnie z art. 3 ustawy małoletni w wieku od 16 do 18 lat, którzy mają ograniczoną zdolność do
czynności prawnych, mogą należeć do stowarzyszeń i korzystać z czynnego i biernego prawa
wyborczego, z tym że w składzie zarządu stowarzyszenia większość muszą stanowić osoby o pełnej
zdolności do czynności prawnych. Małoletni poniżej 16 lat mogą należeć do stowarzyszeń według
zasad określonych w ich statutach, bez prawa udziału w głosowaniu na walnych zebraniach członków
oraz bez korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego do władz stowarzyszenia tylko za
zgodą przedstawicieli ustawowych. Jeżeli jednak jednostka organizacyjna stowarzyszenia zrzesza
wyłącznie małoletnich, mogą oni wybierać i być wybierani do władz tej jednostki.
3. Tworzenie stowarzyszenia
3.1. Zebranie założycielskie
Zgodnie z art. 9 osoby w liczbie co najmniej piętnastu, pragnące założyć stowarzyszenie, uchwalają
statut stowarzyszenia i wybierają komitet założycielski.
Polskie prawo wymaga relatywnie dużej liczby osób do założenia stowarzyszenia  15 osób, co jest
istotną barierą utrudniającą zakładanie stowarzyszeń i realizację prawa do zrzeszania się. W
Niemczech do założenia stowarzyszenia wystarczy 7 osób i prawo nie rozróżnia członkostwa osób
fizycznych i osób prawnych. We Francji i Holandii do założenia stowarzyszenia wystarczą dwie
osoby. W Polsce spółkę z o.o. można założyć jednoosobowo. Minimalna liczba członków spółdzielni
4
Radwan A.  Wolność zrzeszania się cudzoziemców według prawa polskiego, wspólnotowego oraz postulatów
polityki prawa. PiP 2005/5/55.
12
jest różna w zależności od jej rodzaju (od 5 do 10 osób). Wysoka liczba wymaganych członków
stowarzyszenia oraz możliwość zakładania fundacji nie posiadających majątku powoduje powstawanie
fundacji dla realizacji przedsięwzięć które powinny być prowadzone przez stowarzyszenia.
Stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego powstają i funkcjonują na podstawie ustaw
odnoszących się do poszczególnych stopni samorządu terytorialnego. Stosuje się do nich odpowiednio
Prawo o stowarzyszeniach, zmniejszając jednakże liczbę członków założycieli do 3. Również do
założenia związku towarzyszeń wystarczą 3 stowarzyszenia.
Przebieg zebrania założycielskiego jest dokumentowany za pomocą protokołu. W trakcie zebrania
tworzona jest lista założycieli, zawierająca imiona i nazwiska, datę i miejsce urodzenia, miejsce
zamieszkania oraz własnoręczne podpisy założycieli. Lista ta może być wzbogacona o inne
informacje, np. nr PESEL. Podczas zebrania założycielskiego członkowie założyciele przyjmują statut
stowarzyszenia oraz wybierają komitet założycielski, ponadto mogą wybrać pierwsze władze
stowarzyszenia. Udział w zgromadzeniu założycielskim nie musi być osobisty i dopuszczalne jest
działanie przez pełnomocników.
Uwaga!
Prawo o stowarzyszeniach w odróżnieniu od Prawa spółdzielczego nie reguluje kwestii prowadzenia i
aktualizowania listy członków stowarzyszenia. Wobec powyższego należy kwestie te uregulować w
statucie lub innych aktach wewnętrznych stowarzyszenia.
Art. 30 Prawa spółdzielczego  zarząd spółdzielni prowadzi rejestr członków zawierający ich
imiona i nazwiska oraz miejsce zamieszkania, (& ), zmiany tych danych, datę przyjęcia w poczet
członków, datę wypowiedzenia członkostwa i jego ustania, a także inne dane przewidziane w statucie.
3.2. Uchwalenie statutu
Wymaganą przez prawo treść statutu określają art. 10 i 11 Prawa o stowarzyszeniach
Statut dochodzi do skutku z mocy oświadczeń woli i jest umową zawartą przez zawiązujących
stowarzyszenie (obecnie pogląd dominujący). Przystąpienie do stowarzyszenia obejmuje oświadczenie
członka, że przystępuje do stowarzyszenia i oświadczenie stowarzyszenia, że członka przyjmuje.
Przystąpienie do stowarzyszenia rodzi po obu stronach prawa i obowiązki. Konsekwencją jest
dopuszczalność drogi sądowej w sporach wynikających ze stosunku członkostwa, czy też w sprawach
dotyczących uchylenia uchwały lub stwierdzenia jej nieważności.
13
Statut stowarzyszenia nie stanowi powszechnie obowiązującego przepisu prawa. Jest umową wiążącą
członków stowarzyszenia5.
Pomimo różnych teoretycznych ujęć charakteru prawnego aktu przystąpienia - przyjęcia do
stowarzyszenia, można zaakceptować pogląd, że jest to umowa prawa cywilnego, rodząca po obu
stronach prawa i obowiązki, obejmująca oświadczenie woli członka, który wstępuje do stowarzyszenia
oraz oświadczenie stowarzyszenia, które członka przyjmuje. Ocena ta jest aktualna nawet przy
statutowym ograniczeniu przystąpienia do złożenia deklaracji członkowskiej, bowiem samo
stowarzyszenie wyraziło już swoją wolę przyjęcia w statucie6.
3.3. Wybór władz stowarzyszenia
Prawo o stowarzyszeniach nie wskazuje, czy zebranie założycielskie może wybrać władze
stowarzyszenia. Rozwiązanie takie jest korzystne z praktycznego punktu widzenia i akceptowane
przez sąd rejestrowy w Warszawie. Prawo spółdzielcze reguluje to zagadnienie wprost stanowiąc w
art. 6 , że osoby zakładające spółdzielnię uchwalają statut składając pod nim swoje podpisy oraz
dokonują wyboru organów spółdzielni lub komisji organizacyjnej w składzie co najmniej 3 osób.
3.4. Wybór komitetu założycielskiego
Przyjmuje się, że członkami komitetu założycielskiego mogą być wyłącznie założyciele
stowarzyszenia. Prawo o stowarzyszeniach nie określa liczby osób wchodzących w skład komitetu
założycielskiego. W praktyce przyjmuje się najczęściej, że składa się on z 3 osób. Głównym zadaniem
komitetu założycielskiego jest doprowadzenie do rejestracji stowarzyszenia.
3.5. Złożenie przez komitet założycielski dokumentów do KRS (rejestracja stowarzyszenia)
Zgodnie z art. 12 komitet założycielski składa do sądu rejestrowego wniosek o rejestrację wraz ze
statutem, listą założycieli, zawierającą imiona i nazwiska, datę i miejsce urodzenia, miejsce
zamieszkania oraz własnoręczne podpisy założycieli, protokół z wyboru komitetu założycielskiego, a
także informację o adresie tymczasowej siedziby stowarzyszenia.
Zasady dokonywania wpisów w rejestrze regulują przepisy Kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.)
o postępowaniu nieprocesowym oraz ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze
Sądowym. Rejestr jest prowadzony przez wydziały gospodarcze sądów rejonowych. Czynności w
postępowaniu rejestrowym może prowadzić referendarz sądowy. Na orzeczenie referendarza
sądowego przysługuje skarga do sądu rejonowego (środek odwoławczy). Skargę wnosi się w terminie
5
Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 8 czerwca 2000 r., o sygn. akt I ACa 806/00
6
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 31 stycznia 1996 r., o sygn. akt I ACr 989/95
14
tygodniowym. Rozpatruje ją sędzia jednoosobowo. Od postanowienia sądu rejonowego przysługuje
apelacja do sądu okręgowego. Wpisów w rejestrze dokonuje się na wniosek złożony na specjalnym
formularzu. Art. 9 ust 3 i 4 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym przewiduje obowiązek
przedłożenia wraz z wnioskiem o rejestrację statutu oraz tekstu jednolitego w razie zmiany statutu
Na podstawie art. 13 ust. 2 sąd rejestrowy doręcza organowi nadzorującemu odpis wniosku o
rejestrację wraz z załącznikami. Organ ten ma prawo wypowiedzieć się w sprawie wniosku w terminie
14 dni licząc od dnia jego doręczenia, a także przystąpić, za zgodą sądu, do postępowania jako
zainteresowany.
Z chwilą wpisania do Krajowego Rejestru Sądowego stowarzyszenie uzyskuje osobowość prawną i
może rozpocząć działalność (art. 17).
W świetle postanowień Konstytucji oraz w świetle uregulowań zawartych w ustawie - Prawo o
stowarzyszeniach, sąd nie jest władny oceniać, czy ustalony w statucie stowarzyszenia zakres
działania będzie faktycznie realizowany. Nie może też sąd ingerować w te uregulowania statutu,
które nie są sprzeczne z ustawą7.
Postępowanie w sprawach o wpis stowarzyszenia do rejestru stowarzyszeń, innych organizacji
społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej do Krajowego
Rejestru Sądowego jest wolne od opłat sądowych (art. 17 ust 4).
3.6. Stowarzyszenie zwykłe
Uproszczoną formą stowarzyszenia jest stowarzyszenie zwykłe, nie posiadające osobowości prawnej.
Zgodnie z art. 40 ust 2co najmniej 3 osoby, pragnące założyć stowarzyszenie zwykłe, uchwalają
regulamin działalności, określając w szczególności jego nazwę, cel, teren i środki działania, siedzibę
oraz przedstawiciela reprezentującego stowarzyszenie. O utworzeniu stowarzyszenia zwykłego jego
założyciele informują na piśmie właściwy, ze względu na przyszłą siedzibę stowarzyszenia, organ
nadzorujący. Art. 42 ust. 1 stanowi, że stowarzyszenie zwykłe nie może:
1) powoływać terenowych jednostek organizacyjnych,
2) łączyć się w związki stowarzyszeń,
3) zrzeszać osób prawnych,
4) prowadzić działalności gospodarczej,
7
Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 31.03.2000 r., o sygn. akt I ACa 215/00, OSA 2001/7-
8/39.
15
 5) przyjmować darowizn, spadków i zapisów oraz otrzymywać dotacji, a także korzystać z
ofiarności publicznej.
Stowarzyszenie zwykłe uzyskuje środki na swoją działalność ze składek członkowskich.
Istotnym problemem prawnym jest ustalenie, czy stowarzyszenie zwykłe posiada zdolność prawną
oraz jaki jest zakres uprawnień osoby reprezentującej to stowarzyszenie.
W pojęciu "reprezentowanie" nie mieści się zaciąganie zobowiązań. Z art. 40 ust. 2 ustawy nie
wynika, aby przedstawiciel reprezentujący stowarzyszenie mógł zaciągać zobowiązania ze skutkiem
dla stowarzyszenia. Skoro stowarzyszenie zwykłe stanowi grupa osób oznacza to, że zaciągać
zobowiązania majątkowe mogą członkowie osobiście lub działając przez pełnomocnika na zasadach i
w sposób określony w przepisach Kodeksu cywilnego o pełnomocnictwie. Wówczas też za takie
zobowiązanie odpowiadać będą wszyscy członkowie. Jeżeli zaś zobowiązanie powstanie w związku z
oświadczeniem woli złożonym przez osobę wybraną do reprezentowania stowarzyszenia,
odpowiedzialność ponosić będzie ta osoba8.
III. Przepisy prawne dotyczące tworzenia i działania związków
stowarzyszeń.
Zgodnie z art. 22 stowarzyszenia w liczbie co najmniej trzech mogą założyć związek stowarzyszeń.
Założycielami i członkami związku mogą być także inne osoby prawne, z tym że osoby prawne
mające cele zarobkowe mogą być członkami wspierającymi. Do związków stowarzyszeń stosuje się
odpowiednio przepisy ustawy. Forma prawna związku stowarzyszeń bywa wykorzystywana do
tworzenia federacji organizacji pozarządowych. Cechą charakterystyczną takiej federacji jest to, że ma
ona własną osobowość prawną (OFOP).
IV. Przepisy prawne dotyczące tworzenia i działania fundacji
USTAWA z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach.
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 8 maja 2001 r. w sprawie ramowego zakresu
sprawozdania z działalności fundacji.
1. Definicja fundacji
8
Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 11 paz
dziernika 2001 r., o sygn. akt I ACa 214/01, OSA
2003/1/1.
16
1. "ofiarowanie czegoś, zbudowanie czegoś na własny koszt do użytku społeczeństwa; ufundowanie
czegoś".
2. "instytucja, której podstawą jest majątek przeznaczony przez jej założyciela na określony cel
(dobroczynny, kulturalny)"9.
Fundacja jest to  formalnie spersonifikowany (osobowość prawna) majątek, o którego przeznaczeniu
(i sposobie wykorzystania) decyduje wola fundatora10.
Fundacja może być ustanawiana wyłącznie w celu realizacji celów społecznie lub gospodarczo
użytecznych (nie dla celów prywatnych).
Jak założyć fundację?
Fundator
Fundatorem może być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna, fundator może być jeden, ale
może być też kilku fundatorów, fundator może być obcokrajowcem lub osobą prawną z siedzibą w
innym kraju (art. 2 ust. 1).
Fundatorem jest osoba (podmiot), który złożyła oświadczenie woli o ustanowieniu fundacji. Jest
 historycznym twórcą fundacji . Kolejni darczyńcy, sponsorzy nie są fundatorami, nawet jeżeli
przekazują znaczne środki na rzecz fundacji. Wobec tego nie jest możliwe powołanie lub odwołanie
kogoś z funkcji fundatora. Uprawnienia fundatora mają charakter osobisty w tym znaczeniu, że nie
mogą być one przedmiotem następstwa prawnego (są niezbywalne i nie podlegają dziedziczeniu).
Zasadą jest, że fundator posiada tylko takie uprawnienia jakie wynikają ze statutu fundacji.
Uprawnienia fundatora dotyczące powoływania organów fundacji nie przechodzą na jego następcę
prawnego11.
Fundator nie jest uprawniony do odwołania członków organu fundacji, jeżeli jej statut nie przyznaje
mu tego uprawnienia12.
9
Słownik Języka Polskiego PWN Warszawa 1998 r.
10
Uchwała SN z 7 lipca 1993 r., o sygn. akt III CZP 88/93, OSNC 1994, poz. 14
11
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 1.02.2000 r., o sygn. akt III CZP 36/99, OSNC 2000/7-8/124.
12
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13.12.2000 r., o sygn. akt III CZP 42/00, OSNC 2001/5/67.
17
Fundator ma z mocy ustawy szczególne uprawnienia, ale tylko do chwili zarejestrowania fundacji, z
którą to uzyskuje ona osobowość prawną. Uprawnienia fundatora mają charakter praw osobowych, nie
mają charakteru cywilnego i nie tworzą praw podmiotowych. Są one niezbywalne13.
Ustanowienie fundacji
Oświadczenie woli o ustanowieniu fundacji można złożyć w formie aktu notarialnego lub w
testamencie.
Art. 3 ustawy o fundacjach stanowi, że oświadczenie woli o ustanowieniu fundacji powinno być
złożone w formie aktu notarialnego. Zachowania tej formy nie wymaga się, jeżeli ustanowienie
fundacji następuje w testamencie. W oświadczeniu woli o ustanowieniu fundacji fundator powinien
wskazać cel fundacji oraz składniki majątkowe przeznaczone na jego realizację. O rodzajach
testamentu mówi Kodeks cywilny. Typową formą jest własnoręczne sporządzenie testamentu i
opatrzenie go własnym podpisem.
Art. 949 ż 1 k.c. Spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości
pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą.
Art. 950 k.c. Testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego.
Statut fundacji
Statut fundacji ustalany jest przez fundatora (art. 5 ust 1) lub upoważniona przez niego osobę fizyczną
lub prawną (art. 6 ust. 1). Jeżeli fundator powołał fundację w testamencie i nie ustalił jej statutu,
zobowiązani są do tego jego spadkobiercy (art. 6 ust. 3).
Zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy o fundacjach Fundator ustala statut fundacji, określający jej nazwę,
siedzibę i majątek, cele, zasady, formy i zakres działalności fundacji, skład i organizację
zarządu, sposób powoływania oraz obowiązki i uprawnienia tego organu i jego członków. Statut
może zawierać również inne postanowienia, w szczególności dotyczące prowadzenia przez fundację
działalności gospodarczej, dopuszczalności i warunków jej połączenia z inną fundacją, zmiany celu
lub statutu, a także przewidywać tworzenie obok zarządu innych organów fundacji. Jedynym
obligatoryjnym organem fundacji jest zarząd.
Kapitał potrzebny do założenia fundacji
13
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 30 lipca 1998 r., o sygn. akt I ACa 500/98, OSA 1999/7-8/35,
Wokanda 1999/6/45.
18
Zgodnie z art. 3 ust 3 ustawy o fundacjach składnikami majątkowymi przeznaczonymi na założenie
fundacji mogą być pieniądze, papiery wartościowe, a także oddane fundacji na własność rzeczy
ruchome i nieruchomości.
Majątek wniesiony do fundacji nie może być uznany za darowiznę w rozumieniu art. 18 ust. 1 pkt 2
ustawy z 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych14.
Ustawodawca nie określił minimalnego pułapu początkowego majątku fundacji, stąd też poza
zakresem kognicji Sądu Rejestrowego pozostaje oczywiście ocena, czy jest to suma wystarczająca do
osiągnięcia zakładanego celu fundacji. Majątek pierwotny (założycielski) fundacji w trakcie jej
trwania i działania może ulegać zmianom in plus i in minus15.
W niektórych krajach Unii Europejskiej istnieje wymóg wniesienia przez fundatora minimalnego
funduszu założycielskiego. W Niemczech podobnie jak w Polsce istnieje zapis wymagający, aby
fundator określił środki finansowe wystarczające do zapewnienia stałego i długotrwałego
propagowania celu fundacji. Prawnie nie została więc określona minimalna wysokość funduszu
założycielskiego. Praktyka natomiast wypracowała pogląd, iż wystarczający jest kapitał w wysokości
co najmniej 100.000 euro. Ten bardzo wysoki poziom funduszu założycielskiego skutkuje relatywnie
niewielką ilością fundacji w Niemczech (ok. 15.000) w porównaniu do np. Holandii (160.000) czy też
do ilości stowarzyszeń działających w Niemczech 600.000. Ponadto prawo niemieckie dopuszcza
możliwość tworzenia  fundacji bez osobowości prawnej , które są w zasadzie rodzajem darowizny
przeznaczeniem na konkretny cel. Taki fundusz może zostać przekazany w zarząd istniejącej
organizacji. Nie ma żadnych wymogów odnoszących się do minimalnej wartości przekazanych
środków. W Hiszpanii przepisy wskazują kwotę wystarczającą do założenia fundacji. Jest nią 30.000
euro. Jednakże organ nadzoru może uznać, że jest to kwota niewystarczająca z uwagi na statutowe
cele fundacji. W Holandii fundacja może zostać utworzona w każdym celu prawnie dozwolonym, nie
ma wymogu dotyczącego minimalnego kapitału, fundacje są rejestrowane w Izbie Gospodarczej bez
żadnych szczególnych formalności.
Rejestracja
Na podstawie art. 7 ustawy fundacja podlega obowiązkowi wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego i
z tą chwilą uzyskuje osobowość prawną. O wpisaniu fundacji do Krajowego Rejestru Sądowego sąd
zawiadamia ministra właściwego ze względu na zakres jego działania oraz cele fundacji, zwanego
dalej "właściwym ministrem", oraz właściwego ze względu na siedzibę fundacji starostę, przesyłając
jednocześnie statut (ma to umożliwić sprawowanie nadzoru przez ministra i starostę). Zasadniczo
14
Wyrok z dnia 18 grudnia 1998 r. Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie III SA 1769/97
15
Postanowienie SN z dnia 2002.02.12 (I CKN 1388/99)
19
procedura rejestracji jest analogiczna do rejestracji stowarzyszenia, z tą różnicą, że w toku
postępowania na temat wniosku o rejestrację nie wypowiada się organ nadzoru.
V. Przepisy prawne dotyczące tworzenia i działania spółdzielni
socjalnych
Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (Dz. U. 03.188.1848  t.j.),
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. 06.94.651)
Rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z dnia 3 sierpnia 2007 r. w sprawie określenia
wzorów zaświadczeń dołączanych do wniosku o wpis spółdzielni socjalnej do Krajowego Rejestru
Sądowego.
1. Definicja spółdzielni
Zgodnie z art. 1 Prawa spółdzielczego spółdzielnie są dobrowolnymi zrzeszeniami, o zmiennym
składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzą
działalność gospodarczą. Spółdzielnie mogą również prowadzić działalność społeczną i oświatowo 
kulturalną na rzecz swoich członków (prowadzenie tej działalności jest fakultatywne).
Na podstawie przytoczonych definicji można wskazać następujące cechy spółdzielni:
1. Zasada dobrowolnego i otwartego członkostwa  spółdzielnie są organizacjami
dobrowolnymi, otwartymi dla wszystkich osób. Członkami spółdzielni mogą być osoby
fizyczne i osoby prawne.
2. Nieograniczona, zmienna liczba członków oraz zmiany fundusz udziałowy  ta cecha jest
konsekwencją wymienionej wcześniej zasady dobrowolności i otwartości ponieważ
zmienność kapitału jest wynikiem prawa do wstępowania i występowania ze spółdzielni.
3. Zasada samorządności i demokratycznej kontroli  spółdzielnie są organizacjami
demokratycznymi, kontrolowanymi przez zrzeszonych w nich członków. Działając w
granicach obowiązywania prawa samodzielnie kształtują swoją strukturę organizacyjną,
wyznaczają cele działania oraz dokonują wyboru władz. W spółdzielniach  podstawowych
członkowie mają równe prawo głosu (zasada jeden członek jeden głos).
4. Zasada pierwszeństwa osoby przed kapitałem, która jest odzwierciedlana w specyficznych
zasadach dotyczących przyjmowania, występowania oraz wykluczania członków, jak również
20
w zasadzie jedna osoba, jeden głos.
5. Zasada ekonomicznego uczestnictwa (współodpowiedzialności) członków. Członkowie
uczestniczą w tworzeniu kapitału spółdzielni i przeznaczają nadwyżki na rozwój
przedsiębiorstwa spółdzielni i finansowanie wybranych przez członków innych dziedzin
działalności. Celem tworzenia spółdzielni jest wspólne prowadzenie działalności
gospodarczej. Spółdzielnie prowadzą działalność gospodarczą o charakterze celowym, w tym
sensie, że ma ona służyć zaspokojeniu potrzeb i interesów członkowskich lub szerzej  danej
społeczności.
W postanowieniu z dnia 20.06.1996 r. Sąd Najwyższy stwierdził, iż pojęcie spółdzielni oznacza
powstanie trwałego związku osób połączonych stosunkiem członkostwa i współdziałających ze sobą
dla osiągnięcia oznaczonych celów16. Współdziałanie członków pomimo, iż nie zostało wymienione
przez ustawodawcę, uznawane jest powszechnie jako istotna cecha spółdzielni. Ważnym przejawem
współdziałania jest obowiązek wniesienia wpłat na zadeklarowany udział.
Spółdzielnie są to zrzeszenia osób fizycznych i prawnych, do których stosuje się odmienne,
szczególne zasady funkcjonowania niż w stosunku do innych podmiotów gospodarczych.
Spółdzielczość łączy w sobie dwa zasadniczo odrębne elementy: typowej dla sektora przedsiębiorstw
spółki handlowej (przedmiotem działalności spółdzielni może być prowadzenie działalności
gospodarczej, przedsiębiorstwa) oraz najbardziej typowej formuły organizacji trzeciego sektora, a
mianowicie stowarzyszenia (m.in. zasada jeden członek - jeden głos, poza gospodarczy cel statutowy).
Wśród cech upodabniających spółdzielnię do stowarzyszenia można wskazać na zrzeszeniowy
(członkowski) charakter obu podmiotów, z tym, że członkami stowarzyszenia mogą być w zasadzie
wyłącznie osoby fizyczne, demokratyczną i samorządną formę działania (najważniejsze decyzje
podejmowane są przez członków organizacji) oraz działanie w oparciu o statut. Spółdzielnie od
stowarzyszeń odróżnia wszakże gospodarczy cel utworzenia i działania oraz związane z nim kwestie
wnoszenia udziałów oraz podziału wypracowanej nadwyżki.
Niektóre spółdzielnie działają w oparciu o założenie, że członkowie spółdzielni są równocześnie jej
klientami np. spółdzielcze kasy oszczędnościowo  kredytowe, spółdzielnie mieszkaniowe.
16
Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20.06.1996 r., o sygn. akt I CRN 88/96, OSNC 1996, nr 10, poz. 139.
21
Działalność gospodarcza prowadzona przez spółdzielnie służy do zaspokajania potrzeb i interesów
ekonomicznych członków spółdzielni. Nie koniecznie jednak jak w wypadku spółek musi być to
działalność stricte zarobkowa (np. spółdzielnie mieszkaniowe, socjalne).17
1.1. Działalność spółdzielni socjalnej
Spółdzielnie socjalne działają na podstawie ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach
socjalnych i są rodzajem spółdzielni pracy. W sprawach nieuregulowanych tą ustawą stosuje się
Prawo spółdzielcze. Zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy o spółdzielniach socjalnych przedmiotem
działalności spółdzielni socjalnej jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o
osobistą pracę członków. Ponadto spółdzielnie socjalne działają na rzecz:
1) społecznej reintegracji jej członków, przez co należy rozumieć działania mające na celu
odbudowanie i podtrzymanie umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i
pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu,
2) zawodowej reintegracji jej członków, przez co należy rozumieć działania mające na celu
odbudowanie i podtrzymanie zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy.
Spółdzielnie socjalne mogą prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich
członków oraz ich środowiska lokalnego, a także działalność pożytku publicznego.
Jak założyć spółdzielnię?
2. Tryb zakładania spółdzielni
Osoby pragnące założyć spółdzielnię zobowiązane są uchwalić statut spółdzielni (i złożyć na nim
swoje podpisy) oraz dokonać wyboru władz lub komisji organizacyjnej (co najmniej 3 osoby).
Spółdzielnie podlegają rejestracji w KRS. Z chwilą rejestracji nabywają osobowość prawną, a jej
założyciele stają się członkami spółdzielni.
2.1. Założyciele spółdzielni
Liczba założycieli spółdzielni nie może być mniejsza od dziesięciu, jeżeli założycielami są osoby
fizyczne i trzech jeżeli założycielami są osoby prawne (chodzi o spółdzielnię, której członkami są
wyłącznie osoby prawne). W spółdzielniach produkcji rolnej i spółdzielniach socjalnych liczba
17
Henryk Cioch  Zarys prawa spółdzielczego Wolters Kluwer Oficyna 2007 r.
22
założycieli osób fizycznych nie może być mniejsza niż pięć osób lub dwie organizacje (wymagana
liczba założycieli jest również minimalną liczbą członków spółdzielni).
1.1. Założyciele spółdzielni socjalnej
Spółdzielnie socjalne mogą tworzyć osoby bezrobotne w rozumieniu przepisów ustawy o promocji
zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, niepełnosprawni, bezdomni realizujący indywidualny program
wychodzenia z bezdomności, uzależnieni od alkoholu, narkotyków po zakończeniu terapii, chorzy
psychicznie, zwalniani z zakładów karnych, uchodz
cy realizujący indywidualny program integracji 
mający pełną zdolność do czynności prawnych. Ponadto założycielami spółdzielni socjalnej mogą
być:
1) inne osoby niż wcześniej wymienione o ile liczba tych osób nie stanowi więcej niż 50 % ogólnej
liczby założycieli;
2) organizacje pozarządowe w rozumieniu przepisów o działalności pożytku publicznego i o
wolontariacie lub jednostki samorządu terytorialnego;
3) kościelne osoby prawne.
Liczba założycieli spółdzielni socjalnej nie może być mniejsza niż pięć, jeżeli założycielami są osoby
fizyczne, i dwa, jeżeli założycielami są osoby prawne. Spółdzielnia socjalna liczy nie mniej niż pięciu
i nie więcej niż pięćdziesięciu członków. Wkład organizacji pozarządowych, kościelnych osób
prawnych lub jednostek samorządu terytorialnego może polegać na przeniesieniu lub obciążeniu
własności rzeczy lub innych praw, a także na dokonaniu innych świadczeń na rzecz spółdzielni
socjalnej, w szczególności na wykonywaniu świadczeń przez wolontariuszy lub pracowników
jednostek samorządu terytorialnego, kościelnych osób prawnych lub organizacji pozarządowych.
Spółdzielnia socjalna nie uiszcza opłaty sądowej od wniosku o wpis tej spółdzielni do Krajowego
Rejestru Sądowego, a także od wniosków o zmiany wpisu oraz nie uiszcza opłaty za ogłoszenie tych
wpisów w Monitorze Sądowym i Gospodarczym.
1.2. Członkowie spółdzielni socjalnej
Aby być założycielami spółdzielni socjalnej osoby zagrożone  wykluczeniem muszą mieć pełną
zdolność do czynności prawnych. Natomiast członkami spółdzielni mogą być osoby mające
ograniczoną zdolność do czynności prawnych (mogą przystąpić do istniejącej spółdzielni). Zgodnie z
art. 15 k.c. ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli lat
trzynaście, oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo. Osoba pełnoletnia może być
23
ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo
innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej
osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej
spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę. Do dokonania czynności
prawnej przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych konieczna jest zgoda
przedstawiciela ustawowego (rodziców, kuratora).
Członkostwo w spółdzielni socjalnej mogą nabyć także inne osoby niż wskazane, jeżeli ich praca na
rzecz spółdzielni socjalnej wymaga szczególnych kwalifikacji, których nie posiadają pozostali
członkowie tej spółdzielni (nie więcej niż 50 %). Przekroczenie tego limitu, trwające nieprzerwanie
przez okres 6 miesięcy, stanowi podstawę do postawienia spółdzielni socjalnej w stan likwidacji.
W przypadku gdy założycielami spółdzielni socjalnej są organizacje pozarządowe, kościelne osoby
prawne lub jednostki samorządu terytorialnego, są one zobowiązane do zatrudnienia w spółdzielni co
najmniej pięciu osób spośród osób wyżej wymienionych w terminie sześciu miesięcy od dnia wpisu
spółdzielni socjalnej do Krajowego Rejestru Sądowego. Osoby zatrudnione po 12 miesiącach
nieprzerwanego zatrudnienia w spółdzielni socjalnej, mają prawo do uzyskania członkostwa w
spółdzielni socjalnej. Stosunek pracy między spółdzielnią socjalną a jej członkiem nawiązuje się co do
zasady na podstawie spółdzielczej umowy o pracę. Spółdzielnia może zatrudniać na podstawie umowy
zlecenia lub umowy o dzieło, jeżeli jest to uzasadnione rodzajem działalności spółdzielni. Spółdzielnia
socjalna może zatrudniać pracowników niebędących członkami spółdzielni (nie więcej niż 50 %)
1.3. Statut spółdzielni
Spółdzielnie prowadzą działalność na podstawie przepisów prawa oraz swojego statutu (art. 2).
Niezbędną treść statutu spółdzielni określa art. 5 Prawa spółdzielczego, stanowiąc jednocześnie, iż
statut może zawierać także inne postanowienia. Statut spółdzielni powinien określać:
1) oznaczenie nazwy z dodatkiem "spółdzielnia" lub "spółdzielczy" i podaniem jej siedziby;
2) przedmiot działalności spółdzielni oraz czas trwania, o ile założono ją na czas określony;
3) wysokość wpisowego oraz wysokość i ilość udziałów, które członek obowiązany jest
zadeklarować, terminy wnoszenia i zwrotu oraz skutki niewniesienia udziału w terminie; jeżeli
statut przewiduje wnoszenie więcej niż jednego udziału, może określać ich górną granicę;
4) prawa i obowiązki członków;
24
 5) zasady i tryb przyjmowania członków, wypowiadania członkostwa, wykreślania i wykluczania
członków;
6) zasady zwoływania walnych zgromadzeń, obradowania na nich i podejmowania uchwał;
7) zasady i tryb wyboru oraz odwoływania członków organów spółdzielni;
8) zasady podziału nadwyżki bilansowej (dochodu ogólnego) oraz pokrywania strat spółdzielni.
Natomiast art. 12a ż 1 Prawa spółdzielczego stanowi, że zmiana statutu spółdzielni wymaga uchwały
walnego zgromadzenia podjętej większością 2/3 głosów, a dokonana zmiana nie wywołuje skutków
prawnych przed jej wpisaniem do Krajowego Rejestru Sądowego (wpis konstytutywny).
1.4. Członkowie spółdzielni
Zgodnie z art. 5 ż 1 pkt 4 i 5 Prawa spółdzielczego statut spółdzielni powinien określać prawa i
obowiązki członków oraz zasady i tryb przyjmowania członków oraz utraty członkostwa. Członkowie
założyciele stają się członkami spółdzielni z chwilą jej zarejestrowania. Natomiast przystępujący do
spółdzielni stają się jej członkami z chwilą ich przyjęcia. Warunkiem przyjęcia na członka jest
złożenie pisemnej deklaracji i podjęcie decyzji przez właściwy organ spółdzielni wskazany w statucie.
W wypadku gdy tym organem nie jest walne zgromadzenie statut musi wskazywać organ do którego
można wnieść odwołanie (art. 17 ż 4). Zarząd spółdzielni zobowiązany jest prowadzić rejestr
członków.
1.4.1. Uprawnienia członków spółdzielni
Prawo członkostwa jest prawem niemajątkowym. Prawa tego nie można przenieść na inny podmiot w
drodze czynności prawnej. Nie dochodzi do jego powstania poprzez następstwo prawne.
Zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 18 Prawa spółdzielczego prawa i obowiązki wynikające z
członkostwa w spółdzielni są dla wszystkich członków równe. Członek spółdzielni ma prawo do
uczestniczenia w walnym zgromadzeniu, wybierania i bycia wybieranym do organów spółdzielni
(bierne i czynne prawo wyborcze), zapoznawania się z wewnętrzną dokumentacją (statut, regulaminy,
uchwały, protokoły), udziału w nadwyżce bilansowej, korzystania ze świadczeń spółdzielni w zakresie
jej działalności statutowej.
1.4.2. Obowiązki członka
Wśród obowiązków wynikających z członkostwa w spółdzielni można wyróżnić kilka grup
obowiązków o odmiennym charakterze. Podstawowym obowiązkiem członka jest obowiązek
25
współdziałania dla dobra spółdzielni (obowiązek lojalności). Treść tego obowiązku znajduje swój
wyraz w aktywnym uczestnictwie w pracach organów spółdzielni. Co więcej członek spółdzielni ma
obowiązek powstrzymywania się od wszelkich działań szkodzących spółdzielni. Ponadto można
wymienić obowiązki polegające na dokonaniu określonych świadczeń pieniężnych na rzecz
spółdzielni. Taki charakter mają obowiązki wniesienia wpisowego, wniesienia wpłaty na udział oraz
wniesienie wkładu (jeżeli statut przewiduje jego wniesienie) określone w art. 19 ż 1 i 20 ż 1 i 2 Prawa
spółdzielczego.
1.4.3. Utrata członkostwa
Wypowiedzenie
Zgodnie z zasadą dobrowolnego i otwartego członkostwa członek spółdzielni może z niej wystąpić za
wypowiedzeniem. Termin wypowiedzenia powinien określać statut. W wypadku wystąpienia członka
ze spółdzielni zwrotowi podlegają wpłaty dokonane na udziały.
Wykluczenie lub wykreślenie
Ponadto spółdzielnia może rozwiązać stosunek członkostwa poprzez wykluczenie lub wykreślenie
członka (art 24). Wykluczenie członka może nastąpić z przyczyn zawinionych przez członka (np.
umyślnego naruszenia obowiązków członka), natomiast wykreślenie z przyczyn niezawinionych
(choroba, umieszczenie w zakładzie karnym, utrata określonych kwalifikacji, wyjazd za granicę).
Organem właściwym do podjęcia decyzji w tym przedmiocie jest zgodnie z ustawą rada nadzorcza lub
walne zgromadzenie. Członek spółdzielni pozbawiony członkostwa (przez radę nadzorczą) ma prawo
odwołania się do walnego zgromadzenia (postępowanie wewnątrzspółdzielcze) oraz zaskarżenia
uchwały w ciągu 6 tygodni do sądu. Walne Zgromadzenie może utrzymać bądz
uchylić uchwałę tym
samym przywracając członkostwo.
1.5. Majątek spółdzielni
Aby spółdzielnia mogła prowadzić działalność statutową (w szczególności gospodarczą) musi
posiadać określoną liczbę członków oraz musi dysponować określonymi funduszami (musi
dysponować własnym majątkiem). Majątek spółdzielni powstaje głównie z wpłat pieniężnych i innych
składników majątkowych wnoszonych przez członków, dochodów z prowadzonego przez spółdzielnię
przedsiębiorstwa oraz z innych z
ródeł. Każda spółdzielnia musi posiadać dwa fundusze (art. 78):
- fundusz udziałowy,
- fundusz zasobowy.
26
Fundusz udziałowy
Uczestnictwo członka w spółdzielni ma charakter osobowy (członkostwo w spółdzielni jest ściśle
związane z osobą członka). A
ączy się z nim nierozerwalnie majątkowe uczestnictwo w spółdzielni,
które znajduje swój wyraz w obowiązku zadeklarowania i objęcia co najmniej jednego udziału18.
Każdy członek spółdzielni ma obowiązek zdeklarowania a następnie wniesienia co najmniej jednego
udziału pieniężnego w wysokości przewidzianej przez statut spółdzielni (art. 20). Statut może też
przewidywać wnoszenie większej ilości udziałów, ale jednakowej dla wszystkich członków. Są to tak
zwane udziały obligatoryjne, których wniesienie jest obowiązkiem członka, a jego niewykonanie może
uzasadniać wykluczenie członka ze spółdzielni. Wysokość udziału zadeklarowanego jest wyrażona w
kwocie pieniężnej w złotych, ma stałą wartość i jest równa dla wszystkich członków spółdzielni.
Ustawa nie określa ani maksymalnej, ani minimalnej wysokości udziałów. Zdeklarowane, a ściślej
wniesione udziały stanowią fundusz udziałowy spółdzielni pozostający do jej wyłącznej dyspozycji
przez okres trwania członkostwa. Członek spółdzielni nie może przed ustaniem członkostwa żądać
zwrotu wpłat dokonanych na udziały. Zwrot nie może nastąpić jeżeli udziały zostały przeznaczone na
pokrycie strat spółdzielni.
Fundusz zasobowy
Fundusz zasobowy powstaje z wpisowego, części nadwyżki bilansowej lub innych z
ródeł określonych
w odrębnych przepisach. Wpisowe jest pewnego rodzaju opłatą z tytułu przystąpienia do spółdzielni.
Statut powinien określać wysokość wpisowego, tryb oraz termin jego wnoszenia. Przyjmuje się, że
wpisowe może mieć jedynie postać pieniężną. Fundusz zasobowy powstaje również z części nadwyżki
bilansowej. Spółdzielnia, prowadząc działalność gospodarczą, osiąga określony wynik finansowy 
zysk lub stratę. Zysk spółdzielni pomniejszony o podatek dochodowy i inne odpisy nazywany jest
nadwyżką bilansową (art. 75 Prawa spółdzielczego). Organem uprawnionym do podjęcia decyzji o
podziale nadwyżki jest walne zgromadzenie. Na fundusz zasobowy przeznacza się także darowizny
przekazane na rzecz spółdzielni. W wypadku spółdzielni socjalnych na fundusz zasobowy
przeznaczane jest co najmniej 40% nadwyżki bilansowej.
Fundusze rezerwowe (zapasowe)
Zgodnie z art. 78 ż 2 Prawa spółdzielczego oprócz funduszu udziałowego i funduszu zasobowego
można utworzyć na podstawie zapisów statutowych inne fundusze własne. Fundusze rezerwowe
spółdzielni mogą powstać wyłącznie z nadwyżek bilansowych (art. 77). W wypadku spółdzielni
socjalnych część nadwyżki bilansowej przeznaczana jest na fundusz inwestycyjny.
18
Piotr Zakrzewski  Majątek spółdzielni , Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2003 r.
27
1.6. Organy spółdzielni
Spółdzielnia, jako osoba prawna zgodnie z art. 38 k.c. działa przez swoje organy w sposób
przewidziany w ustawie i w opartym na niej statucie. Warunkiem działania spółdzielni jest
funkcjonowanie trzech niezbędnych dla niej organów (art. 35):
1. Walnego Zgromadzenia (zebranie grup członkowskich)
2. Rady Nadzorczej
3. Zarządu
Obok powyższych organów statut spółdzielni może przewidywać tworzenie innych organów tzw.
organów fakultatywnych.
1.6.1. Walne zgromadzenie
Walne zgromadzenie jest najwyższym organem spółdzielni. Z tego określenia nie wynika żadna
konsekwencja prawna, gdyż walne zgromadzenie, jak i inne organy, musi działać w granicach
kompetencji przewidzianych w statucie (i ustawie). O znaczeniu tego organu świadczy zakres spraw
określonych w art. 38, zastrzeżonym wyłącznie do jego kompetencji (np. uchwalanie zmian statutu,
czy podejmowanie uchwał w sprawie zbycia nieruchomości). Ustawa przewiduje, że walne
zgromadzenie powinno być zwoływane minimum raz w roku obrachunkowym, nie póz
niej niż 6
miesięcy po rozpoczęciu tegoż roku. Organem zwołującym walne zgromadzenie jest zarząd
spółdzielni. Organ ten może z własnej inicjatywy lub na wniosek rady nadzorczej, lub 1/10 członków
spółdzielni zwołać nadzwyczajne walne zgromadzenie z tym, że wnioskodawcy muszą określić, jakie
sprawy mogą stanowić przedmiot obrad walnego zgromadzenia (wniosek na piśmie ze wskazaniem
celu zwołania walnego). Walne powinno odbyć się w ciągu 6 tygodni od wniesienia żądania. Jeżeli to
nie nastąpi prawo zwołania walnego mają rada nadzorcza, związek rewizyjny lub Krajowa Rada
Spółdzielcza (art. 39 ż 5).
Prawo uczestniczenia w walnym zgromadzeniu mają wszyscy członkowie spółdzielni, a zarząd
zobowiązany jest zawiadomić ich o terminie, miejscu i porządku obrad co w sposób przewidziany w
statucie (art. 40). Bardzo ważne jest ustalenie porządku obrad, ponieważ walne może podejmować
wyłącznie uchwały w sprawach w nim wcześniej ujętych (art. 41). Możliwe jest sądowe zaskarżenie
każdej uchwały walnego zgromadzenia a prawo to przysługuje wszystkim członkom spółdzielni oraz
zarządowi spółdzielni.
1.6.2. Rada nadzorcza
28
Drugim, koniecznym organem spółdzielni jest rada nadzorcza. W spółdzielni socjalnej, w której liczba
członków nie przekracza 15 osób nie wybiera się rady nadzorczej a jej zadania wykonuje walne
zgromadzenie. Prawo kontroli przysługuje każdemu członkowi. Rada nadzorcza sprawuje kontrolę i
nadzór nad działalnością spółdzielni. W myśl ustawy jest to zawsze organ kolegialny składający się co
najmniej z trzech członków spółdzielni.
Prawo spółdzielcze przewiduje możliwość zastąpienia rady nadzorczej organem o nazwie komisja
rewizyjna i przekazania szeregu uprawnień rady walnemu zgromadzeniu. Dotyczy to małych
spółdzielni, w których z tego powodu nie ma problemów organizacyjnych ze względnie częstym
zwoływaniem walnego zgromadzenia.
1.6.3. Zarząd
Trzecim organem spółdzielni jest jej zarząd. Zarząd kieruje działalnością spółdzielni i reprezentuje ją
na zewnątrz (art. 48 ż 1 Prawa spółdzielczego). Do zarządu należy podejmowanie decyzji
niezastrzeżonych w ustawie lub statucie do kompetencji innych organów. Zarząd może być organem
jednoosobowym (art. 49) lub wieloosobowym. O składzie zarządu rozstrzyga statut spółdzielni, może
określać wymagania, które powinien spełniać kandydat na członka zarządu. Wyboru zarządu dokonuje
rada nadzorcza, albo walne zgromadzenie. Wyboru dokonuje się w sposób zindywidualizowany tzn.
właściwy statutowo organ dokonuje wyboru poszczególnych członków zarządu ze wskazaniem
funkcji, jakie mają pełnić. Członek zarządu może być w każdym czasie odwołany przez organ, który
dokonał jego wyboru. Odwołanie musi nastąpić w głosowaniu tajnym. Wynik głosowania
przekazywany jest w formie pisemnej wraz z uzasadnieniem osobie zainteresowanej. Ustawa
przewiduje też szczególny tryb odwołania członków zarządu, ma on miejsce na forum walnego
zgromadzenia w przypadku gdy dany członek zarządu w poprzednim głosowaniu nie uzyskał
absolutorium ze strony walnego zgromadzenia.
1.7. Reprezentacja
Ponieważ pierwszą z podstawowych funkcji zarządu jest reprezentowanie spółdzielni w stosunkach
zewnętrznych i wewnętrznych, ustawa określa zasady takiej reprezentacji. Jest to tzw. zasada
reprezentacji łącznej, tzn. że oświadczenia za spółdzielnię, aby były prawnie skuteczne muszą być
składane przez co najmniej dwóch członków spółdzielni, albo jednego z członków wraz z
pełnomocnikiem (art. 54).
1.8. Powoływanie i odwoływanie organów spółdzielni
29
Organy spółdzielni są wybierane w głosowaniu tajnym spośród nieograniczonej liczby kandydatów.
Odwołanie członków organów także następuje w głosowaniu tajnym. Organy wybierane są na
określoną kadencję. Członkami rady mogą być wyłącznie członkowie spółdzielni (art. 45). To czy
osoba niebędąca członkiem spółdzielni może być członkiem zarządu decyduje statut spółdzielni.
Organ, który zgodnie ze statutem jest uprawniony do powołania członków zarządu może ich odwołać.
Walne zgromadzenie może odwołać tych członków zarządu, którym nie udzieliło absolutorium, nawet
jeżeli nie jest organem uprawnionym do powoływania zarządu.
2. Spółdzielnie socjalne
2.1. Uprawnienia spółdzielni socjalnych
Działalność spółdzielni socjalnej może zostać wsparta ze środków budżetu państwa lub środków
budżetu jednostki samorządu terytorialnego (np. art. 12 ust 3a  koszty składek na ubezpieczenie
społeczne pracowników, art. 15  dotacje, pożyczki, poręczenia). Wolontariusze mogą wykonywać
świadczenia na rzecz spółdzielni socjalnej. Nadwyżka bilansowa nie może podlegać podziałowi
pomiędzy członków spółdzielni socjalnej. Zgodnie z art. 3 ust. 3a ustawy o działalności pożytku
publicznego i o wolontariacie do spółdzielni socjalnych nie stosuje się przepisów dotyczących
prowadzenia nieodpłatnej działalności pożytku publicznego, inicjatywy lokalnej, statusu organizacji
pożytku publicznego oraz rad pożytku publicznego (art. 7 oraz art. 19b-41).
2.2. Likwidacja spółdzielni socjalnej
Zgodnie z art. 18 ustawy spółdzielnia socjalna przechodzi w stan likwidacji:
1) z upływem czasu na jaki ją powołano;
2) wskutek zgodnych uchwał walnych zgromadzeń zapadłych większością 3/4 głosów na dwóch
kolejno po sobie następujących walnych zgromadzeniach, w odstępie co najmniej dwóch
tygodni;
3) wobec zaprzestania używania w nazwie oznaczenia "Spółdzielnia Socjalna";
4) wskutek zmniejszenia się liczby członków poniżej pięciu w przypadku osób fizycznych i dwóch
w przypadku osób prawnych lub zwiększenia powyżej pięćdziesięciu;
5) przekroczenia limitu osób nie spełniających warunków  wykluczenia ;
6) naruszenia zasad podziału nadwyżki bilansowej;
30
7) nie zatrudnienia przez spółdzielnie założone przez organizacje pozarządowe wymaganej liczby
osób spełniających warunki  wykluczenia .
Typowe problemy w działalności NGO
3.6. Ogólne zasady działania osób prawnych
Stowarzyszenia, związki stowarzyszeń, fundacje i spółdzielnie posiadają osobowość prawną. Zasadą
jest, że organizacje uzyskują osobowość prawną z chwilą uzyskania wpisu do właściwego rejestru (art.
37 ż 1 k.c.).
Wpis organizacji do rejestru ma charakter konstytutywny, natomiast istnieją wątpliwości czy
taki charakter mają wpisy dotyczące zmian statutowych oraz zmiany we władzach
organizacji.
Uchwała o zmianie statutu wywiera skutki prawne od chwili jej podjęcia, a nie od daty wpisania do
rejestru19.
Wpisy zmian w organach (np. zarządzie) mają charakter deklaratoryjny, co oznacza, że obowiązują od
chwili podjęcia uchwały a nie dokonania wpisu. Dlatego też wymóg przedkładania nie starszego niż 3
miesięczny odpisu z KRS, stosowany przez niektórych grantodawców, nie ma uzasadnienia prawnego.
Rejestracja danych dotyczących sposobu reprezentacji podmiotu w Krajowym Rejestrze Sądowym
należy do czynności o charakterze deklaratoryjnym. Tego rodzaju zmiana jest skuteczna od chwili
podjęcia uchwały (z ograniczeniami wobec osób dokonujących czynności w dobrej wierze i w
zaufaniu do rejestru stowarzyszeń). W przypadku, gdy zmiana sposobu reprezentacji nie została
jeszcze ujawniona w Krajowym Rejestrze Sądowym, dla stanowczego ustalenia sposobu prawidłowej
reprezentacji wystarczy, gdy osoba prawna legitymuje się w postępowaniu przed Sądem uchwałą o
zmianie statutu, bądz
znowelizowanym, ujednoliconym tekstem statutu, albo tekstem nowo przyjętego
statutu20.
Wpisów w rejestrze stowarzyszeń, fundacji i innych organizacji nie ogłasza się w Monitorze
Sądowym i Gospodarczym. Dla każdego podmiotu wpisanego do rejestru prowadzone są akta
rejestrowe, gdzie są przechowywane złożone dokumenty (np. tekst statutu). Każdy ma prawo
przeglądania akt rejestrowych.
19
Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 1990 r., o sygn. akt I PR 440/90.
20
Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 18.09.2008 r., o sygn. akt I OSK 333/08, LEX
nr 516805
31
Czy organizacje pozarządowe powinny podlegać rejestracji sądowej? Jakie są wady i zalety
rejestracji sądowej?
Rejestracja dokonywana przez organ sądowy nie jest jedynym rozwiązaniem stosowanym w
systemach prawnych państw europejskich. Stosowane są również modele, w których rejestracja
dokonywana jest przez organy administracyjne (organy nadzorujące działanie stowarzyszeń),
notariuszy lub podmioty od państwa niezależne jak np. izby handlowe. W wypadku tego ostatniego
rozwiązania organ dokonujący wpisu do rejestru nie bada zgodności statutu stowarzyszenia z
przepisami prawa. Rejestracja jest bowiem wyłącznie czynnością techniczną poświadczającą, że
określony podmiot funkcjonuje w obrocie gospodarczym, a nie że jest działalność jest zgodna z
prawem.
Zgodnie z art. 38 k.c. osoba prawna działa poprzez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie
oraz opartym na niej statucie. Jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku
powołanych do tego organów, sąd ustanawia dla niej kuratora (art. 42 ż 1 k.c.).
Działanie organu (tj. osób fizycznych pełniących stosowną funkcję np. w zarządzie) traktuje się jako
działanie osoby prawnej. Czynność prawna dokonana przez osoby fizyczne wchodzące w skład organu
osoby prawnej, ale z przekroczeniem jego kompetencji, nie może wywołać skutku dla tej osoby
(prawnej) i jako sprzeczna z art. 38 k.c. jest nieważna.
1.1. Zatrudnianie pracowników i społeczna działalność członków
Zgodnie z art. 2 ust 3 Prawa o stowarzyszeniach stowarzyszenie opiera swoją działalność na pracy
społecznej członków, jednakże do prowadzenia swych spraw może zatrudniać pracowników. Sąd
Apelacyjny w Warszawie uznał za dopuszczalne zatrudnianie członków zarządu stowarzyszenia.
Zdaniem sądu jest to dopuszczalne, gdyż funkcjonowanie w charakterze członka zarządu często wiąże
się z koniecznością poświęcenia takiej ilości czasu, która odpowiada całodziennemu zatrudnieniu i
uniemożliwia podjęcie zatrudnienia u innego pracodawcy21.
Wydaje się, że założenie, iż działalność stowarzyszenia opiera się na społecznej działalności jego
członków ma pełne uzasadnienie w odniesieniu do małych organizacji, lecz utrudnia profesjonalizację
działalności większych stowarzyszeń. W wypadku członków władz stowarzyszenia, a zwłaszcza
członków zarządu powstaje problem praktyczny, kto powinien reprezentować stowarzyszenie w
relacjach z członkiem zarządu. Prawo o stowarzyszeniach nie reguluje tej kwestii. Należy więc
21
Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 7 kwietnia 1992 r., o sygn. akt I ACr 130/92, PS-wkł.
1993/11/9.
32
umieścić stosowne zapisy w statucie. Pomocne mogą być dotyczące tej kwestii zapisy prawa
spółdzielczego. Zgodnie z art. 52 ż 1 Prawa spółdzielczego stosunek pracy z członkami zarządu
zatrudnianymi w spółdzielni nawiązuje rada spółdzielni.
1. Zmiana statutu i celu fundacji
Statut fundacji powinien przewidywać wyraz
nie przewidywać możliwość zmiany statutu fundacji oraz
tryb dokonywania tych zmian (uprawniony organ). Orzecznictwo sądów nie jest w tej materii spójne.
Część sędziów uważa, że jeżeli statut nie zawiera postanowienia o możliwości zmiany statutu, to
zmiana taka nie jest możliwa nawet wolą fundatora.
Fundator nie może zmienić statutu fundacji, gdy jej statut nie upoważnia go do dokonywania takich
zmian22.
Inni uważają, że fundator może zmienić statut fundacji (jeżeli nie zmienia jej celu). Ponadto inną
kontrowersyjną kwestią jest możliwość zmiany celu fundacji. Część prawników uważa, że zmiana
celu fundacji nie jest możliwa nawet jeżeli statut to przewiduje (chodzi o brak możliwości zmiany
zapisów zawartych w akcie założycielskim oraz kwestię zaufania publicznego do fundacji, to znaczy
tego że zajmuje się ona określoną problematyką). Inni dopuszczają zmianę celu fundacji albo pod
warunkiem, że chodzi wyłącznie o doprecyzowanie lub rozszerzenie celu fundacji, albo w pełnym
zakresie ale pod warunkiem, że statut wyraz
nie dopuszcza możliwość zmiany celu.
Jeżeli statut fundacji dopuszcza jego zmianę, nie jest wykluczona zmiana tych postanowień, które
zgodne są z oświadczeniem woli o ustanowieniu fundacji i dotyczą wymagań innych niż określone w
art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (a więc nie dotyczą celu oraz funduszu
założycielskiego)23.
Zmiana celu fundacji, ustalonego przez fundatora i określonego w statucie, może zostać dokonana w
razie, gdy statut to przewiduje i z zachowaniem przewidzianych w statucie warunków24.
2. Likwidacja fundacji
Fundacja może zostać zlikwidowana tylko w wypadkach wyraz
nie wskazanych w przepisach prawa.
Ani fundatora, ani zarząd fundacji nie może podjąć decyzji o zlikwidowaniu fundacji, jeżeli nie
22
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 2006 r., o sygn. akt III CZP 114/06, OSNC 2007/7-8/109,
Biul.SN 2006/11/15.
23
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2007 r., o sygn. akt III CZP 26/07, OSNC 2008/3/32, Biul.SN
2007/4/8, Prok.i Pr.-wkł. 2008/9/45, M.Prawn. 2008/11/587.
24
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7.07.1993 r., o sygn. akt III CZP 88/93, OSNC 1994/1/14.
33
zachodzi żadna z przyczyn określonych w ustawach. Inaczej jest w wypadku stowarzyszeń, które
mogą zostać w każdej chwili rozwiązane na mocy postanowienia walnego zgromadzenia członków.
Przyczyny likwidacji fundacji są określone w art. 15 ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach w
sposób wyczerpujący25.
Zgodnie z art. 15 ustawy o fundacjach w razie osiągnięcia celu, dla którego fundacja była
ustanowiona, lub w razie wyczerpania środków finansowych i majątku fundacji, fundacja podlega
likwidacji w sposób wskazany w statucie. W innych wypadkach likwidacja fundacji może nastąpić
tylko na mocy przepisu ustawy np. na podstawie art. 42 k.c. ż 1, który stanowi, że jeżeli osoba prawna
nie może prowadzić swoich spraw z braku powołanych do tego organów, sąd ustanawia dla niej
kuratora. Kurator powinien postarać się niezwłocznie o powołanie organów osoby prawnej, a w razie
potrzeby o jej likwidację.
W Sejmie poprzedniej kadencji trwały prace nad projektem nowej ustawy o fundacjach (projekt z dnia
26.10.2006 r.), który przewidywał szereg zmian m.in. obowiązek powołania organu kontroli
wewnętrznej, minimalny majątek przeznaczony na działalność gospodarczą co najmniej 20.000
złotych, możliwość zakładania związków fundacji (analogicznie do związków stowarzyszeń),
doprecyzowanie przepisów dotyczących likwidacji fundacji.
3. Zasady reprezentacji NGO
Art. 38 Kodeksu cywilnego (k.c.). Osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany
w ustawie i w opartym na niej statucie.
Art. 39. ż 1. K.c. Kto jako organ osoby prawnej zawarł umowę w jej imieniu nie będąc jej organem
albo przekraczając zakres umocowania takiego organu, obowiązany jest do zwrotu tego, co otrzymał
od drugiej strony w wykonaniu umowy, oraz do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła
przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o braku umocowania.
ż 2. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy umowa została zawarta w imieniu
osoby prawnej, która nie istnieje  np. stowarzyszenie w trakcie rejestracji!
Czynność prawna jest nieważna chyba, że
Art. 14 Ustawy o KRS. Podmiot obowiązany do złożenia wniosku o wpis do Rejestru nie
może powoływać się wobec osób trzecich działających w dobrej wierze na dane, które nie
zostały wpisane do Rejestru lub uległy wykreśleniu z Rejestru.
25
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7.07.1993 r., o sygn. akt III CZP 88/93, OSNC 1994/1/14.
34
Okoliczność, że fałszywy piastun organu osoby prawnej nadal jest wpisany do rejestru
przedsiębiorców KRS, w świetle art. 14-17 ustawy o KRS [ustawy z 1997 r. o Krajowym
Rejestrze Sądowym] będzie [...] skutkować tym, iż to podmiot zobowiązany do złożenia
wniosku o wpis do tego rejestru będzie miał ograniczoną możliwość powoływania się na
wadliwość czynności podjętej przez fałszywego piastuna.
Art. 95 K.c. ż 2. Czynność prawna dokonana przez przedstawiciela w granicach umocowania pociąga
za sobą skutki bezpośrednio dla reprezentowanego.
Art. 96. K.c. Umocowanie do działania w cudzym imieniu może opierać się na ustawie
(przedstawicielstwo ustawowe) albo na oświadczeniu reprezentowanego (pełnomocnictwo).
Art. 98. K.c. Pełnomocnictwo ogólne obejmuje umocowanie do czynności zwykłego zarządu. Do
czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu potrzebne jest pełnomocnictwo określające ich
rodzaj, chyba że ustawa wymaga pełnomocnictwa do poszczególnej czynności.
Art. 99. ż 1. K.c. Jeżeli do ważności czynności prawnej potrzebna jest szczególna forma,
pełnomocnictwo do dokonania tej czynności powinno być udzielone w tej samej formie.
ż 2. Pełnomocnictwo ogólne powinno być pod rygorem nieważności udzielone na piśmie.
Art. 103. ż 1. K.c. Jeżeli zawierający umowę jako pełnomocnik nie ma umocowania albo przekroczy
jego zakres, ważność umowy zależy od jej potwierdzenia przez osobę, w której imieniu umowa
została zawarta.
ż 2. Druga strona może wyznaczyć osobie, w której imieniu umowa została zawarta, odpowiedni
termin do potwierdzenia umowy; staje się wolna po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu.
ż 3. W braku potwierdzenia ten, kto zawarł umowę w cudzym imieniu, obowiązany jest do zwrotu
tego, co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy, oraz do naprawienia szkody, którą druga
strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o braku umocowania lub o przekroczeniu
jego zakresu.
Art. 104. K.c. Jednostronna czynność prawna dokonana w cudzym imieniu bez umocowania lub z
przekroczeniem jego zakresu jest nieważna.
Art. 108. K.c. Pełnomocnik nie może być drugą stroną czynności prawnej, której dokonywa w
imieniu mocodawcy, chyba że co innego wynika z treści pełnomocnictwa albo że ze względu na treść
czynności prawnej wyłączona jest możliwość naruszenia interesów mocodawcy. Przepis ten stosuje
się odpowiednio w wypadku, gdy pełnomocnik reprezentuje obie strony.
35
VI. Zasady uzyskiwania statusu OPP, prawa i obowiązki OPP, zasady
korzystania z pracy wolontariuszy.
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie
(Dz.U.03.96.873).
1. Definicja organizacji pożytku publicznego
Organizacje pożytku publicznego są to organizacje pozarządowe spełniające warunki określone w
ustawie, co do których informacja o spełnieniu wymagań została wpisana do Krajowego Rejestru
Sądowego.
Organizacją pożytku publicznego może być tylko organizacja pozarządowa oraz organizacja kościelna
lub wyznaniowa albo spółka akcyjna, z o.o. oraz sportowa spółka akcyjna spełniająca wymagania
określone w art. 20 ustawy. Aby uzyskać status OPP organizacja musi prowadzić działalność pożytku
publicznego nieprzerwanie przez co najmniej 2 lata. Status organizacji pożytku publicznego (OPP)
może uzyskać organizacja pozarządowa, która spełnia łącznie następujące wymagania:
1) prowadzi działalność pożytku publicznego na rzecz ogółu społeczności, lub określonej grupy
podmiotów, pod warunkiem że grupa ta jest wyodrębniona ze względu na szczególnie trudną sytuację
życiową lub materialną w stosunku do społeczeństwa (w przypadku stowarzyszeń działalność nie
może być prowadzona wyłącznie na rzecz członków stowarzyszenia).
2) prowadzi działalność gospodarczą wyłącznie jako dodatkową w stosunku do działalności pożytku
publicznego;
3) nadwyżkę przychodów nad kosztami przeznacza na działalność pożytku publicznego;
4) ma statutowy kolegialny organ kontroli lub nadzoru, odrębny od organu zarządzającego i
niepodlegający mu w zakresie wykonywania kontroli wewnętrznej lub nadzoru, przy czym
członkowie organu kontroli lub nadzoru:
a) nie mogą być członkami organu zarządzającego ani pozostawać z nimi w związku
małżeńskim, we wspólnym pożyciu, w stosunku pokrewieństwa, powinowactwa lub
podległości służbowej,
b) nie byli skazani prawomocnym wyrokiem za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia
publicznego lub przestępstwo skarbowe,
36
c) mogą otrzymywać z tytułu pełnienia funkcji w takim organie zwrot uzasadnionych kosztów
lub wynagrodzenie w wysokości nie wyższej niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie w
sektorze przedsiębiorstw ogłoszone przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za rok
poprzedni;
5) członkowie organu zarządzającego nie byli skazani prawomocnym wyrokiem za przestępstwo
umyślne ścigane z oskarżenia publicznego lub przestępstwo skarbowe;
6) statut lub inne akty wewnętrzne organizacji zabraniają:
a) udzielania pożyczek lub zabezpieczania zobowiązań majątkiem organizacji w stosunku do jej
członków, członków organów lub pracowników oraz osób, z którymi członkowie, członkowie
organów oraz pracownicy organizacji pozostają w związku małżeńskim, we wspólnym
pożyciu albo w stosunku pokrewieństwa lub powinowactwa w linii prostej, pokrewieństwa lub
powinowactwa w linii bocznej do drugiego stopnia albo są związani z tytułu przysposobienia,
opieki lub kurateli, zwanych dalej "osobami bliskimi",
b) przekazywania ich majątku na rzecz ich członków, członków organów lub pracowników oraz
ich osób bliskich, na zasadach innych niż w stosunku do osób trzecich, w szczególności, jeżeli
przekazanie to następuje bezpłatnie lub na preferencyjnych warunkach,
c) wykorzystywania majątku na rzecz członków, członków organów lub pracowników oraz ich
osób bliskich na zasadach innych niż w stosunku do osób trzecich, chyba że to wykorzystanie
bezpośrednio wynika z celu statutowego,
d) zakupu towarów lub usług od podmiotów, w których uczestniczą członkowie organizacji,
członkowie jej organów lub pracownicy oraz ich osób bliskich, na zasadach innych niż w
stosunku do osób trzecich lub po cenach wyższych niż rynkowe.
Stowarzyszenie ubiegające się o nadanie mu statusu organizacji pożytku publicznego powinno w
treści statutu zamieścić postanowienia dotyczące zakazów, o których stanowi art. 20 pkt 7 ustawy z
dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie26.
Zgodnie z art. 95 ust. 1 pkt 7 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych nie pobiera się opłat od wniosku o wpis do Krajowego Rejestru Sądowego organizacji
społecznych oraz kościołów i związków wyznaniowych.
26
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 2005 r., o sygn. akt III CZP 16/05 OSNC 2006/3/49, Biul.SN
2005/5/6, Wokanda 2005/9/1, Wspólnota 2005/11/52, Prok.i Pr.-wkł. 2006/1/50, OSP 2006/3/34.
37
2. Obowiązki organizacji pożytku publicznego
Organizacje pożytku publicznego są obowiązane:
- sporządzać sprawozdania merytoryczne ze swojej działalności (art. 23 ust 1),
- sporządzać roczne sprawozdania finansowe
- przekazywać ministrowi właściwemu do spraw zabezpieczenia społecznego sprawozdanie finansowe
i merytoryczne w terminie 15 dni od dnia zatwierdzenia rocznego sprawozdania finansowego oraz
podawać je do publicznej wiadomości, w tym poprzez zamieszczenie na swojej stronie internetowej.
3. Nadzór nad organizacjami pożytku publicznego
Nadzór nad działalnością pożytku publicznego organizacji pożytku publicznego sprawuje minister
właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego. Osoby upoważnione do dokonywania kontroli są
uprawnione do wstępu na teren nieruchomości lub jej części, na którym jest prowadzona działalność
organizacji pożytku publicznego, oraz żądania pisemnych lub ustnych wyjaśnień, okazania
dokumentów lub innych nośników informacji, a także udostępniania danych mających związek z
przedmiotem kontroli. Z przeprowadzonej kontroli sporządza się protokół, który podpisują osoby
przeprowadzające kontrolę i członek organu zarządzającego uprawniony do reprezentowania
kontrolowanej organizacji pożytku publicznego lub osoba przez niego upoważniona. Odmowa
podpisu protokołu przez członka organu zarządzającego organizacji pożytku publicznego lub osobę
przez niego upoważnioną wymaga podania przyczyny. W przypadku odmowy podpisu protokół
uznaje się za podpisany w dniu odmowy. Członek organu zarządzającego uprawniony do
reprezentowania kontrolowanej organizacji pożytku publicznego lub osoba przez niego upoważniona
może, w terminie 14 dni od dnia podpisania protokołu, złożyć na piśmie wyjaśnienia albo zgłosić
zastrzeżenia do treści protokołu. Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego, po
zakończeniu postępowania kontrolnego, w terminie 14 dni, przekazuje organizacji pożytku publicznego
wystąpienie pokontrolne.
Minister może wystąpić do KRS o wykreślenie statusu OPP w przypadkach:
niezastosowania się organizacji do wezwania w terminie 30 dni od jego otrzymania dotyczącego
zaprzestania naruszania obowiązków, o których mowa w art. 23, w szczególności niezłożenia lub
nieopublikowania w terminie sprawozdania finansowego lub merytorycznego, lub złożenia
sprawozdań niekompletnych, lub budzących wątpliwości co do prawidłowości działalności
organizacji pożytku publicznego;
38
 niezastosowania się organizacji do wezwania w terminie 30 dni od jego otrzymania dotyczącego
zaprzestania naruszania obowiązku nadesłania do organu, który udzielił pozwolenia na
przeprowadzenie zbiórki publicznej, sprawozdania z wyników zbiórki publicznej i ze sposobu
zużytkowania zebranych ofiar lub nieogłoszenia w prasie, w rozumieniu przepisów prawa
prasowego, o zasięgu obejmującym co najmniej obszar, na którym zbiórka została
przeprowadzona, wyników zbiórki publicznej i sposobu zużytkowania zebranych ofiar;
niezastosowania się organizacji do wezwania w terminie 30 dni od jego otrzymania dotyczącego
nadesłania informacji o rozliczeniu środków pochodzących ze zbiórki publicznej lub informacji o
otrzymanych darowiznach zgodnie z ustawą o podatku dochodowym od osób prawnych (art. 18
ust 1 f);
w przypadku powtarzającego się wykorzystywania otrzymanych dotacji niezgodnie z
przeznaczeniem stwierdzonego decyzją organów administracji publicznej lub prawomocnym
orzeczeniem sądu.
4. Uprawnienia organizacji pożytku publicznego
Na podstawie art. 27 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie organizacje pożytku
publicznego mają prawo otrzymywać 1% podatku dochodowego od osób fizycznych.
Na zasadach określonych w ustawie z dnia 28 listopada 2003 r. o służbie zastępczej w organizacji
pożytku publicznego mogą wykonywać pracę osoby skierowane do odbycia służby zastępczej.
Organizacje pożytku publicznego mogą nabywać prawo użytkowania nieruchomości należących do
Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego na preferencyjnych zasadach. Oznacza to, że
minister właściwy do spraw Skarbu Państwa może dokonać darowizny nieruchomości z zasobu
Skarbu Państwa na rzecz organizacji pożytku publicznego; w przypadku niewykorzystania
nieruchomości na cel określony w umowie, a także w razie utraty przez organizację statusu organizacji
pożytku publicznego - następuje odwołanie darowizny.
Właściwy organ, za zgodą odpowiednio wojewody albo rady lub sejmiku, może udzielić bonifikaty od
ceny ustalonej zgodnie z art. 68 ust 1 pkt 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami organizacjom pożytku publicznego - jeżeli nieruchomość będzie wykorzystywana
na cel prowadzonej przez nie działalności pożytku publicznego.
Zwolnienie z podatku dochodowego od osób prawnych i inne zwolnienia podatkowe  zostaną
omówione w ramach bloku II
39
5. Odpowiedzialność członków zarządu organizacji pożytku publicznego
Zgodnie z art. 27b ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie członek organu
zarządzającego, organu kontroli lub nadzoru organizacji pożytku publicznego oraz likwidator
organizacji pożytku publicznego odpowiada wobec tej organizacji za szkodę wyrządzoną działaniem
lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu organizacji pożytku
publicznego, chyba że nie ponosi winy. Członek organu zarządzającego, organu kontroli lub nadzoru
oraz likwidator organizacji pożytku publicznego powinien przy wykonywaniu obowiązków dołożyć
staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności, a jeżeli swoje obowiązki
wykonuje społecznie jest obowiązany dokładać należytej staranności.
Na podstawie art. 116a ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa - za zaległości
podatkowe osób prawnych (czyli również organizacji pozarządowych) odpowiadają solidarnie całym
swoim majątkiem członkowie organów zarządzających tymi osobami.
6. Wolontariat
6.1. Definicja wolontariusza
W myśl ustawy wolontariuszem jest osoba, która ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje
świadczenia, odpowiadające świadczeniu pracy, na zasadach określonych w ustawie o działalności
pożytku publicznego i o wolontariacie.
6.2. Korzystający z pracy wolontariuszy
Podmiotami uprawnionymi do korzystania z pomocy wolontariuszy są:
1. Organizacje pozarządowe oraz podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 (podmioty kościelne i
wyznaniowe oraz stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego) w zakresie ich działalności
statutowej, w szczególności w zakresie działalności pożytku publicznego.
2. Organy administracji publicznej, z wyłączeniem prowadzonej przez nie działalności gospodarczej.
3. Jednostki organizacyjne podległe organom administracji publicznej lub nadzorowane przez te
organy, z wyłączeniem prowadzonej przez te jednostki działalności gospodarczej.
Podmioty uprawnione do korzystania z pracy wolontariuszy nazywane są w ustawie  korzystającymi .
Ustawa przewiduje, że członek stowarzyszenia może również wykonywać świadczenia, jako
wolontariusz, na rzecz stowarzyszenia, którego jest członkiem.
40
6.3. Zasady korzystania z pracy wolontariuszy
Zakres, sposób i czas wykonywania przez wolontariusza pracy określają wspólnie korzystający i
wolontariusz w porozumieniu (umowie). Jeżeli wolontariusz ma pracować dłużej niż 30 dni to
porozumienie musi być sporządzone na piśmie i musi zawierać postanowienia o możliwości jego
rozwiązania, a jeżeli krócej to porozumienie musi być potwierdzone na piśmie jeżeli wolontariusz o to
poprosi. Stosunek prawny łączący korzystającego z wolontariuszem nie jest stosunkiem pracy, lecz
stosunkiem cywilnoprawnym, a wykonywane przez wolontariusza świadczenie na rzecz
korzystającego jest świadczeniem  odpowiadającym świadczeniu pracy , a nie świadczeniem pracy.
Korzystający jest zobowiązany:
" Zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy.
" Poinformować wolontariusza o ryzyku dla zdrowia i bezpieczeństwa związanym z
wykonywanymi świadczeniami oraz o zasadach ochrony przez tymi zagrożeniami.
" Poinformować wolontariusza o przysługujących mu prawach i ciążących obowiązkach.
" Pokrywać koszty podróży lub diet (chyba, że wolontariusz zwolni korzystającego z tego
obowiązku).
" Zapewnić ubezpieczenia NW w wypadku wolontariusza pracującego nie dłużej niż 30 dni.
Korzystający może (a więc nie musi) pokrywać na zasadach dotyczących pracowników także inne
niezbędne koszty ponoszone przez wolontariusza, związane z wykonywanymi przez niego zadaniami,
jak również koszty szkoleń wolontariuszy.
Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie nie przewiduje konieczności
ubezpieczania wolontariusz od odpowiedzialności cywilnej (OC). Korzystający nie mają również
obowiązku opłacania za wolontariuszy składek na ubezpieczenie społeczne, w tym na ubezpieczenie
zdrowotne. Ustawa pozwala jednak na dobrowolne zgłoszenie wolontariusza do ubezpieczenia
zdrowotnego, pod warunkiem, że wolontariusz nie jest objęty tym ubezpieczeniem z innego tytułu.
Zgodnie z art. 50 ustawy wartość świadczenia wolontariusza nie stanowi darowizny na rzecz
korzystającego w rozumieniu przepisów Kodeksu cywilnego oraz przepisów podatkowych.
Jakie są rodzaje odpowiedzialności prawnej
Odpowiedzialność wewnątrz organizacyjna (statutowa)
41
- wynikająca ze statutu, regulaminów, uchwał, polegająca na odwołaniu z zajmowanego
stanowiska, wykluczeniu z organizacji, zastosowaniu innych kar wnikających ze statutu i
wydanych na jego podstawie przepisach.
Odpowiedzialność cywilna (kontraktowa)
Odpowiedzialność za niewykonanie lub niewłaściwe wykonanie zobowiązania (umowy)  art.
471 k.c.
Odpowiedzialność cywilna (odszkodowawcza)
Zgodnie z zasadami odpowiedzialności cywilnej określonymi w art. 415 k.c. każdy kto z winy swej
wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.
Odpowiedzialność karna
Odpowiedzialność indywidualna za przestępstwo lub wykroczenie
Odpowiedzialność karno-skarbowa
Odpowiedzialność indywidualna za przestępstwo lub wykroczenie skarbowe
Odpowiedzialność administracyjno - karna
Odpowiedzialność za naruszenie prawa, gdzie kary finansowe nakładane są w drodze decyzji
administracyjnej (ochrona konkurencji, obrót instrumentami finansowymi, itp.)
Przykałdy:
Prezes kradnie z kasy organizacji?
Art. 278. ż 1. Kodeksu karnego. Kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Art. 284. ż 1. K.k. Kto przywłaszcza sobie cudzą rzecz ruchomą lub prawo majątkowe,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
ż 2. Kto przywłaszcza sobie powierzoną mu rzecz ruchomą, podlega karze pozbawienia
wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Art. 415 K.c. Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej
naprawienia.
W związku z popełnieniem przestępstwa osoby każdy może złożyć zawiadomienie do
prokuratury o popełnieniu przestępstwa, a zarząd może reprezentować organizację jako
42
pokrzywdzonego. Ponadto organizacja może wystąpić do sądu z roszczeniem
odszkodowawczym.
Zarząd udzielił niekorzystnej pożyczki jednemu z członków zarządu?
Działanie na szkodę organizacji
Nieprawidłowe decyzje, błędy w zarządzaniu lub zaniedbania powodujące straty majątkowe mogą być
podstawą zarzutu niegospodarności (niekiedy przestępstwo to nazywane jest nadużyciem zaufania) i
skutkować mogą odpowiedzialnością karną na podstawie art. 296 k.k.
Art. 296 ż 1 Kodeksu karnego  kto będąc zobowiązanym do zajmowania się sprawami majątkowymi
lub działalnością gospodarczą osoby prawnej, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub
niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, wyrządza jej znaczną szkodę.
Odpowiedzialność karna jest konsekwencją popełnienia przestępstwa. Zgodnie z art. 296 ż 1 k.k.
karane jest wyrządzenie znacznej szkody majątkowej na skutek nadużycia uprawnień lub
niedopełnienia obowiązku przez osoby zobowiązane do zajmowania się sprawami majątkowymi lub
działalnością gospodarczą organizacji pozarządowej. Na podstawie art. 296 ż 4 k.k. odpowiedzialności
karnej podlega także osoba, która wyrządziła szkodę majątkową działając nieumyślnie (a więc przez
lekkomyślność lub niedbalstwo). Warunkiem odpowiedzialności karnej z art. 296 k.k. jest
wyrządzenie tzn.  znacznej szkody . Pojęcie znacznej szkody zostało zdefiniowane w Kodeksie
karnym i oznacza szkodę przekraczającą 200.000 złotych. Wyrządzenie mniejszej szkody nie jest
przestępstwem, chyba że zachowanie sprawcy stanowi inne przestępstwo np. kradzież czy też
przywłaszczenie.
Odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę (wobec organizacji)
Członkowie władz organizacji pozarządowej, którzy swoim zachowaniem doprowadzili do
wyrządzenia szkody organizacji ponoszą odpowiedzialność materialną za naprawienie tej szkody.
Odpowiedzialność określona w art. 415 k.c. nazywana jest odpowiedzialnością za czyn niedozwolony,
czy też określana jest mianem deliktu. Czyn niedozwolony (delikt) oznacza wszystkie te sytuacje, gdy
z mocy przepisu ustawy sam fakt wyrządzenia szkody rodzi obowiązek odszkodowawczyi. Jeżeli
poszkodowana organizacja wykaże, że szkoda jest normalnym następstwem zawinionego działania
danej osoby (jest związek przyczynowy pomiędzy zachowaniem członka zarządu a powstaniem
szkody) może żądać od niej odszkodowania. Odpowiedzialność cywilna związana jest także z
nieumyślnym wyrządzeniem szkody, nawet przez lekkomyślność czy też niedbalstwo (brak należytej
staranności).
43
Odnośnie spółdzielni odpowiedzialność członków zarządu i rady została określona wprost w art. 58
Prawa spółdzielczego. Zgodnie z tym przepisem członek zarządu lub rady winny czynu lub
zaniedbania, przez które spółdzielnie poniosła szkodę, odpowiada za nie osobiście. Jednakże w tym
wypadku odpowiedzialność została ograniczona do trzykrotności przeciętnego miesięcznego
wynagrodzenia w spółdzielni.
Zarząd nie prowadzi lub z
le prowadzi rachunkowość?
Nie prowadzenie lub niewłaściwe prowadzenie ksiąg rachunkowych
Ustawa o rachunkowości, określająca zasady prowadzenia rachunkowości osób prawnych, w tym
organizacji pozarządowych, w art. 77 przewiduje odpowiedzialność karną osób zarządzających
organizacją za:
" nieprowadzenie ksiąg rachunkowych lub prowadzenie ich wbrew przepisom (wadliwie) lub
podawanie w nich nierzetelnych danych (nierzetelnie)
Celem przepisów ustawy o rachunkowości jest zapewnienie rzetelnej i pełnej informacji o sytuacji
finansowej i efektach działalności podmiotu, które mają znaczenie przy podejmowaniu decyzji
ekonomicznych przez ten podmiot i innych uczestników obrotu gospodarczego.
Często pojawiają się wątpliwości, jaki jest zakres odpowiedzialności osoby, której zlecono
prowadzenie rachunkowości (księgowej), a jaki zarządu organizacji. Należy zaznaczyć, iż co do
zasady zlecenie prowadzenia rachunkowości inne osobie (np. księgowej) nie zwalnia z
odpowiedzialności za prawidłowe prowadzenie rachunkowości członków zarządu. Zgodnie z art.
4 ust 5 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości zarząd organizacji ponosi
odpowiedzialność za wykonywanie obowiązków w zakresie rachunkowości, w tym z tytułu nadzoru
(odpowiedzialności podlega ten, kto dopuszcza do nieprowadzenia ksiąg rachunkowych lub
prowadzenia ich wadliwie lub nierzetelnie), również wówczas, gdy obowiązki w zakresie
rachunkowości zostaną powierzone innej osobie za jej zgodą (księgowej).
W takim wypadku odpowiedzialność za prawidłowe prowadzenie ksiąg rachunkowych oraz za
rozliczenia podatkowe spoczywa na księgowej, co jednakże nie wyklucza w konkretnej sytuacji
odpowiedzialności zarządu.
Jeżeli z wewnętrznych regulacji obowiązujących w danej organizacji wynika, iż konkretny członek
zarządu ponosi odpowiedzialność za nadzór nad sprawami związanymi z rachunkowością to wówczas
on ponosi odpowiedzialność. W przeciwnym wypadku, jeżeli taka konkretna osoba nie została
44
wyznaczona odpowiedzialność ponoszą wszyscy członkowie zarządu27. Zarząd będzie ponosił
odpowiedzialność w szczególności, jeżeli powierzył prowadzenie księgowości nieodpowiedniej
osobie, nie kontrolował czy osoba ta prowadzi księgę rachunkową lub przekazywał tej osobie niepełne
lub nierzetelne dokumenty.
Niesporządzenie sprawozdania finansowego
Odpowiedzialności karnej na podstawie art. 77 ustawy o rachunkowości podlega:
" niesporządzenie wymaganego sprawozdania finansowego, sporządzenie go niezgodnie z
przepisami ustawy lub zawarcie w nim nierzetelnych danych.
Stowarzyszenia i fundacje mają obowiązek
" sporządzenia sprawozdania finansowego do końca 3 miesiąca w nowym roku obrotowym
(art. 52 ustawy o rachunkowości)
" zatwierdzenia (przez właściwy organ w organizacji np. zarząd, walne zebranie)
sprawozdania finansowego w ciągu 6 miesięcy od rozpoczęcia nowego roku obrotowego
(art. 53 ustawy o rachunkowości),
" przekazania sprawozdania finansowego do Urzędu Skarbowego (bilans, rachunek
wyników, informacja dodatkowa) w ciągu 10 od daty zatwierdzenia przez właściwy organ
(art. 27 ust 2 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych).
Organizacje prowadzące działalność gospodarczą
" muszą sporządzić i zatwierdzić sprawozdanie finansowe w ciągu 6 miesięcy od
rozpoczęcia nowego roku obrotowego (najczęściej jest to koniec czerwca),
" muszą przekazać sprawozdanie finansowe do KRS-u w ciągu 15 od daty zatwierdzenia
przez właściwy organ (art. 40 i art. 47 ustawy o KRS)
Sprawozdanie finansowe podpisują oprócz osoby, której powierzono prowadzenie ksiąg
rachunkowych wszyscy członkowie zarządu.
Niezłożenie sprawozdań do KRS
27
Genowefa Kawecka  Siuzdak  Prawa, obowiązki i zakres odpowiedzialności głównych księgowych , ODDK
Sp. z o.o., Gdańsk 2004 r.
45
" obowiązek złożenia rocznego sprawozdania z działalności do Krajowego Rejestru
Sądowego przez organizacje pożytku publicznego (sprawozdanie finansowe i
merytoryczne) w ciągu 15 od daty zatwierdzenia przez właściwy organ.
Zgodnie z art. 79 ustawy o rachunkowości odpowiedzialności podlega nie złożenie sprawozdania
finansowego lub sprawozdania z działalności we właściwym rejestrze sądowym.
Niepoddanie sprawozdania finansowego badaniu biegłego rewidenta, nie ogłoszenie
sprawozdania finansowego
Obowiązkowemu badaniu i ogłaszaniu podlegają roczne sprawozdania finansowe organizacji, które w
poprzedzającym roku obrotowym spełniły co najmniej dwa z następujących warunków:
a. zatrudniały średniorocznie w przeliczeniu na pełne etaty, co najmniej 50 osób,
b. osiągnęły sumę aktywów bilansu na koniec roku obrotowego stanowiącą równowartość co najmniej
2.500.000 euro przeliczeniu na walutę polską,
c. osiągnęły przychody netto o równowartości co najmniej 5.000.000 euro w przeliczeniu na walutę
polską.
W przypadku OPP istnieje ponadto obowiązek badania sprawozdań finansowych za rok obrotowy
następujący po roku, w którym podmioty te spełniły łącznie następujące warunki:
a. realizują zadania publiczne zlecone, jako powierzone do wykonania lub do wspierania zadania
publicznego;
b. otrzymały w roku obrotowym łączną kwotę dotacji na realizację zadań określonych w pkt 1 w
wysokości co najmniej 50 000 zł;
c. osiągnęły w roku obrotowym przychody w wysokości co najmniej 3 000 000 zł (rozporządzenie
Ministra Finansów).
Zarząd organizacji na podstawie art. 79 ustawy o rachunkowości może ponieść odpowiedzialność za
niepoddanie badaniu lub nieogłoszenie rocznego sprawozdania finansowego.
Nie prowadzenie dokumentacji podatkowej
Zgodnie z art. 60 k.k.s. odpowiedzialności karno-skarbowej podlega zarząd, który nie prowadzi
wymaganej dokumentacji podatkowej (ksiąg rachunkowych, księgi przychodów i rozchodów).
Obowiązek prowadzenia różnego rodzaju dokumentacji nakładany jest przez przepisy prawa
finansowego
46
Organizacje pozarządowe jako podatnicy są obowiązane do prowadzenia ewidencji rachunkowej,
zgodnie z odrębnymi przepisami, w sposób zapewniający określenie wysokości dochodu (straty),
podstawy opodatkowania i wysokości należnego podatku za rok podatkowy (art. 9 ust 1 ustawy o
podatku dochodowym od osób prawnych)
Niewłaściwe prowadzenie dokumentacji podatkowej
Dokumentacja podatkowa może być prowadzona w sposób nierzetelny lub wadliwy. Dokumentacja
nierzetelna to dokumentacja prowadzona niezgodnie ze stanem rzeczywistym. Sprawcą nierzetelnego
prowadzenia dokumentacji podatkowej może być każdy kto faktycznie ją prowadzi, a nie tylko ten co
jest do jej prowadzenia zobowiązany.
Wadliwość dokumentacji podatkowej to takie jej prowadzenie które jest niezgodne z przepisami
prawa. Jest to wykroczenie skarbowe.
Odpowiedzialność karno skarbowa za nierzetelne lub wadliwe prowadzenie księgi przewidziana jest w
art. 61 k.k.s
Odmiennie kształtuje się odpowiedzialność księgowej w zależności czy jest zatrudniona na
umowę o pracę czy wykonuje obowiązki na mocy umowy cywilnoprawnej jako osoba, która
posiada uprawnienia do usługowego prowadzenia ksiąg rachunkowych i przyjęła na siebie
pisemnie obowiązek prowadzenia ksiąg rachunkowych. Jeżeli tak to może ponosić
odpowiedzialność określoną w ustawie o rachunkowości oraz ustawie Kodeks karny skarbowy (np. z
art. 60 ż 1 i art. 61 ż 1 k.k.s.) i na niej spoczywa główna odpowiedzialność za prawidłowe
prowadzenie rachunkowości. W takim wypadku to księgowa będzie odpowiadała za nieprowadzenie
lub wadliwe, nierzetelne prowadzenie ksiąg rachunkowych. Natomiast księgowa zatrudniona w
organizacji na podstawie umowy o pracę podlega bezpośredniemu nadzorowi ze strony zarządu i w
zasadzie to zarząd ponosi odpowiedzialność za prawidłowe wykonywanie przez nią wyznaczonych
obowiązków. Istotne znaczenie ma również określenie zakresu obowiązków księgowej. Jeżeli
księgowej powierzono wyłącznie prowadzenie ksiąg rachunkowych to nie będzie ponosiła
odpowiedzialności za dokonanie terminowych wpłat należnych podatków lub składek na
ubezpieczenie społeczne.
Zarząd nie płaci podatków?
Uchylanie się od opodatkowania
Uchylanie się od opodatkowania jest opisane w art. 54 k.k.s. Stopień odpowiedzialności (za
przestępstwo lub wykroczenie) jest uzależnione od kwoty podatku narażonej na uszczuplenie. Zgodnie
47
z art. 9 ż 3 k.k.s. w imieniu organizacji odpowiedzialność ponosić będzie osoba zarządzająca
organizacją. Uchylanie się od opodatkowania polega na nieujawnieniu podstawy opodatkowania (np.
dochodu) lub niezłożeniu deklaracji, jeżeli skutkuje ono niezapłaceniem podatku.
Art. 116a Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa - za zaległości podatkowe osób
prawnych (czyli również organizacji pozarządowych) odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem
członkowie organów zarządzających tymi osobami
Oszustwo podatkowe
Stanowi odmianę uchylania się od opodatkowania i jest karane na podstawie art. 56 k.k.s. jako
przestępstwo lub wykroczenie w zależności od wartości uszczuplonego podatku. Jego cechą
charakterystyczną jest wprowadzenie w błąd organu podatkowego (podatnik składając deklarację lub
oświadczenie wprowadza w błąd organ podatkowy).
Uporczywe nieterminowe płacenie podatków
Jest to wykroczenie opisane w art. 57 k.k.s. Pojęcie uporczywości nie zostało zdefiniowane i jest to
znamię ocenne podlegające wykładni. Z pewnością nie chodzi tu o zachowanie jednorazowe lub
incydentalne.
Niewpłacenie pobranego podatku
Przestępstwo skarbowe określone w art. 77 k.k.s. polega na nie wpłaceniu w terminie przez płatnika
pobranego przez niego podatku (np. zaliczek na podatek dochodowy od osób fizycznych) na rachunek
właściwego organu. Pobraniem jest wypłacenie pracownikowi wynagrodzenia netto. Zgodnie z art. 31
Ordynacji podatkowej osoby prawne będące płatnikami są obowiązane wyznaczyć osobę, do której
obowiązków należy obliczanie, pobieranie oraz terminowe wpłacanie podatków, a następnie zgłosić tą
osobę urzędowi skarbowemu. Niedopełnienie tego obowiązku ma dwa skutki. Stanowi wykroczenie
skarbowe z art. 79 k.k.s. oraz powoduje, że odpowiedzialność za niewpłacenie pobranego podatku
ponoszą wszystkie osoby reprezentujące organizację (zarząd).
Niezłożenie deklaracji podatkowej w terminie
Jest to wykroczenie skarbowe z art. 56 ż 4 k.k.s. Organizacje mają coroczny obowiązek
sprawozdawczy wobec Urzędu Skarbowego (składają zeznanie podatkowe z wysokości osiągniętych
w danym roku dochodów CIT-8 wraz z załącznikami CIT-8/O i CIT- D). Zeznanie podatkowe
składane jest do końca 3 miesiąca w nowym roku obrotowym (zwykle jest to 31 marzec)  art. 27 ust
1 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych.
48
Odpowiedzialność subsydiarna członków zarządu organizacji za zobowiązania
publicznoprawne
Art. 116a. OP. Za zaległości podatkowe osób prawnych odpowiadają solidarnie całym swoim
majątkiem członkowie organów zarządzających tymi osobami. Przepis ten stosuje się na
mocy art. 31 i 32 o systemie ubezpieczeń społecznych do składek na ZUS i NFZ.
Jeżeli egzekucja z majątku organizacji okazała się w całości lub w części bezskuteczna, a
członek zarządu:
1) nie wykazał, że:
a) we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto
postępowanie zapobiegające ogłoszeniu upadłości (postępowanie układowe) albo
b) niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości lub niewszczęcie postępowania
zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania układowego) nastąpiło bez jego
winy;
2) nie wskazuje mienia organizacji, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości
podatkowych spółki w znacznej części.
ż 2. Odpowiedzialność członków zarządu obejmuje zaległości podatkowe z tytułu
zobowiązań, których termin płatności upływał w czasie pełnienia przez nich obowiązków
członka zarządu, oraz zaległości wymienione w art. 52 powstałe w czasie pełnienia
obowiązków członka zarządu.
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Olsztynie z dnia 27 paz
dziernika 2010 r. (sygn.
akt I SA/Ol 583/10) LEX nr 610270, Rzeczposp. PiP 2010/266/2.
1. Członkowie nawet bardzo licznego zarządu stowarzyszenia w postępowaniu dotyczącym
orzeczenia odpowiedzialności za jego zaległości podatkowe nie mogą powoływać się na brak wpływu
na podejmowanie decyzji.
2. Przepisy o.p. regulujące w art. 116 i 116a zasady odpowiedzialności członków zarządu
stowarzyszenia za jego zaległości podatkowe nie różnicują jej w zależności od funkcji pełnionej w
zarządzie, czyli tego, czy dana osoba wchodziła do wąskiego grona prezydium odpowiadającego za
finanse, czy tylko za kontakty z mediami lub zawody sportowe.
3. Art. 116a o.p. mówi o odpowiedzialności wszystkich członków organu zarządzającego osoby
prawnej. Brak jest więc podstaw, aby dzielić ich według pozycji w zarządzie. Każdy z członków
zarządu ma prawo i obowiązek zapoznania się z sytuacją zarządzanego podmiotu.
49
Organizacja niewłaściwie wykorzystała dotację?
Niewłaściwe wykorzystanie uzyskanej dotacji
Dotacje ze środków publicznych
W związku z tym w przypadku dotacji przyznanych organizacjom mogą zdarzyć się:
" dotacje pobrane w nadmiernej wysokości  są to dotacje otrzymane z budżetu państwa lub
budżetu samorządu w wysokości wyższej niż określona w odrębnych przepisach, umowie
lub dotacje w wysokości wyższej niż niezbędna na dofinansowanie lub finansowanie
dotowanego zadania (np. w umowie określono dotację dla organizacji w wysokości
50.000 zł, ale przekazano omyłkowo na konto 60.000 zł).
" dotacje nienależne  są to dotacje udzielone bez podstawy prawnej (np. jednostka
samorządu terytorialnego przyznała organizacji dotację na realizację zadań, które nie
należą do sfery zadań publicznych danego urzędu).
" dotacje wykorzystane niezgodnie z przeznaczeniem (więcej na ten temat w dalszej części
tekstu).
" dotacje niewykorzystane w całości.
Dotacje z budżetu państwa
W przypadku stwierdzenia na podstawie rozliczenia, że dotacja udzielona z budżetu państwa
wykorzystana została w części lub całości niezgodnie z przeznaczeniem organ, który przyznał
dotację określa w drodze decyzji, wysokość kwoty podlegającej zwrotowi do budżetu
państwa (art. 152).Zgodnie z art. 169 ust. 1 (to odpowiednik poprzednio obowiązującego art.
145), który mówi, że dotacje udzielone z budżetu państwa:
" wykorzystane niezgodnie z przeznaczeniem
" lub pobrane nienależnie,
" albo w nadmiernej wysokości
są zwracane do budżetu państwa wraz z odsetkami w wysokości takiej jak dla zaległości
podatkowych, czyli w ciągu 15 dni od dnia stwierdzenia okoliczności uzasadniających zwrot
dotacji.
Od dotacji podlegających zwrotowi do budżetu państwa nalicza się odsetki, począwszy od
dnia przekazania z budżetu państwa dotacji wykorzystanych niezgodnie z przeznaczeniem lub
stwierdzenia nieprawidłowego naliczenia lub nienależnego pobrania dotacji. W przypadku
50
niezwrócenia dotacji w ciągu 15 dni od dnia stwierdzenia okoliczności uzasadniających jej
zwrot urząd, który udzielił dotacji, wydaje decyzję określającą kwotę przypadającą do zwrotu
i termin, od którego nalicza się odsetki.
Dotacje samorządowe
Podobnie jest z dotacjami udzielanymi z budżetu samorządu. Art. 252 (poprzednio art. 190
odsyłający do art. 145 i 146) stanowi, że dotacje udzielone z budżetu samorządu:
" wykorzystane niezgodnie z przeznaczeniem
" lub pobrane nienależnie
" albo w nadmiernej wysokości
są zwracane do budżetu samorządu wraz z odsetkami w wysokości takiej jak dla zaległości
podatkowych, czyli w ciągu 15 dni od dnia stwierdzenia nieprawidłowości.
Od dotacji podlegających zwrotowi do budżetu samorządowego nalicza się odsetki
począwszy:
" od dnia przekazania z budżetu jednostki samorządu terytorialnego dotacji
wykorzystanych niezgodnie z przeznaczeniem,
" lub dnia następującego po upływie 15 dni od dnia stwierdzenia nieprawidłowości w
odniesieniu do dotacji pobranej nienależnie lub w nadmiernej wysokości.
Zwracana do budżetu państwa lub do budżetu samorządu jest ta część dotacji, która została
wykorzystana niezgodnie z przeznaczeniem, nienależnie udzielona lub pobrana w nadmiernej
wysokości.
Kiedy dotacja jest  wykorzystana niezgodnie z przeznaczeniem
W kwestii rozumienia tego co oznacza  wykorzystanie dotacji niezgodnie z przeznaczeniem
wypowiadały się sądy administracyjne:
" W wyroku z dn. 10 lutego 2009 r. Naczelny Sąd Administracyjny (NSA) w Warszawie28
stwierdził, że pojęcie  wykorzystania dotacji niezgodnie z przeznaczeniem rozumiane
jest wąsko i polega w szczególności na zapłacie, ze środków pochodzących z dotacji,
za inne zadania niż te, na które dotacja była udzielona.
28
Wyrok NSA w Warszawie z dn. 10 lutego 2009 r., sygn. akt II GSK 777/08, LEX nr 522379.
51
" Natomiast w wyroku z dn. 20 stycznia 2009 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny (WSA)
w A
odzi29 uznał, że podmiot, któremu przyznano dotację, winien każdy wydatek powiązać
nie tylko ogólnie z przedsięwzięciem ale precyzyjnie z właściwym, wskazanym w
umowie, celem. Powiązanie to nie może być również dowolne, ale winno być adekwatne
do celu wydatku.
" W wyroku z dn. 27 kwietnia 2007 r. WSA w Warszawie stwierdził, że ponieważ umowa
zawarta przez Fundację zawierała postanowienia zobowiązujące do wykorzystania
otrzymanych środków w sposób zgodny z załącznikiem nr 1, a ponadto w treści umowy
znalazły się zapisy mówiące o konieczności zwrotu dotacji pobranej w nadmiernej
wysokości lub wykorzystanej niezgodnie z przeznaczeniem  stosownie do brzmienia art.
145 ust. 1 pkt 1 (obecnie art. 169 ust 1 pkt 1 ustawy o finansach publicznych) oraz
ponieważ integralną część umowy stanowiły załączniki precyzujące na co mają być
wydane środki to Fundacja miała obowiązek wykorzystać dotację zgodnie ze
szczegółowymi warunkami zawartymi w umowie. Tłumaczenie Fundacji, że przecież
liczy się tylko to, że ostatecznie dotacja została zużyta na cel na który została przyznana
tj. na organizację Festiwalu K. nie może być przyjęte z przyczyn wskazanych powyżej30.
Jak więc wynika z tego orzeczenia zdaniem sądu dla oceny czy dotacja została
wykorzystana zgodnie z przeznaczeniem istotne jest nie tylko to, czy została
wykorzystana na realizację celu projektu realizowanego i dofinansowanego na podstawie
umowy, lecz także to czy wszystkie wydatki odpowiadają wydatkom wskazanym w
umowie. Oznacza to, że jeżeli w budżecie projektu (dotacji) jakiś wydatek nie został
przewidziany to nie może zostać sfinansowany z dotacji, nawet jeżeli jest konieczny dla
realizacji celu dotacji (chyba, że za zgodą dotującego wyrażoną w formie aneksu do
umowy). W przypadku zmiany okoliczności powodujących konieczność zmiany sposobu
realizacji zadania publicznego konieczne jest renegocjowanie zawartej umowy. Należy
zwrócić uwagę, że organizacja nie jest uprawniona do samodzielnej zmiany żadnych
elementów zawartej umowy, a zwłaszcza zmiany przeznaczenia przyznanych środków,
nawet jeżeli przemawiają za tym względy słuszności czy też  zdrowy rozsądek . Umowa
dotacji wiąże obie strony, które nie mogą jednostronnie zmieniać jej postanowień. Każda
zmiana wymaga akceptacji finansującego w postaci podpisania aneksu do umowy. Należy
pamiętać, że zgodnie z wzorem umowy na wykonanie zadania publicznego określonego w
29
Wyrok WSA w A
odzi z dn. 20 stycznia 2009 r., sygn. akt I SA/A
d 425/08.
30
Wyrok WSA w Warszawie z dn. 27 kwietnia 2007 r., sygn. akt V SA/Wa 316/07, LEX nr 337795.
52
Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej wszelkie zmiany umowy wymagają
zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności. Nie jest więc wystarczające
poinformowanie udzielającego dotację o konieczności zmiany w realizowanym projekcie i
uzyskanie jego ustnej zgody. Istotne jest, żeby aneksowanie umowy poprzedzało
dokonanie zmian, a nie odwrotnie.
Brak środków własnych lub pieniądze wydane po terminie
W praktyce częste są też sytuacje, gdy w przypadku dotacji, która miała jedynie dofinansować
część wydatków na zadanie, przedłożone do urzędu sprawozdanie ujawnia, iż sam cel został
osiągnięty, jednak zrealizowano go taniej i bez zakładanego w ofercie poziomu
zaangażowania  środków własnych i innych (organizacja pozarządowa wykazuje wówczas
w sprawozdaniu pełne zaangażowanie otrzymanej dotacji na wydatki na zadanie, a
jednocześnie nie wskazuje zakładanego pełnego udziału środków dodatkowo planowanych w
kosztorysie). Na podstawie obowiązujących przepisów nie jest w pełni jasne, czy w takim
wypadku dochodzi do wykorzystania dotacji niezgodnie z przeznaczeniem. Dlatego celem
uniknięcia ewentualnych sporów o zwrot dotacji, zasadnym jest, aby strony umowy
(organizacja i urząd), w każdej umowie o dofinansowanie, zapisywały np.  zasadę
proporcjonalnego dofinansowania zadania dotacją . Dzięki temu w sytuacji pełnego braku
 własnych pieniędzy organizacji dochodziłoby z mocy umowy do obniżenia kwoty  dotacji
należnej , a co za tym idzie do obowiązku zwrotu przez organizację części środków (jako
dotacji otrzymanej  w nadmiernej wysokości ) przy końcowym rozliczeniu się z dotacji.
Zgodzić można się również z poglądem, że wydatkowaniem dotacji niezgodnie z
przeznaczeniem może być zrealizowanie zadania publicznego, określonego w umowie na
zlecenie organizacji pozarządowej przez podmiot niebędący stroną umowy31. Kwestia ta
skomplikowała się jeszcze bardziej w wyniku nowelizacji ustawy o pożytku. Wcześniej
bowiem art. 16 ust. 4 tej ustawy przewidywał, że strony umowy mogły zezwolić na
wykonanie określonej części zadania przez podmiot niebędący stroną umowy. Natomiast
obecnie art. 16 ust 7 stanowi, że organizacja pozarządowa może zlecić realizację zadania
publicznego wybranym, w sposób zapewniający jawność i uczciwą konkurencję
organizacjom pozarządowym niebędącym stronami umowy (regranting). Art. 16 ust 7 jest
31
Ewaryst Kowalczyk  Odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów publicznych w organizacjach
pozarządowych Trzeci Sektor nr 4  jesień 2005/zima 2006
53
zatem ograniczony jedynie do przypadków dalszego zlecania realizacji umowy organizacjom
pozarządowym, nie obejmując swoim zakresem innych podmiotów np. przedsiębiorców
świadczących usługi na rzecz organizacji. Powstała więc wątpliwość czy organizacja
realizująca zadanie publiczne może zakupić niezbędne dla realizacji tego zadania usługi takie
jak np. zakwaterowanie, wyżywienie, transport, usługi teleinformatyczne bez narażenia się na
zarzut naruszenia warunków umowy i wykorzystania dotacji niezgodnie z przeznaczeniem.
Zgodnie ze stanowiskiem Departamentu Pożytku Publicznego32 należy rozróżnić zlecanie
realizacji zadania publicznego, o którym mowa w art. 16 ust 7 ustawy o pożytku od zakupu
usług polegających na wykonywaniu czynności o charakterze technicznym lub
specjalistycznym, powiązanych z realizacją zadania, jednak nie stanowiących jego meritum.
Usługi te nie są bowiem tożsame z realizacją tego zadania. Zdaniem Departamentu o tym czy
zlecenie danego działania podmiotowi zewnętrznemu stanowi zlecenie zadania publicznego
decyduje znaczenie konkretnego działania w stosunku do całokształtu złożonej oferty. Jeżeli z
treści oferty wynika, że dana czynność stanowi zasadniczą merytoryczną część oferty
realizacji zadania publicznego, to należałoby uznać to za zlecenie przez organizację realizacji
zadania publicznego. Natomiast jeżeli dana czynność, także niezbędna do wykonania zadania
publicznego, ma charakter pomocniczy, to nie należy jej utożsamiać z samym zadaniem.
Stanowisko to można traktować jako wskazówkę co do zakresu stosowania art. 16 ust 4 i 7
ustawy o pożytku, a zatem zakresu dopuszczalności wykonywania poszczególnych czynności
związanych z realizacją zleconego zadania publicznego przez podmioty nie będące stronami
umowy.
Za dotację wydatkowaną niezgodnie z przeznaczeniem uważa się też dotację wykorzystaną po
upływie terminu, na jaki została przyznana. Wykorzystanie dotacji ze środków publicznych
po upływie wyznaczonego terminu stanowi przekroczenie zakresu upoważnienia do
dokonywania wydatków ze środków publicznych.  Dotacja celowa jest przeznaczona na
określony cel i powinna być zrealizowana w wyznaczonym terminie. Jej wykorzystanie jest
wydatkiem ze środków publicznych, a zatem granice upoważnienia do jego dokonania
stanowi zakreślony termin i cel wykorzystania dotacji celowej. Po upływie wyznaczonego
terminu nie ma podstaw do dokonania z dotacji określonego wydatku, bowiem środki
publiczne stanowiące dotację celową nie pozostają już w dyspozycji jednostki, która ją
32
Pismo Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej z dnia 30 listopada 2010 r. nr DPP-I-0212-65-JK/10.
54
otrzymała. Wydatek z takich środków jest przekroczeniem zakresu upoważnienia do
wydatków ze środków publicznych33.
Podobna sytuacja może zajść w wypadku zaliczenia na poczet dotacji wydatków
poniesionych przed podpisaniem umowy i otrzymaniem dotacji. Takie stanowisko zajął
Prezydent m. st. Warszawy w decyzjach z dn. 23.12.2009 r. i 28.07.2010 r. określających
wysokość dotacji przypadającej do zwrotu przez fundację, gdzie za wykorzystane niezgodnie
z przeznaczeniem uznał wydatki wykonane przed dniem podpisania umowy dotacji. Pogląd
ten w tym przypadku podzieliło Samorządowe Kolegium Odwoławcze w Warszawie34.
Po pierwsze można się zastanawiać czy taka umowa powinna zostać w ogóle podpisana,
jeżeli w data jej zawarcia stanowiąca jej istotny element (załącznik) oraz oferta i
harmonogram są już nieaktualne? Po drugie można zastanawiać się, czy udzielający dotacji
może uznać, że koszty poniesione przez organizację przed podpisaniem umowy i
przekazaniem dotacji zostały sfinansowane z dotacji?
Dla kogo trzyletnie wykluczenie
W obecnie obowiązującym art. 169 ustawy o finansach publicznych nie przewidziano sankcji
w postaci wykluczenia z możliwości otrzymania dotacji. Również art. 221 i art. 252
dotyczące dotacji udzielonych przez samorząd terytorialny nie zawierają tego rodzaju kary.
Ustawa z dn. 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów
publicznych35 ma zapewnić prawidłowość gospodarowania środkami publicznymi w ramach 
przede wszystkim  jednostek sektora finansów publicznych, jednakże wprowadzona przez tą
ustawę odpowiedzialność może dotyczyć także nieprawidłowości zaistniałych w organizacji
pozarządowej, dysponującej środkami publicznymi. Przyjmuje się, że do naruszenia
dyscypliny finansów publicznych może też dojść w organizacjach pozarządowych, które
otrzymują środki publiczne, np. w formie dotacji celowych36.
Odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów publicznych
33
Orzeczenie GKO z dn. 15 stycznia 2004 r., DF/GKO/Odw.-2/2/2003.
34
Decyzja SKO w Warszawie z dn. 29.09.2010 r. o sygn. KOC/4333/In/10.
35
Ustawa z dnia 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych (Dz. U.
z 2005 r., Nr 14, poz. 114)
36
Por. Ewaryst Kowalczyk, Odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów publicznych w organizacjach
pozarządowych, Trzeci Sektor, nr 4, jesień 2005/zima 2006.
55
Zgodnie bowiem z art. 4 pkt 4 tej ustawy odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny
finansów publicznych podlegają osoby gospodarujące środkami publicznymi
przekazanymi jednostkom niezaliczanym do sektora finansów publicznych. Ten rodzaj
odpowiedzialności dotyczy osób fizycznych, a przede wszystkim zarządzających
organizacjami (zgodnie z jej statutem, może to być np. zarząd), a nie organizacji jako osoby
prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej. W tym sensie ten
rodzaj odpowiedzialności zbliżony jest do odpowiedzialności karnej lub karno-skarbowej.
Naruszeniem dyscypliny finansów publicznych jest m.in.:
1. wydatkowanie dotacji niezgodnie z przeznaczeniem określonym przez udzielającego
dotację (art. 9 ustawy o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów
publicznych),
2. nierozliczenie otrzymanej dotacji lub jej nieterminowe rozliczenie (art. 9),
3. niedokonanie zwrotu dotacji w należnej wysokości lub nieterminowe dokonanie zwrotu
tej dotacji (art. 9),
4. wykorzystanie środków pochodzących z budżetu UE oraz innych środków pochodzących
ze z
ródeł zagranicznych, niepodlegających zwrotowi niezgodnie z przeznaczeniem lub
niezgodnie z obowiązującymi procedurami (art. 13),
5. udzielenie zamówienia publicznego wykonawcy, który nie został wybrany w trybie
określonym w przepisach o zamówieniach publicznych (art. 17).
Odnośnie naruszenia opisanego w pkt. 5 należy zauważyć, że co prawda w świetle aktualnych
przepisów dotyczących zamówień publicznych, organizacje pozarządowe rzadko są
zobowiązane do stosowania przepisów tej ustawy, ale czasem się to zdarza i wtedy złamanie
tych przepisów również jest narażaniem się na sankcje wynikające z naruszenia dyscypliny
finansów publicznych.
Należy też wspomnieć, że w doktrynie prezentowane są poglądy przeciwne, wykluczające
odpowiedzialność organizacji pozarządowych (czy też ogólniej  podmiotów spoza sektora
finansów publicznych) za naruszenie dyscypliny finansów publicznych w związku z
otrzymanymi dotacjami. Argumentacja w tym przypadku opiera się na uznaniu, że nie
gospodarują one środkami publicznymi, ponieważ środki te tracą charakter  środków
publicznych w momencie ich wydatkowania, a więc udzielenia dotacji.
W wyroku z dn. 5 września 2007 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie uznał, że
w art. 4 pkt 4 ustawy o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych
56
użyto sformułowania  środki publiczne dla określenia ich charakteru w momencie
przekazywania jednostkom niezaliczanym do sektora finansów publicznych, a nie etapu
gospodarowania nimi przez osoby odpowiedzialne. Zdaniem WSA celem ustawodawcy było
objęcie odpowiedzialnością za naruszenie dyscypliny finansów publicznych tych osób spoza
sektora finansów publicznych, które w ramach zasad wynikających z ustawy o finansach
publicznych, otrzymują do gospodarowania środki z budżetu (np. państwa, samorządu).
Konsekwencje
Za naruszenie dyscypliny finansów publicznych może zostać wymierzona kara upomnienia,
nagany, kara pieniężna oraz zakaz pełnienia funkcji związanych z dysponowaniem środkami
publicznymi. Karę pieniężną wymierza się w wysokości od jednokrotności do trzykrotności
miesięcznego wynagrodzenia osoby odpowiedzialnej za naruszenie dyscypliny finansów
publicznych. Karę zakazu pełnienia funkcji związanych z dysponowaniem środkami
publicznymi wymierza się na okres od roku do 5 lat.
Orzeczenia w sprawach o naruszenie dyscypliny finansów publicznych wydają komisje
orzekające w sprawach o naruszenie dyscypliny finansów publicznych, zwane  Komisjami
Orzekającymi , a organem odwoławczym jest główna Komisja Orzekająca w Sprawach o
Naruszenie Dyscypliny Finansów Publicznych zwana  Główną Komisją Orzekającą .
Odpowiedzialność karno-skarbowa
Prawidłowość wydatkowania środków pochodzących z dotacji udzielonej z budżetu państwa
bądz
budżetu jednostki samorządu terytorialnego, oprócz ewentualnego reżimu
odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych oraz sankcji budżetowych
wynikających z ustawy o finansach publicznych (obowiązek zwrotu wraz z odsetkami) objęta
jest również ochroną karno-skarbową. Narażenie finansów publicznych na uszczuplenie
poprzez nienależne pobranie lub niezgodne z prawem wykorzystanie dotacji jest
przestępstwem skarbowym (art. 82 Kodeksu karnego skarbowego). Omówienie tego rodzajów
odpowiedzialności przekracza jednak ramy tego opracowania.
DOTACJE ZE ŚRODKÓW EUROPEJSKICH
Punktem wyjścia dla zmian odnoszących się do gospodarowania środkami europejskimi w
nowej ustawie o finansach publicznych jest wyodrębnienie  budżetu środków europejskich .
We wcześniejszym brzmieniu ustawy środki pomocowe stanowiły jeden z elementów
dochodów budżetu państwa. W nowej ustawie budżet środków europejskich został wyraz
nie
57
zdefiniowany w art. 117 jako:  roczny plan dochodów i podlegających refundacji wydatków
przeznaczonych na realizację programów finansowanych z udziałem środków europejskich, z
wyłączeniem środków przeznaczonych na realizację projektów pomocy technicznej .
Dotacje wykorzystane niezgodnie z przeznaczeniem
W przypadku gdy środki przeznaczone na realizację programów finansowanych z udziałem
środków europejskich zostaną wykorzystane niezgodnie z przeznaczeniem lub wykorzystane
z naruszeniem procedur albo pobrane nienależnie lub w nadmiernej wysokości to na
podstawie art. 207 ustawy o finansach publicznych podlegają zwrotowi przez beneficjenta
(organizację), w terminie 14 dni od dnia doręczenia decyzji na wskazany w tej decyzji
rachunek bankowy. A zatem wszelkie naruszenie warunków umowy może zostać uznane
za wykorzystanie środków europejskich niezgodne z przeznaczeniem. W szczególności
odnosi się to do zmiany celu, na jaki środki europejskie zostały przyznane, ale może dotyczyć
też niedotrzymania harmonogramu, przekroczenia limitów przyznanych na poszczególne
zadania czy rodzaje wydatków, niedochowania trybu rozliczenia zaliczek itp. Należy
zakładać, że w przypadku zmiany okoliczności, zwłaszcza niezależnych od beneficjenta,
możliwe jest renegocjowanie zawartej umowy. Zawsze jednak musi nastąpi to przed
dokonaniem zmian, a nie post factum37.
Warto zwrócić uwagę, że organizacja nie jest uprawniona do samodzielnej zmiany
żadnych elementów będących składnikami zawartej umowy, w tym budżetu zadania,
nawet jeżeli ocenia, że będzie to korzystne z punktu widzenia realizowanego zadania.
Umowa wiąże obie strony, które nie mogą jednostronnie zmieniać jej postanowień. Każda
zmiana wymaga akceptacji finansującego i podpisania aneksu do umowy. Jeszcze raz należy
podkreślić, że aneksowanie musi poprzedzać dokonanie zmian, a nie odwrotnie.
Sankcje
Sankcją za naruszenie zasad właściwego wykorzystania środków europejskich jest
konieczność zwrotu otrzymanych środków wraz z odsetkami jak za zaległości podatkowe.
Zwrot pieniędzy może odbyć się przez pomniejszenie kolejnej płatności na rzecz organizacji
37
dr Jolanta Adamiec, Budżet państwa a budżet środków europejskich, w:  Porównanie ważniejszych regulacji
projektowanej i obecnej ustawy o finansach publicznych, Biuro Analiz Sejmowych, lipiec 2009, druk sejmowy
1181.
58
o kwotę podlegającą zwrotowi. Jeśli zajdą okoliczności uzasadniające zwrot dotacji
instytucja, która podpisała umowę z organizacją, wzywa ją do zwrotu środków lub do
wyrażenia zgody na pomniejszenie kolejnych płatności, w terminie 14 dni od dnia doręczenia
wezwania. Po upływie tego terminu, instytucja zarządzająca lub instytucja pośrednicząca,
wydaje decyzję o kwocie do zwrotu i termin, od którego nalicza się odsetki, a także sposób
zwrotu pieniędzy. Od decyzji wydanej przez te instytucje organizacja może złożyć odwołanie
do właściwej instytucji zarządzającej. Po wydaniu decyzji w pierwszej instancji przez
instytucję zarządzającą organizacja może zwrócić się do tej instytucji z wnioskiem o ponowne
rozpatrzenie sprawy.
Jeżeli jednak niewłaściwe wykorzystanie środków wiązało się ze sfałszowaniem dokumentów
będących podstawą uzyskania płatności, niezrealizowaniem projektu z własnej winy lub
popełnieniem przestępstwa, beneficjent zostaje wykluczony z możliwości ubiegania się o
środki europejskie na okres 3 lat.
Możliwość uniknięcia konieczności zwrotu dotacji
Na podstawie art. 64 ust. 1 ustawy o finansach publicznych organy administracji publicznej
(minister, wojewoda, wójt, burmistrz, prezydent miasta, starosta, marszałek województwa,
instytucja zarządzająca, pośrednicząca lub wdrażająca) mogą na wniosek organizacji
pozarządowej, w drodze decyzji, umorzyć w całości lub części albo odroczyć spłatę lub
rozłożyć na raty, kwotę dotacji do zwrotu. Przy podejmowaniu decyzji o umorzeniu,
odroczeniu spłaty lub rozłożeniu na raty kwoty dotacji, którą organizacja jest zobowiązana
zwrócić bierze się pod uwagę (zgodnie z art. 56 ust. 1 pkt 5 ustawy o finansach publicznych)
ważny interes dłużnika (czyli organizacji). Jeśli konieczny jest zwrot całości lub części dotacji
może to być niekiedy ostatnia szansa na uniknięcie katastrofy finansowej i uratowanie
organizacji. Organizacja może na podstawie tego przepisu zwrócić się z wnioskiem o
umorzenie, odroczenie spłaty lub rozłożenie na raty zwracanej dotacji, zwłaszcza gdy do
wykorzystania dotacji niezgodnie z przeznaczeniem nie doszło w wyniku celowego działania,
mającego charakter defraudacji, lecz było ono wynikiem czynników zewnętrznych lub błędu,
a zwrot dotacji mógłby wiązać się z utratą płynności finansowej oraz ryzykiem zakończenia
działalności tej organizacji.
59
Odpowiedzialność członków zarządu organizacji za zwrot dotacji
Art. 116a. OP. Za zaległości podatkowe osób prawnych odpowiadają solidarnie całym swoim
majątkiem członkowie organów zarządzających tymi osobami.
Art. 60. Środkami publicznymi stanowiącymi niepodatkowe należności budżetowe o charakterze
publiczno-prawnym są w szczególności następujące dochody budżetu państwa albo budżetu jednostki
samorządu terytorialnego:
1) kwoty dotacji podlegające zwrotowi w przypadkach określonych w niniejszej ustawie;
Art. 67. Do spraw dotyczących należności, o których mowa w art. 60, nieuregulowanych niniejszą
ustawą stosuje się przepisy odpowiednio przepisy działu III ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. -
Ordynacja podatkowa.
W rozdziale15 Działu III znajdują się przepisy dotyczące odpowiedzialność podatkowa osób
trzecich (art. 107  116a)
26. Niezgłoszenie upadłości
Prawo upadłościowe
Art. 21 ust 2 i 3 Prawa upadłościowego i naprawczego  jeżeli dłużnikiem jest osoba prawna
obowiązek złożenia wniosku o upadłość w wypadku jego niewypłacalności spoczywa na każdym, kto
ma prawo go reprezentować sam lub łącznie z innymi osobami. Osoby te ponoszą odpowiedzialność
za szkodę wyrządzoną na skutek niezłożeni w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości.
Odrębną podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej stanowi art. 21 ust 3 Prawa upadłościowego i
naprawczego, który przewiduje, że osoby uprawnione do reprezentacji organizacji ponoszą
odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną na skutek niezłożenia w terminie wniosku do sądu o
ogłoszenie upadłości.
Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z dnia 19 czerwca 1996 r.,ii stowarzyszenie (analogicznie
także fundacja i spółdzielnia) prowadzące działalność gospodarczą ma zdolność upadłościową, czyli w
wypadku, gdy organizacja nie jest w stanie spłacać swoich długów lub, gdy długi przekroczą wartość
jej majątku może zostać ogłoszona jej upadłość.
Organizacje pozarządowe jako osoby prawne odpowiadają za swoje długi swoim majątkiem. Ustawa
prawo upadłościowe i naprawcze reguluje zasady dochodzenia roszczeń wierzycieli od
niewypłacalnych dłużników, będących przedsiębiorcami oraz skutki ogłoszenia upadłości. W
60
rozumieniu ustawy przedsiębiorcą jest osoba prawna (a wiec również organizacja pozarządowa),
prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Przepisy prawa
upadłościowego dotyczą więc tych organizacji pozarządowych, które prowadzą działalność
gospodarczą. Zgodnie z art. 10 ustawy upadłość ogłasza się wobec dłużnika, który stał się
niewypłacalny. Dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań
(mówiąc potocznie nie płaci swoich długów), a w przypadku osoby prawnej również, gdy
zobowiązania przekroczą wartość jej majątku. Obowiązek złożenia wniosku o upadłość w wypadku
niewypłacalności organizacji pozarządowej spoczywa na każdym, kto ma prawo ją
reprezentować sam lub łącznie z innymi osobami, a więc praktycznie na członkach zarządu.
Zgodnie z art. 21 ust 3 ustawy członkowie zarządu, którzy nie pomimo wystąpienia wskazanych wyżej
okoliczności nie złożyli wniosku o ogłoszenie upadłości ponoszą odpowiedzialność za wyrządzoną na
skutek tego szkodę. Na podstawie art. 373 ustawy sąd może orzec pozbawienie prawa prowadzenia
działalności gospodarczej i pełnienie funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika
w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu osoby,
która pomimo obowiązku nie złożyła w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości.
i
Małgorzata Pyziak  Szafnicka, Wojciech Robaczyński  Elementarny kurs prawa cywilnego Dom
Wydawniczy ABC, Warszawa 2001
ii
Postanowienie Sądu Najwyższego z 19 czerwca 1996 r., III CZP 66/96 (OSNC 1996, nr 10, poz. 133)
61