Rozdział I. Zagadnienia ogólne
1.1. Konstytucja jako najwyższy akt w państwie
1.1.1. Pojęcie konstytucji
Słowo "konstytucja" wywodzi się z łacińskiego słowa costituere, które oznaczało:
ustanawiać, rządzić uporządkować.
W starożytnym Rzymie terminem rem publicam constituere określano działalność
prawotwórczą mającą na celu zorganizowanie państwa, nadanie państwu ustroju politycznego,
a także dokonanie unifikacji całego systemu prawa, w miarę możliwości pozbawionego
wewnętrznych sprzeczności. W średniowieczu terminu constitutio używano na określenie
reguł życia klasztornego, ale już w XVI wieku francuski pisarz polityczny Jean Bodin
posługiwał się nim do oznaczenia praw fundamentalnych państwa.
W XVIII wieku Monteskiusz używał terminu constitutio na oznaczenie: a) całokształtu
właściwości środowiska geograficznego z jego związkiem z ustrojem politycznym, b)
faktycznego ustroju państwa, c) podstawowych zasad prawnych ustroju politycznego.
Znamienne jest, że w Polsce szlacheckiej używano terminu constitutio na określenie ustaw
sejmowych. Konstytucją nazywano również pewne czynniki decydujące o ustroju państwa.
Współcześnie konstytucja jest to akt w wysokim stopniu złożony pomimo skromnej
objętości, ogólności postanowień i prostego języka. Będąc podstawowym aktem
normatywnym w państwie, powinna być analizowana przy zastosowaniu metod właściwych
dla każdego aktu normatywnego, wszakże uwzględnieniem jej tylko właściwych cech.
Konstytucja jest obecnie najczęściej rozumiana jako jeden akt prawny określający ustrój
danego państwa wyposażony w szczególną moc prawną. Jednakże istnieje szereg przypadków
kiedy na nią składa się więcej aniżeli jedna ustawa konstytucyjna, jak to ma miejsce w
Królestwie Szwecji, czy też miało miejsce w Polsce w latach 1992 - 1997, gdzie obok siebie
obowiązywały: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 22.07.1952 r. , ustawa
konstytucyjna z dn. 23.04.1992 r. o trybie przygotowywania i uchwalania Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej i ustawa konstytucyjna z dn. 17.10.1992 r. o wzajemnych
stosunkach miedzy władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o
samorządzie terytorialnym czyli tak zwana Mała Konstytucja, albo tez występuje obok siebie
kilka ustaw zwykłych jak to ma miejsce w Izraelu, gdzie na Konstytucję tego państwa składa
się 9 ustaw zwykłych.
Konstytucja we współczesnych systemach ustrojowych jest podstawowym z
ródłem prawa
konstytucyjnego. Jako podstawowy akt określający ustrój polityczny i społeczno-gospodarczy
posiada ona zawsze podwójne znaczenie: polityczne i prawne. Polityczne znaczenie
konstytucji polega głównie na tym, że wyrażone w niej są najwyższe idee i zasady, na których
opiera się struktura władzy politycznej i struktura określonego państwa. Prawne jej znaczenie
polega natomiast na tym, że wyrażone w niej idee
i zasady zostały sformułowane jako normy prawne, jako prawne zasady ustroju danego
państwa. Możemy stąd wysnuć wniosek, ze obecnie konstytucja jest aktem
"samowystarczalnym", nawet pod względem, że nie ma aktu sobie równego, co wynika z jej
najwyższej mocy prawnej. Dalej idąc można powiedzieć, że jest ona aktem jedynym w
swym rodzaju. Jednakże treść
konstytucji jest odzwierciedlona w wielu ustawach zwykłych, które mają za zadanie
konkretyzację oraz zapewnienie wykonania jej postanowień. Ich początkowe postanowienia
wręcz powielają niekiedy odpowiednie artykuły ustawy zasadniczej. Niektóre ustawy
konstytucyjne, zastępują w szczególnych okresach konstytucję w całości, albo jej
odpowiednie postanowienia , różniąc się od niej tylko zakresem regulacji. Ustawy te
traktowane są jako akty wykonawcze w stosunku do konstytucji, a więc mają one niższą od
konstytucji rangę w systemie z
ródeł prawa
Reasumując można określić pojęcie konstytucji, które będzie przydatne w dalszych
rozważaniach. Pod pojęciem konstytucji należy rozumieć ustawę zasadniczą o najwyższej
mocy prawnej, szczególnej treści oraz szczególnym trybie jej uchwalania i zmiany,
określającą podstawowe zasady i instytucje ustroju politycznego i społeczno - gospodarczego
państwa.
1.1.2. Podział konstytucji oraz rys historyczny
Stosunkowo często wyróżnia się konstytucję w sensie materialnym oraz w sensie
formalnym. W pierwszym przypadku pod pojęciem konstytucji rozumie się całokształt norm
prawnych regulujących ustrój danego państwa, z normami prawa zwyczajowego włącznie,
nawet jeśli nie znajdują się wśród nich normy wyposażone w szczególną moc prawną. Pojęcie
konstytucji w sensie materialnym jest zbieżne z pojęciem prawa konstytucyjnego. Z kolei
konstytucja w sensie formalnym to zespół norm prawnych zawartych najczęściej w jednym
akcie prawnym, różniącym się od ustaw zwykłych pod względem mocy prawnej oraz
szczególnej nazwy.
Z powyższym rozróżnieniem konstytucji w ujęciu materialnym i formalnym wiąże się
wyraz
nie podział na konstytucję niepisaną oraz pisaną. Konstytucja niepisana ma
zastosowanie w państwie, w którym nie występuje jeden lub kilka aktów o najwyższej
mocy prawnej, mających za przedmiot regulację podstaw ustroju danego państwa. W
takim znaczeniu konstytucje niepisaną posiada przede wszystkim Zjednoczone Królestwo
Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej. Konstytucję brytyjską tworzy całokształt norm
prawnych, które regulują podstawy ustroju politycznego państwa, bez względu na formę
aktów prawnych, w których normy te są zawarte. Zaliczają się do nich zarówno ustawy i
uchwały parlamentu, jak i też zwyczajowe prawo konstytucyjne
i konwenanse konstytucyjne. Zwyczajowe prawo konstytucyjne jest w Wielkiej Brytanii
częścią powszechnego prawa zwyczajowego, czyli tak zwanego common law. Od niego
wywodzą się między innymi liczne zasady ustrojowe, jak chociażby zasada zwierzchnictwa
parlamentu, czy też zasada politycznej i konstytucyjnej nieodpowiedzialności głowy państwa.
Natomiast konwenanse konstytucyjne to ukształtowane w praktyce reguły postępowania i
uznane powszechnie za właściwe i konieczne w określonych sytuacjach. Jednakże brak jest
wśród z
ródeł brytyjskiego prawa konstytucyjnego aktów posiadających szczególną moc
prawną. Niepisaną konstytucje ma również Izrael o czym już wyżej wspominałem. W
odróżnieniu jednak od Wielkiej Brytanii, zasady ustroju tego państwa określają głównie
normy prawa stanowionego, jak np.: Ustawa o Knesecie, ustawa o stolicy państwa
Jerozolimie. Podobnego typu akty nie mające najwyższej mocy występują w systemie
prawnym Nowej Zelandii.
Natomiast pod pojęciem konstytucji pisanej rozumie się najczęściej jeden akt zawierający
normy o najwyższej mocy prawnej. Niekiedy jednak obowiązuje w państwie kilka aktów
posiadających taką samą, najwyższą moc prawna w hierarchii aktów normatywnych.
Przykładem takiego rozwiązania może być przede wszystkim Szwecja, gdzie konstytucję
tworzą cztery akty prawne. Konstytucję pisano w formie więcej niż jednego aktu o
szczególnej mocy prawnej posiadają poza tym między innymi Austria, Dania i Finlandia.
Także Polska posiadała kilka ustaw konstytucyjnych regulujących jednocześnie ustrój
państwa, o czy wspomniałem wyżej.
 Sama koncepcja konstytucji pisanej ma stosunkowo krotki rodowód. Jest ona wynikiem
dorobku liberalno - burżuazyjnej myśli politycznej XVII wieku oraz epoki Oświecenia. Idea
konstytucji pisanej po raz pierwszy została wysunięta przez ideologów tego nurtu
politycznego w okresie jego walki z feudalizmem o władzę polityczną oraz o nowy kształt
ustroju państwowego.
Na powstanie tej idei właśnie w tym okresie historycznym złożyło się kilka przyczyn.
Wysunięcie postulatu konstytucji pisanej związane było głównie z teorią podziału władz,
którą głosili zwolennicy kompromisu feudalno - mieszczańskiego. Według tej koncepcji
wolność jednostki może być zagwarantowana tylko wówczas, gdy istnieje podział władzy
między różnymi organami państwa, a przy tym są one wyposażone w system wzajemnych
hamulców. Wymaga to jednak konstytualizacji zasady podziału władz na ustawodawczą,
wykonawczą i sądową oraz określenia w konstytucji wzajemnych stosunków pomiędzy nimi.
Znaczący wpływ na powstanie konstytucji pisanych wywarła doktryna umowy społecznej,
głoszona przez przedstawicieli szkoły natury. W sytuacji, gdy istniejący ustrój polityczny nie
odpowiada już warunkom kontraktu społecznego, stanowiącego podstawę bytu państwowego,
to zasadnicza reforma tego ustroju jest traktowana jako odnowienie umowy społecznej.
Powinna ona nastąpić w akcie pisemnym, czyli przez nadanie państwu konstytucji pisanej.
Na bazie tych idei powstały pierwsze konstytucje pisane, które mają w znacznej mierze
rodowód anglosaski. Są to angielskie "umowy ludu" z 1647 i 1649 r., konstytucje koloni
angielskich na kontynencie północno - amerykańskim oraz pierwsza w świecie w pełni
znaczenia tego słowa konstytucja pisana - Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki
Północnej z 1787 r. Natomiast pierwsze konstytucje pisane na kontynencie europejskim
pojawiły się we Francji na bazie Rewolucji Francuskiej oraz w Polsce w wyniku obrad Sejmu
Wielkiego, który uchwalił 3. maja 1791 r. Ustawę Rządową, która była pierwszą konstytucja
kontynentu europejskiego.
W póz
niejszym okresie, do utrwalenia konstytucji pisanej w kulturze politycznej i prawnej
wielu społeczeństw drugiej połowy XIX w. przyczyniły się poglądy przedstawicieli nurtu
pozytywizmu prawniczego, którzy stali na stanowisku, że jedynie normy prawa pozytywnego
dają pełną gwarancję stałości oraz pewności w stosunkach społecznych i politycznych.
Bardzo szybki rozwój konstytucjonalizmu w świecie nastąpił jednak dopiero w XX w., wtedy
to zaznaczył się najbardziej wpływ rozwiązań prawnoustrojowych rozwiniętych państw
demokratycznych.
Nauka prawa konstytucyjnego dzieli niekiedy konstytucje na rzeczywiste i fikcyjne. Pojęcie
konstytucji rzeczywistej zostało stworzone przez niemieckiego myśliciela i działacza
socjalistycznego, Ferdynanda Lasalle`a, który określił konstytucję jako aktualnie istniejący
układ sił politycznych w danym państwie. Obecnie pod tym pojęciem konstytucji rzeczywistej
rozumie się jedynie konstytucję pisaną, której treść odzwierciedla istniejący w państwie układ
sił politycznych, dzięki czemu jej postanowienia mogą być realizowane w praktyce.
Konstytucja fikcyjna zaś charakteryzuje się tym, że zawiera szereg sformułowań lub
rozwiązań, które nie odpowiadają istniejącym w państwie stosunkom społeczno politycznym i
tym samym nie mają w praktyce żadnego zastosowania.
Biorąc pod uwagę zakres przedmiotowy regulacji konstytucyjnej wyodrębnia się z jednej
strony konstytucje pełne, z drugiej zaś konstytucje niepełne. Konstytucję uznajemy za pełną
wtedy tylko gdy zawiera ona unormowania wszystkich podstawowych zasad i instytucji
ustroju państwa, w tym zwłaszcza określenie podmiotu władzy najwyższej w państwie, form
sprawowania władzy przez suwerena, podstawowych prawa i wolności jednostki,
struktury organów państwa oraz wzajemnych relacji pomiędzy organami podstawowymi.
Musi ona ponadto zawierać postanowienia gwarantujące normom konstytucyjnym najwyższą
moc prawną oraz określające procedurę zmiany konstytucji. Jeśli akt konstytucyjny
pozbawiony jest choćby jednego z wyżej wymienionych elementów , to nie może już być
uznany za pełną konstytucję. Akt prawny, który nie uwzględnia w swojej
treści wszystkich zagadnień należących do tzw. materii konstytucyjnej określany jest mianem
niepełnej konstytucji. W niektórych sytuacjach na określenie aktu o najwyższej mocy prawnej,
regulującego jednak tylko niektóre zagadnienia ustroju państwa, używa się także określenia
"mała konstytucja".
Uwzględnić należy jeszcze podział na konstytucje sztywne i elastyczne. Kryterium tego
podziału stanowi sposób zmiany ustawy zasadniczej, jednakże zostanie to omówione bliżej w
następnym podrozdziale.
1.2. Podstawowe kryteria zmiany konstytucji
Żaden akt prawny, nawet o najwyższej mocy prawnej, przy którego powstawaniu
rozpatrywano wszelkie warunki życia społecznego i politycznego danego państwa, ażeby je
uwzględnić w treści konstytucji nie jest na tyle uniwersalnie skonstruowany, aby mógł
sprostać wszystkim wymogom, mogącym zaistnieć w przyszłości. Dlatego też, każda ustawa
zasadnicza, ażeby dostosować swoje postanowienia do ciągle zmieniających się, w miarę
rozwoju społeczeństwa jego potrzeb oraz aby nie przekształcić się w konstytucję fikcyjną,
musi ulegać zmianom.
Konstytucja jest określonym systemem norm prawnych w tym znaczenie, że wszystkie jej
normy mają ten sam charakter i rangę w stosunku do norm prawnych zawartych w innych
aktach normatywnych, przede wszystkim w ustawach zwykłych. Decyduje to o jedności norm
konstytucyjnych oraz zakłada ich wewnętrzną niesprzeczność.
W konstytucji występują dwa rodzaje norm: proceduralne oraz materialne. Normy
proceduralne regulują sposób, formę postępowania podmiotów wymienionych w konstytucji i
wskazują elementy konieczne, aby uznać to postępowanie za wywołujące określone skutki
prawne. Normy materialne zaś determinują cele i treść działania tych podmiotów, regulują
granice i program działalności państwa, zasady jego ustroju oraz stosunki między nim a
jednostką. Do norm proceduralnych zaliczamy: a) normy proceduralne sensu stricto, b)
normy kreacyjne, c) normy rewizyjne. Natomiast do norm materialnych zaliczamy:
a) zasady polityczne, b) normy programowe, c) normy kompetencyjne,
d) podstawowe prawa, wolności i obowiązki jednostki oraz e) gwarancje praw i wolności
jednostki.
Dla aspektu zmiany konstytucji szczególne znaczenie mają normy rewizyjne. Są to
szczególne normy proceduralne, regulujące tylko postępowanie mające na celu całkowitą ( np.
ustawa konstytucyjna z 23 kwietnia 1992 r. o trybie przygotowania i uchwalania Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej ) lub częściową ( np. art. 235 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
z dn. 2 kwietnia 1997 r. ) zmianę konstytucji. Normy tego rodzaju są często wyróżnione w
tekście konstytucji poprzez umieszczenie ich w osobnym rozdziale. Stanowią one lex
specialis wobec przepisów dotyczących postępowania ustawodawczego.
Zatem rozważając zakres zmiany konstytucji możemy wyróżnić zmianę całkowitą i zmianę
częściową. Zmiana całkowita może polegać albo na zastąpieniu dotychczas obowiązującej
konstytucji całkowicie nową ustawą zasadniczą lub też na uchyleniu dotychczasowej
konstytucji bez jednoczesnego wprowadzenia w jej miejsce innego aktu rangi konstytucyjnej (
taka sytuacja miała miejsce w niektórych krajach Ameryki A
acińskiej po dokonanych tam
przewrotach wojskowych i wprowadzeniu rządów dyktatorskich m.in. w Wenezueli w 1953
r.
Częściowa zmiana konstytucji polega jedynie na zmianie niektórych jej postanowień. Jeżeli
natomiast poprawki te dotyczą podstawowych zasad ustroju państwa, obejmują znaczną część
przepisów konstytucji lub polega na istotnym uzupełnieniu jej dotychczasowego tekstu,
mówimy wówczas o rewizji konstytucji. Z rewizją mamy do czynienia z reguły w okresach
istotnych przemian politycznych i gospodarczych.
Całkowita zmiana konstytucji pod względem formalnym nie różni się zasadniczo od
zmiany częściowej. Jednakże w niektórych krajach wprowadzono rozróżnienie obu form
zmian konstytucyjnych. Tutaj podjęcie zmiany całkowitej albo rewizji podlega zasadom
przedstawionym przy dokonywaniu poprawek norm konstytucyjnych na podstawie
zróżnicowanego trybu i zasad ich wprowadzania.
Podstawowym kryterium zmian konstytucji jest jej podział na konstytucje sztywne i
elastyczne. Za konstytucje sztywne uznaje się takie konstytucje, które mogą być zmienione
tylko w szczególnym trybie, poważnie utrudnionym w porównaniu z trybem dokonywania
zmian ustaw zwykłych. Z kolei konstytucje, które można zmieniać w trybie przewidzianym
dla ustaw zwykłych, określa się najczęściej mianem konstytucji elastycznych. Przykładem
konstytucji sztywnej jest Konstytucja USA, natomiast konstytucji elastycznej Konstytucja
Izraela.
Konstytucja współczesna jest konstytucja sztywną. Dokonanie jej zmiany jest dopuszczalne
tylko przy dochowaniu szczególnych wymagań proceduralnych. Możemy wyróżnić aspekt
formalny zmiany konstytucji sztywnej, czyli samą możliwość przewidującą jej zmianie oraz
aspekt materialny wskazujący na takie normy, zasady czy wartości konstytucyjne, których
treść w ogóle nie może podlegać zmianom bądz
może im podlegać, ale tylko w ograniczonym
kierunku i zakresie.
Od samego początku istnienia współczesnych konstytucji, nie ulegało wątpliwości, że
modyfikacje ich tekstu są nie tylko dopuszczalne, ale i konieczne. Głównym problemem
prawodawcy był sposób oceny modyfikacji, które będą ingerować w samą istotę
obowiązującej konstytucji, jako że każda opiera się na pewnych fundamentalnych
wartościach, zasadach i opcjach, których naruszenie oznacza zniszczenie pierwotnej
identyczności tego aktu normatywnego. Można by powiedzieć, że kompetencja do zmiany
konstytucji, udzielona z mocy unormowania konstytucyjnego, oznacza dopuszczalność
zastępowania jednych lub wielu postanowień konstytucyjnych innymi postanowieniami
konstytucyjnymi, ale tylko pod warunkiem zachowania identyczności i kontynuacji
konstytucji jako całości. Zatem kompetencja do dokonywania zmian konstytucyjnych
obejmuje tylko kompetencję do wprowadzenia dodatków, uzupełnień, skreśleń i innych takich
zmian w postanowieniach konstytucyjnych, ale przy utrzymaniu samej konstytucji. Nie
obejmuje ona więc kompetencji do zmiany całej konstytucji poprzez uchwalenie nowej.
Jednakże niektóre konstytucje przewidują w swych normach zawartych w przepisach
rewizyjnych możliwość całkowitego uchylenia obowiązującej konstytucji i uchwalenia nowej,
w tym także nasza konstytucja nie wskazuje żadnych przepisów zabraniających uchwalenia
nowej konstytucji, poprzez całkowitą zmianę obecnie obowiązującej.
Zagadnienie zmiany konstytucji sztywnej wiąże się ściśle z hierarchizacją norm
konstytucyjnych, którą należy rozpatrywać w odniesieniu do systemu norm konstytucyjnych
danego państwa. W każdym z nich hierarchia norm występuje w węższym lub szerszym
zakresie, różne są jej podstawy prawne, przybiera różne postacie, odnosi się także do relacji
różnymi rodzajowo normami, i to nie tylko normami konstytucyjnymi, ale również normami,
które między innymi pochodzą od organizacji międzynarodowych o charakterze
integracyjnym. Aspekt ten występuje głownie w hierarchizacji norm prawa wspólnotowego
państw Unii Europejskiej. Państwa członkowskie przekazały część swych kompetencji
suwerennych na rzecz Unii, co wymagało wprowadzenia odpowiednich uprawnień dla
organów państwowych w systemach prawa wewnętrznego. Możliwość ta znalazła wyraz w
przepisach konstytucyjnych, zarówno obowiązujących w chwili przystąpienia danego państwa
do Wspólnoty jak i w niektórych przypadkach dopiero ex post ( w 1970 r. została
zmodyfikowana w tym kierunku konstytucja belgijska ). Wszystko to wiążę się z prymatem
prawa wspólnotowego nad krajowym, w tym także konstytucyjnym. Także nasza konstytucja
w art. 90 przewiduje możliwość powierzenia kompetencji organowi międzynarodowemu w
niektórych sprawach.
W normach konstytucyjnych poszczególnych państw możemy wyróżnić kilka kryteriów ich
hierarchizacji, które mają wpływ na sposoby dokonywania zmian w ich treści. a)
Rozróżnienie w przepisach konstytucyjnych norm niezmiennych i pozostałych norm
konstytucyjnych.
Pierwsze z nich nie podlegają żadnym poprawkom konstytucyjnym, obojętnie w jakim
trybie ustawodawca chciałby je wprowadzić. Podstawą wyróżnienia norm niezmiennych jest
przepis konstytucji zawierający zakaz zmiany ( rewizji, nowelizacji ) określonych, wyraz
nie
określonych postanowień konstytucji, lub, ogólnie nazwanych jej zasad. Pierwszy sposób
określenia norm niezmiennych znajdujemy między innymi w konstytucjach Republiki
Francuskiej z 1958 r, i Republiki Federalnej Niemiec z 1949 r., Republiki Włoskiej z
1947 r., drugi zaś w konstytucjach Królestwa Norwegii z 1814 r., czy też Republiki Czeskiej
z 1992 r.
Natomiast drugie mogą być zmieniane, byleby dochowany został prawnie właściwy dla
nich tryb zmiany. Można je zmieniać poprzez zastąpienie dotychczasowych poszczególnych
przepisów konstytucji nowymi lub na uzupełnieniu ich o przepisy nowe albo na całkowitym
zastąpieniu starego tekstu konstytucji przez tekst całkowicie nowy, oczywiście w zakresie nie
objętym przepisami niezmiennymi. b) Rozróżnienie w przepisach konstytucyjnych norm
podlegających zmianie na podstawie zróżnicowanego trybu i zasad wprowadzania poprawek
oraz pozostałych norm. Normy konstytucyjne do których można wprowadzać poprawki
podlegają zmianie na podstawie szczególnie utrudnionej procedury rewizyjnej. Do ich zmiany
wymagane jest zawsze lub w sytuacjach określonych prawnie referendum konstytucyjne, lub
też podlegają zmianie w drodze uchwały innego organu, niż zwykłe ciało ustawodawcze
danego państwa. Pozostałe zaś przepisy konstytucji podlegają zwykłemu trybowi zmiany,
choć wyraz
nie innemu niż przy zmianie ustaw zwykłych. Wystarcza tu zazwyczaj uchwała
organu ustawodawczego ( konstytucyjnego ) podjęta w trybie kwalifikowanym Powyższą
techniką hierarchizacji norm konstytucyjnych posługują się konstytucje Królestwa Hiszpanii z
1978 r., Republiki Litwy z 1992 r., Republiki Bułgarii z 1991 r. oraz Republiki Austrii z 1920
r ( w redakcji z 1929 r. ) c) Dokonywanie wszystkich norm konstytucyjnych na tej samej
procedurze zmian, określonej w przepisach konstytucyjnych.
W tych konstytucjach nie ma przepisów o normach niezmienialnych, nie ma też norm
chronionych szczególnymi w porównaniu w porównaniu z innymi normami klauzulami
rewizyjnymi. Ten tryb zmiany norm konstytucyjnych przewiduje między innymi Konstytucja
Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 2 kwietnia 1997 r.
Wprowadzanie poprawek konstytucyjnych wiąże się w każdym wypadku z wykorzystaniem
określonych zasad techniki legislacyjnej. Uchwalenie ustawy zmieniającej konstytucję
oznacza najczęściej bezpośrednią zmianę tekstu konstytucji. Jednakże niekiedy ustawy
zmieniające konstytucję egzystują poza jej tekstem, zachowując swoją odrębność, mimo, że
zmieniają merytorycznie lub uzupełniają treść ustawy zasadniczej. Niekiedy natomiast
uchwala się w trybie zmiany konstytucji ustawy wprowadzające czasowo tak zwane wyjątki
od postanowień konstytucyjnych, które jednak nie znajdują odzwierciedlenia w
obowiązującym tekście ustawy zasadniczej.
Podmiotem najczęściej uprawnionym do dokonywania zmian konstytucyjnych jest
parlament, działający jednakże wówczas w specjalnym trybie postępowania. W niektórych
państwach przy wprowadzaniu poprawek konstytucyjnych wykorzystuje się także instytucję
referendum. Szczególne warunki dokonywania zmian konstytucyjnych mają miejsce z reguły
w różnych stadiach postępowania ustawodawczego. W zakresie zmiany konstytucji prawo
inicjatywy ustawodawczej przysługuje najczęściej głowie państwa, rządowi oraz określonej
liczbie deputowanych do parlamentu, jednakże w tym ostatnim przypadku wprowadza się z
reguły wymóg zebrania podpisów pod projektem przez większą liczbę deputowanych, aniżeli
przy zwykłej inicjatywie ustawodawczej, a także inicjatywa może przybrać postać
obywatelskiej, kiedy grupa obywateli - wyborców jest uprawniona do wniesienia własnego
projektu konstytucji pod obrady parlamentu. Do dokonania zmiany całkowitej, kiedy to
konieczne jest przygotowanie projektu nowej konstytucji, zadanie to powierza się specjalnej
komisji konstytucyjnej, a niekiedy dla rozpatrzenia projektu zmiany konstytucji powoływana
jest nadzwyczajna komisja konstytucyjna. Podczas głosowania nad projektem zmiany
konstytucji niezbędne jest określone quorum oraz istnieje wymóg uzyskania kwalifikowanej
większości głosów, przy czym w parlamencie dwuizbowym misi ona być uzyskana w
odrębnych głosowaniach obu izb parlamentu.
Nie mniej istotnym elementem od warunków dokonywania zmian, w procesie dokonywania
poprawek konstytucyjnych jest ogłoszenie konstytucji lub noweli konstytucyjnej w oficjalnym
państwowym organie publikacyjnym. Jej opublikowanie po uprzednim podpisaniu przez
uprawniony do tego organ, jest niezbędnym warunkiem wejścia zmienionej konstytucji w
życie, nabrania przez nią mocy obowiązującej. Kwestie te są najczęściej uregulowane w samej
konstytucji, gdzie zwykle jeden z ostatnich rozdziałów ustawy zasadniczej zatytułowany z
reguły "Przepisy przejściowe", w którym reguluje się szereg kwestii związanych z faktycznym
wprowadzeniem konstytucji w życie, a także sprawy związane z okresem przejściowym.