FORMY ZACHOWAC
AGRESYWNYCH ORAZ
ICH PSYCHOSPOA
ECZNE SKUTKI
Z literatury przedmiotu wynika, że agresja może wyrażać się w różny sposób,
w różnych formach.
J. Ranschburg grupuje postawy agresywne według kilku kryteriów. Jednym jest
moralna treść zachowania. Ze względu na nią właśnie wyróżnia on: agresję społeczną
 niszczącą, występującą przeciw społeczności, oraz agresję prospołeczną  służącą
interesom jednostki i społeczeństwa. Drugim kryterium podziału jest rozróżnienie
czy agresja jest narzędziem, czy celem zachowania .W pierwszym przypadku jed-
nostka zachowuje się agresywnie gdyż w inny sposób nie może zrealizować planów,
zamiarów i celów  jest to agresja instrumentalna. W drugim przypadku powodem
agresji jest jakaś wewnętrzna pobudka, która sprawia, że czynimy komuś przykrość
lub sprawiamy ból  jest to agresja afektywna. Kolejnym kryterium jest to, jak i po-
stawy agresywne mają charakter. Wyróżniamy tu agresję obronną i agresję atakującą.
Obie one maja charakter instynktowny. Zdaniem tegoż autora agresja najczęściej wy-
raża się w dwóch formach:
1. instrumentalnej
2. emocjonalnej
Agresja instrumentalna powstaje wcześniej niż emocjonalna. Pojawia się ona gdy
dziecko zauważa, że wybuchy złości z jego strony prowadządo pożądanych przez nie
zmian w otoczeniu np. dorośli zaspokajają jakąś jego potrzebę. Agresja emocjonalna
powstaje wówczas, gdy dziecko zauważa, że jego spontaniczne reakcje złości, takie
jak kopa-nie, gryzienie, szczypanie sprawiają rodzicom ból .
Psychologowie biorąc pod uwagę formę i funkcję agresji wyróżniają kilka jej ty-
pów :
" agresję słowną obejmującą przezywanie, dokuczanie, groz
by, itp.
" agresję fizyczną obejmującą bicie, kopanie, gryzienie, itp.
" agresję instrumentalną  której celem jest uzyskanie czegoś pożądanego np. ode-
pchniecie od pożądanej zabawki innego dziecka
" agresję wrogą  której celem jest zadawanie bólu lub wyrządzenie krzywdy oraz
agresję odwzajemnioną  jest ona odpowiedzią na agresję kogoś innego
" agresję przemieszczoną  obiekt agresji reaguje na nią uderzając kogoś innego.
Agresja ta oznacza skierowanie odwzajemnionej agresji na osobę lub obiekt inny
niż ten, w stosunku do którego pragnie się rewanżu.
J. Grochulska wyróżnia następujące rodzaje i formy zachowań agresywnych :
1. agresja fizyczna  bicie, odbieranie siłą, grożenie biciem, zachęcanie do bicia,
niszczenie cudzych rzeczy
2. agresja słowna  kłótnie, wyśmiewanie się, dokuczliwość słowna, przezywanie
3. skarżenie  skarżenie oraz grożenie skarżeniem, propozycja skarżenia
4. karanie  stosowanie kary za przewinienie, propozycja zastosowania kary, wy-
powiedzi typu  Nie bawię się za to z tobą
5. pochwała agresji  zgoda na wspólne zachowanie agresywne, aprobata zacho-
wań agresywnych w rozwiązywaniu danego problemu
6. zachowania egoistyczne  zwroty typu:  Co mnie to obchodzi, ja chcę ... ,
 Dobrze ci tak, za to że byłeś taki ... .
W. i P. Radziwiłłowicz podają takie oto formy agresji:
" autoagresję  agresja skierowana wobec samego siebie
" alloagresję  agresja skierowana wobec otoczenia
Szczególną formą agresji jest agresja młodzieży skierowana pod adresem osób star-
szych. Odbywa się ona często pod maską  konfliktu pokoleń , walki o autonomię,
samostanowienie, protestu przeciwko skostnieniu poglądów. Mamy tutaj do czynie-
nia z okazywaniem niechęci, niegrzeczności, celowym zajmowaniem miejsc w środ-
kach komunikacji, aż do bardzo brutalnych napaści na ulicy.
Inne jeszcze formy agresji przedstawili dwaj psychologowie A.H.Buss
i A.Durkee. Ich zdaniem agresja może przybierać formę :
1. napastliwości fizycznej  oznacza to używanie siły fizycznej przeciw innym,
co obejmuje wdawanie się w bójki z innymi, lecz nie obejmuje niszczenia przedmio-
tów
2. napastliwości słownej  oznacza to wyrażanie negatywnych uczuć w formie
i treści wypowiedzi. Forma obejmuje kłócenie się, krzyczenie i wrzeszczenie, treścią
mogą być groz
by, przekleństwa
3. napastliwości pośredniej  zarówno okrężnej jak i nie skierowanej przeciwko
komuś określonemu. Okrężne zachowane tj. złośliwe obgadywanie lub niszczenie
cudzej własności, nie jest bezpośrednim atakowanie znienawidzonej osoby, lecz
szkodzeniem jej poza jej plecami. Agresja nie skierowana przeciw komuś określone-
mu, taka jak ataki wściekłości wyrażające się w krzyku, tupaniu nogami, rzucaniu
przedmiotami, trzaskaniu drzwiami, jest wyładowaniem nie godzącym wprost w ni-
kogo
4. negatywizmu  oznacza to zachowanie się opozycyjne, zazwyczaj skierowane
przeciw zwierzchności. Negatywizm ten obejmuje odmowę współpracy, która może
sięgać od biernego oporu do otwartego buntu przeciw prawu lub utartym zwyczajom
5. podejrzliwości  oznacza to rzutowanie własnej wrogości na innych. Może po-
legać tylko na nieufności do ludzi, bądz
na przeświadczeniu, że inni nam szkodzą lub
zamierzają szkodzić
6. urazy  oznacza to zazdrość i nienawiść do innych. Chodzi o uczucie złości do
całego świata za urojone lub rzeczywiste krzywdy
7. drażliwości  oznacza to gotowość do wybuchu negatywnych uczuć z byle ja-
kiego powodu. Obejmuje wybuchowość, zły humor, rozdrażnienie i niegrzeczność
8. poczucia winy  czyli uczucia, że jest się złym, że się uczyniło coś złego, od-
czuwanie wyrzutów sumienia.
Analizując formy zachowań agresywnych można też wyróżnić oprócz agresji
słownej i fizycznej, agresję bezpośrednią i przemieszczoną. Agresja fizyczna i słow-
na zostały omówione już wcześniej, teraz opisana zostanie agresja bezpośrednia
i przemieszczona. Agresja bezpośrednia jest skierowana na osoby będące powodem
doznanej frustracji, np. chłopiec złośliwie wyśmiany przez kolegę dotkliwie go pobił.
Agresja przemieszczona skierowuje się na osoby, które nie miały nic wspólnego
z frustracją doznaną przez danego osobnika, np. dziecko ukarane w domu przez ojca
zachowuje się agresywnie wobec swych słabszych kolegów, bijąc ich.
A.H. Buss natomiast wyróżnia agresję fizyczną i słowną, czynną i bierną,
behawioralną i symboliczną. Agresją fizyczną Buss określa jako atak na inną oso-
bę, w którym atakujący posługuje się określonymi częściami ciała lub narzędziami,
zadając ból lub wyrządzając szkody osobie będącej przedmiotem agresji. Agresja
słowna zaś polega na posłużeniu się bodz
cami werbalnymi szkodliwymi dla atako-
wanej osoby wywołującymi u niej strach, poczucie krzywdy lub odrzucenie uczucio-
we. Agresję czynną stanowią działania szkodliwe dla osób lub przedmiotów, na które
je się kieruje. Agresja bierna to powstrzymywanie się od określonego działania, po-
wodujące szkodliwe konsekwencje dla osoby będącej przedmiotem agresji. Agresja
behawioralna jest skierowana przeciw konkretnym osobom lub rzeczom (jest to agre-
sja jawna). Agresja symboliczna dotyczy osób lub rzeczy symbolizujących w jakiś
sposób właściwy przedmiot, na który byłaby się skierowała agresja behawioralna.
R. Mandel wyróżnił agresją bezpośrednią i pośrednią. Agresję bezpośrednią stano-
wi szereg prostych zachowań, takich jak: bicie, uderzanie, rzucanie przedmiotami,
kłucie, duszenie, przewracanie, gryzienie, wyrywanie szamotanie, przezywanie, gro-
żenie, cieszenie się z cudzego nieszczęścia, przeklinanie, straszenie, wyśmiewanie
(agresja prosta). Na agresję bezpośrednią mogą również złożyć się całe zespoły okre-
ślonych ruchów, gestów, wypowiedzi, w postaci wybuchów złości uporu, przekory,
obrażania się (agresja złożona).
Agresja pośrednia zmierza okrężną drogą do wyrządzenia szkody osobie będącej
przedmiotem agresji, np. przez skarżenie, donosicielstwo, poniżanie kogoś  poza je-
go plecami . Przy tej formie agresji jej sprawca nie ujawnia się, lecz pozostaje ano-
nimowy lub stara się takim pozostać, tak że ofiara agresji często nie dowiaduje się,
kto jest agresorem.
Zdaniem Z. Skornego zachowanie agresywne może przybierać formę agresji fi-
zycznej lub słownej.
Agresja fizyczna :
może mieć formę zachowań napastliwych o bezpośrednim lub pośrednim charakte-
rze. Do bezpośrednich zachowań napastliwych należą te proste zachowania, które
przybierają formę trwających stosunkowo krótko ruchów poszczególnych części cia-
ła:
- rąk (uderzanie, trącanie, szarpanie, wyrywanie, rozdzieranie, ciągnięcie, szczypa-
nie, ściskanie, duszenie)
- nóg (następowanie komuś na nogę, podstawianie nogi, kopnięcie)
- mięśni twarzy (wykrzywianie się i przedrzez
nianie za pomocą gestów, plucie,
gryzienie).
Atak może odbywać się przy użyciu prostych narzędzi agresji, takich jak: szpilka,
linijka, kij, woda  przybiera wtedy formę rzucania, uderzania, oblewania, kłucia.
Agresja wyraża się często w formie złożonych zachowań napastliwych i przybiera
wtedy postać bójek, pobić, przestraszania kogoś i niesprawiedliwego traktowania.
Pośrednie zachowania napastliwe występują zazwyczaj jako: dokuczanie, przeszka-
dzanie, zanieczyszczanie, chowanie lub zamiana przedmiotów. Agresor działa tu nie-
jednokrotnie anonimowo. Drugą, prócz zachowań napastliwych, formą pośredniej
agresji fizycznej są pośrednie zachowania destruktywne. Polegają one na niszczeniu
lub uszkadzaniu rzeczy stanowiących własność osoby będącej przedmiotem agresji.
Agresja słowna :
może przybierać formę bezpośrednich lub pośrednich wypowiedzi napastliwych,
szkodzących i poniżających, skierowanych do osoby będącej przedmiotem agresji
i występujących w jej obecności. Bezpośrednia agresja słowna wyraża się poprzez:
" wypowiedzi napastliwe ( grożenie, straszenie, odpędzanie )
" wypowiedzi szkodzące ( podawanie fałszywych informacji )
" wypowiedzi poniżające ( przezywanie, wyśmiewanie )
Pośrednia agresja słowna to wypowiedzi agresywne mające wyrządzić przykrość
lub szkodę osobie stanowiącej przedmiot agresji .Są one skierowane nie bezpośrednio
do niej, lecz do osób trzecich; występują one w sytuacjach, w których nie uczestniczy
osoba będąca przedmiotem agresji. Formami pośredniej agresji są wypowiedzi napa-
stliwe szkodzące i poniżające np. odgrażanie się, zachęcanie do agresji, skarżenie,
wydawanie nieprzychylnej opinii itd.
Jak widać z dokonanego przeglądu literatury, ze względu na formę występowania
zachowań agresywnych można wyróżnić: agresję fizyczną i słowną, czynną
i bierną, prostą i złożoną, bezpośrednią i pośrednią, behawioralną i wyobrażeniową,
instrumentalną i wrogą oraz przemieszczoną.
Rozpatrzmy teraz, jakie skutki powoduje zjawisko agresji. Agresja niesie za sobą
poważne skutki, zarówno fizyczne jak i psychiczne. Do tych pierwszych należą:
drobne uszkodzenia, okaleczenia ciała, jak i ciężkie pobicia, gwałty a nawet śmierć
oraz zniszczenia lub uszkodzenia żywych organizmów np. roślin, zwierząt. W tej
grupie znajdują się także szkody materialne takie jak zniszczenie, zdemolowanie
mienia, a przykładem mogą być wybite szyby, połamane krzesła, ławki itp. Psychicz-
ne skutki agresji mogą być bezpośrednie i przejawiają się zależnie od sytuacji i wła-
ściwości dziecka  reakcjami typu: płacz, krzyk, ucieczka lub agresją (np. biciem,
pluciem, kopaniem). Skutki pośrednie to zaburzenia w koncentracji uwagi, zaburze-
nia snu, łaknienia, moczenie się nocne i inne formy niepokoju ruchowego. Są przy-
padki, że skutki agresji przybierają bardziej złożoną postać o różnym czasie trwania.
Występują tu najczęściej strach przed rówieśnikami, brak zaspokojenia potrzeby bez-
pieczeństwa u dzieci wywołuje silne zdenerwowanie, poczucie lęku i bezradność.
Bibliografia:
Brańka Z.: Agresja wśród dzieci i młodzieży ... [ w: ] Przemoc dzieci i młodzieży pod red. J. Papie-
ża i A. Płukisa. Toruń 1998.
Frączek A., Pufal  Struzik I.: Agresja wśród dzieci i młodzieży. Perspektywa psychoedukacyjna.
Kielce 1996.
Grochulska J.: Agresja u dzieci. Warszawa 1993.
Klimczak A.: Objawy, przyczyny i typy agresji [ w: ] Szkolne spotkania z rodzicami pod redakcją
Z. Zacłony. Nowy Sącz 1995.
Radziwiłłowicz W.P.: Formy i funkcje agresji u dzieci i młodzieży.  Psychologia Wychowaw-
cza ,1997, nr 3.
Ranschburg J.: Lęk, gniew, agresja. Warszawa 1980.
Skorny Z.: Formy i z
ródła agresji u dzieci i młodzieży.  Psychologia Wychowawcza , 1973, nr 3.
Skorny Z.: Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się. Warszawa 1968.
Vasta R., Haith M.M., Miller S.A.: Psychologia dziecka. Warszawa 1995.
Opracowanie:
Borzucka Agnieszka, Gandziarowska Izabela.