1
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Barbara Arak
Danuta Szczepaniak
Wykonywanie zabiegów higieniczno-pielęgnacyjnych
346[04].Z1.04
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Ewa Goliszek
mgr Aurelia Włoch
Opracowanie redakcyjne:
inż. Danuta Szczepaniak
Konsultacja:
dr Dorota Koprowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[04].Z1.04
 Wykonywanie zabiegów higieniczno-pielęgnacyjnych , zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu opiekun w domu pomocy społecznej.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Klasyfikacja potrzeb życiowych człowieka 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 9
4.1.3. Ćwiczenia 9
4.1.4. Sprawdzian postępów 10
4.2. Zabiegi pielęgnacyjne 11
4.2.1. Materiał nauczania 11
4.2.2. Pytania sprawdzające 22
4.2.3. Ćwiczenia 23
4.2.4. Sprawdzian postępów 28
4.3. Profilaktyka powikłań związanych z unieruchomieniem 30
4.3.1 Materiał nauczania 30
4.3.2. Pytania sprawdzające 41
4.3.3. Ćwiczenia 41
4.3.4. Sprawdzian postępów 44
5. Sprawdzian osiągnięć 45
6. Literatura 49
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w kształtowaniu umiejętności wykonywania zabiegów
higieniczno-pielęgnacyjnych.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, czyli wykaz umiejętności, które powinieneś mieć opanowane, aby
przystąpić do realizacji programu jednostki modułowej,
- cele kształcenia jednostki modułowej,
- materiał nauczania umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń
i zaliczenia sprawdzianów,
- pytania sprawdzające, na które powinieneś odpowiedzieć przed przystąpieniem do
wykonywania ćwiczeń
- ćwiczenia, które zawierają polecenie, sposób wykonania oraz zalecane wyposażenie
stanowiska pracy. Wykonując poszczególne ćwiczenia, ukształtujesz umiejętności
określone w programie jednostki modułowej,
- sprawdzian postępów, który pozwoli Ci określić zakres poznanej wiedzy i stopień
ukształtowania umiejętności. Jeżeli Twoje odpowiedzi będą pozytywne, to będziesz mógł
przejść do następnego tematu, jeżeli nie, to sprawdzian postępów pozwoli Ci wskazać,
jakie wiadomości powinieneś powtórzyć, lub jakie ćwiczenia wykonać ponownie, by
ukształtować potrzebne umiejętności.
- sprawdzian osiągnięć, który znajduje się na końcu jednostki modułowej, umożliwi Ci
sprawdzenie, czy dobrze opanowałeś program jednostki. Jest on przygotowany w formie
przykładowego testu, zawiera instrukcję dla ucznia oraz zestaw zadań testowych.
Wszystkie zadania zamieszczone w teście obejmują treści objęte programem nauczania
oraz sprawdzają, czy osiągnąłeś założone w programie jednostki modułowej cele,
- literaturę, skorzystanie z niej umożliwi Ci pogłębienie wiedzy z zakresu programu
jednostki modułowej.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
346[04].Z1
Działalność opiekuńcza
346[04].Z1.01
346[04].Z1.02
Planowanie
Stosowanie metod pracy
i organizowanie pracy
socjalnej
opiekuńczej
346[04].Z1.03
Rozpoznawanie potrzeb
i problemów podopiecznych
346[04].Z1.05
346[04].Z1.04 Pomaganie osobom
Wykonywanie zabiegów niepełnosprawnym w korzystaniu
higieniczno-pielęgnacyjnych z programów rehabilitacyjnych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
- określać psychofizyczne i społeczne mechanizmy funkcjonowania człowieka,
- określać znaczenie komunikacji w relacjach między ludz
mi,
- charakteryzować wzorzec opiekuna w domu pomocy społecznej,
- klasyfikować i ustalać potrzeby zdrowotne człowieka w danym środowisku,
- planować i organizować pracę opiekuna,
- nawiązywać współpracę z instytucjami i organizacjami wspomagającymi pracę opiekuna,
- przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
 dokonać klasyfikacji potrzeb życiowych człowieka zdrowego,
 wyjaśnić znaczenie higieny osobistej oraz higieny miejsca zamieszkania,
 określić zagrożenia, do jakich może dojść w przypadku unieruchomienia w łóżku oraz
omówić metody postępowania w profilaktyce i leczeniu tych zagrożeń,
 wykonać podstawowe zabiegi pielęgnacyjne,
 współpracować z innymi jednostkami oraz instytucjami medycznymi i społecznymi dla
zapewnienia ciągłej i kompleksowej opieki,
 rozpoznać potrzeby z uwzględnieniem hierarchii dla dobra procesu pielęgnowania
i leczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Klasyfikacja potrzeb życiowych człowieka
4.1.1. Materiał nauczania
Potrzeba to odczuwalny brak, do zlikwidowania którego dąży organizm. Potrzeba jest
związana z określoną sytuacją braku, czyli niespełnienia. Frustracja jest czynnikiem
motywującym, skłaniającym jednostkę do aktywności, która może zaspokoić potrzebę.
U człowieka braki mogą występować zarówno ze względu na biologiczną, jak
i psychiczną strukturę organizmu. Dlatego też klasyfikacja potrzeb ludzkich jest dokonywana
ze względu na te dwie struktury. Liczba potrzeb biologicznych i psychicznych nie została
ustalona ani ostatecznie zamkniętą. W.I. Thomas ograniczył potrzeby do czterech pragnień:
bezpieczeństwa, uznania, przyjaz
ni i nowych doświadczeń.
Inny naukowiec A.H. Maslow wyróżnił następujące potrzeby:
1. Fizjologiczne:
- potrzeba jedzenia,
- potrzeba odpoczynku
- potrzeba przyjemnych doznań zmysłowych,
- potrzeby seksualne.
2. Bezpieczeństwa:
- potrzeba zależności,
- potrzeba opieki i oparcia,
- potrzeba braku lęku,
- potrzeba ładu.
3. Społeczne:
- potrzeba przyjaz
ni,
- potrzeba miłości.
4. Szacunku:
- potrzeba potęgi,
- potrzeba wyczynu,
- potrzeba wolności,
- potrzeba respektu i uznania innych,
- potrzeba dobrego statusu społecznego,
- potrzeba dominacji.
5. Samorealizacji:
- dążenie do rozwoju możliwości,
- potrzeby religijne.
Maslow twierdził, że muszą być zaspokojone przede wszystkim potrzeby niższego rzędu,
aby było możliwe zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu. W przypadku, gdy potrzeba
niższego rzędu została już zaspokojona, to przestaje ona stanowić z
ródło motywacji.
Oprócz wymienionych pięciu grup potrzeb, Maslow wyróżnił również tak zwane
potrzeby dodatkowe. Przez potrzeby dodatkowe należy rozumieć takie, które mogą ujawniać
się tylko u niektórych ludzi. Dla przykładu mogą to być potrzeby wiedzy, czy też potrzeby
estetyczne. Zdaniem Maslowa trudno jest o nich cokolwiek powiedzieć, gdyż nie zostały
jeszcze dogłębnie poznane, ale można próbować wiązać je z potrzebami samorealizacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Struktura występowania określonych potrzeb związana jest z osobowością człowieka.
Wraz z rozwojem osobowości zauważa się większą motywację do zaspokajania potrzeb
wyższego rzędu.
Hierarchię potrzeb Maslowa można przedstawić w postaci piramidy.
SAMOREALIZACJI
Celem jest działanie.
Praca jest wartością
samą w sobie.
UZNANIA
sukcesu szacunku
SPOA
ECZNE
miłości przyjaz
ni akceptacji
BEZPIECZEC
STWA
odzieży domu pokoju zdrowia
FIZJOLOGICZNE
snu pracy seksu jedzenia
picia
Rys. 1. Piramida potrzeb Maslowa
Inni badacze wymieniają większa liczbę potrzeb. J.E. Murray ustalił liczbę 12 potrzeb
fizjologicznych i 28 psychicznych. Murray określa potrzebę jako działającą w mózgu siłę
fizykochemiczną, która organizuje percepcję i określone grupy reakcji autonomicznych,
słownych i motorycznych, wyobrażeniowych w celu zmiany sytuacji napięcia.
Hierarchia potrzeb człowieka chorego w zakresie zapotrzebowania na czynności
opiekuńcze jest uzależniona od stopnia jego wydolności samoobsługowej. Pod pojęciem
wydolność samoobsługa rozumiemy zdolność człowieka do działań podejmowanych
samodzielnie w ramach życia codziennego.
W celu ustalenia stopnia wydolności samoobsługowej podopiecznego można zastosować
jedną z wielu propozycji narzędzi do jego oceny. Nie ma jednak idealnej skali, jednoznacznie
określającej stan podopiecznego. Jedną z częściej stosowanych jest skala Barthela, która
bierze pod uwagę czynności życia codziennego, z uwzględnieniem stopnia samodzielności
podopiecznego (tabela 1).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
ROZWOJU
WYŻSZEGO RZ
DU
ODCZUWALNYCH BRAKÓW
NIŻSZEGO RZ
DU
Tabela 1. Skala Barthela [3, s. 33]
Nie Potrafi
Lp. Czynność Samodzielny
potrafi z pomocą
1 Spożywanie posiłków 0 5 10
2 Przechodzenie z łóżka na wózek i odwrotnie 0 5 15
3 Utrzymanie higieny osobistej 0 0 5
4 Korzystanie z toalety 0 5 10
5 Mycie/kąpiel całego ciała 0 0 5
6 Przejście odległości 50 m (ewentualnie za pomocą
0 5 10
sprzętu)
7 Chodzenie po schodach 0 5 10
8 Jazda na wózku 0 0 5
9 Ubieranie/rozbieranie się 0 5 10
10 Kontrola zwieraczy odbytu 0 5 10
11 Kontrola zwieraczy moczu 0 5 10
W wyniku oceny podopiecznych można zakwalifikować do jednej z trzech grup:
- grupa I (85 100 punktów)  mały zakres oczekiwanej pomocy w czynnościach
samoobsługowych,
- grupa II (21 84 punkty)  umiarkowany zakres oczekiwanej pomocy,
- grupa III (0 20 punktów)  duży zakres oczekiwanej pomocy.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak definiujemy potrzeby?
2. Jaki jest podział potrzeb człowieka zdrowego wg Maslowa?
3. Jakie potrzeby zaliczamy do potrzeb fizjologicznych?
4. Jakie potrzeby zaliczamy do potrzeb bezpieczeństwa?
5. Jakie czynniki decydują o potrzebach społecznych?
6. Jak określamy potrzeby człowieka chorego?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Scharakteryzuj potrzeby człowieka zdrowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym określania potrzeb człowieka
zdrowego,
2) wylosować kartkę z rodzajem potrzeb,
3) scharakteryzować wylosowany rodzaj potrzeb,
4) zaprezentować grupie, na przykład w postaci plakatu czy wykresu wyniki pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
papier,
przybory do pisania,
kartki do losowania z rodzajem potrzeb:
- fizjologiczne,
- społeczne,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
- bezpieczeństwa,
- uznania,
- samorealizacji,
poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Określ zapotrzebowanie podopiecznego na pomoc, na podstawie przypadku.
Opis przypadku:
Pan F ma 78 lat. Porusza się przy pomocy laski. Może wchodzić po schodach i przejść
50 m przy pomocy opiekunki. Potrafi samodzielnie korzystać z toalety. Potrzebuje pomocy
przy kąpieli całego ciała. Potrafi z pomocą zachować higienę osobistą. Sam spożywa posiłki.
Kontroluje oddawanie kału i moczu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym określania stopnia wydolności
samoobsługowej,
2) posługując się tabelą 1 z Poradnika dla ucznia określić zapotrzebowanie podopiecznego
na pomoc,
3) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
papier,
przybory do pisania,
Poradnik dla ucznia,
tabela 1 ze skalą oceny z Poradnika dla ucznia.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie potrzeby?
2) wymienić potrzeby człowieka zdrowego wg Maslowa?
3) określić wydolność samoobsługową podopiecznego?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.2. Zabiegi pielęgnacyjne
4.2.1. Materiał nauczania
Zabiegi pielęgnacyjne zabezpieczające funkcje biologiczne organizmu
Pomoc przy karmieniu
Sposób spożywania posiłków zależy od stanu podopiecznego i stopnia jego
samodzielności. Tym którzy mają trudności z samodzielnym spożywaniem posiłków,
pomaga opiekuna. Pomoc ta może polegać na ułożeniu podopiecznego w wygodnej dla niego
pozycji, wygodnym ustawieniu tacy z posiłkiem na stoliku nałóżkowym lub łóżku,
rozdrobnieniu posiłku, wyjęciu ości z ryb, otwarciu opakowań, na przykład dżemu, masła,
pokrojeniu i posmarowaniu chleba, nalaniu napoju lub podtrzymaniu talerzy z posiłkiem.
Należy zachęcać podopiecznego do wykonywania samodzielnie wszystkich czynności, które
nie sprawiają mu trudności. Wykonanie toalety jamy ustnej lub jej wypłukanie przed
posiłkiem może poprawić łaknienie.
Jeśli podopieczny nie może samodzielnie spożywać posiłków należy go nakarmić. W tym
celu trzeba ułożyć go w pozycji wysokiej, osłonić bieliznę serwetką, przygotować sztućce,
przybory ułatwiające przyjmowanie napojów  specjalne kubki, słomki, dreniki, łyżeczki.
Jedzenie należy podawać na ciepłych talerzach. Przed przystąpieniem do karmienia trzeba
sprawdzić temperaturę posiłku. Jedzenie należy podawać powoli w małych porcjach, po
posiłku podać płyn do picia. Prowadzić obserwację podopiecznego i nie dopuścić do jego
zmęczenia i zachłyśnięcia się. Jedzenie można podawać częściej w mniejszych ilościach.
W trakcie karmienia opiekun powinien siedzieć, aby podopieczny nie odniósł wrażenia, że się
mu spieszy. Po posiłku należy umożliwić podopiecznemu umycie zębów. Przed i po jedzeniu
powinno się umyć ręce podopiecznego, a po posiłku zapewnić mu warunki do odpoczynku.
Podopieczni, którzy mogą chodzić oddają stolec i mocz w toalecie. Toalety i kompleksy
pomieszczeń higienicznych powinny być przestronne i funkcjonalne, aby mogły dojść do nich
osoby starsze, niepełnosprawne, posługujące się na przykład chodzikami, laskami,
balkonikami. Powinny też być wyposażone w poręcze i uchwyty. Pomieszczenia te należy
utrzymywać w czystości. Podopiecznym, którzy mają trudności w utrzymaniu pozycji stojącej
należy pomóc przejść z pokoju do toalety i z powrotem. Wózki inwalidzkie ułatwiają
samodzielne przemieszczanie się podopiecznego do toalety.
Osobom stale pozostającym w łóżku i nie mogącym samodzielnie korzystać z toalety
należy podać basen lub kaczkę. Basen lub kaczkę podaje się podopiecznemu na każde
życzenie. Gdy zachodzi ryzyko powstanie odleżyn, lub gdy one już występują część basenu,
na której będzie leżał podopieczny należy wyścielić ligniną, flanelą lub tetrą. Przed
podłożeniem basenu należy pomóc podopiecznemu zdjąć spodnie od piżamy lub podsunąć
koszulę do góry. Basen można podłożyć w pozycji na wznak  podopieczny ugina nogi
w stawach biodrowych i kolanowych. Kolana odwodzi na bok, mocno opiera się na stopach
i unosi pośladki. Opiekunka podkłada pod pośladki basen. Kiedy podopieczny nie może sam
unieść pośladków należy mu pomóc  jedną ręką unieść pośladki a drugą wsunąć basen
(rys. 2a). Basen można też podłożyć w pozycji na boku  podopieczny leży na lewym boku,
opiekunka lewą ręką przykłada basen do pośladków, prawą chwyta za lewe biodro i powoli
obraca podopiecznego w prawą stronę (rys. 2b). W miarę możliwości każdy podopieczny
powinien mieć zapewnione warunki intymności. Po wypróżnieniu należy zabrać basen,
pomóc podopiecznemu umyć krocze i ręce. Przy podawaniu kaczki, jeśli podopieczny może
samodzielnie z niej korzystać, należy pozostawić kaczkę w zasięgu ręki podopiecznego,
pozostawić papier toaletowy i zostawić podopiecznego samego. Jeżeli podopieczny nie
korzysta samodzielnie z kaczki należy pomóc mu ugiąć nogi w kolanach, włożyć prącie do
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
otworu kaczki i podsunąć bliżej, aby mocz nie wydostawał się z butelki (rys. 3). Po
opróżnieniu pomóc podopiecznemu umyć ręce.
a) b)
Rys. 2. Sposób podkładania basenu: a) podopiecznemu, który po podparciu na stopach może samodzielnie
unieść pośladki, b) podopiecznemu, który nie może samodzielnie unieść pośladków [3, s. 238, 239]
Rys. 3. Sposób podawania kaczki mężczyz
nie [3, s. 242]
Podstawowe zabiegi higieniczne
Higiena osobista jest dziedziną, której zadaniem jest utrzymanie i wzmocnienie zdrowia
człowieka. Do higieny osobistej zaliczamy takie elementy jak mycie całego ciała, zębów,
włosów, zmiana bielizny i ubrań. Całe ciało człowieka pokrywa skóra, której główną funkcją
jest ochrona organizmu przed wpływem czynników zewnętrznych. Na powierzchni skóry
gromadzi się brud, który składa się z potu, łoju, złuszczonych komórek naskórka, kurzu
i licznych bakterii. W razie uszkodzeń skóry bakterie z powierzchni mogą przenikać do
organizmu, dlatego należy codziennie zmywać całą powierzchnię skóry ciepłą wodą
i mydłem. Codzienna pielęgnacja skóry ma też znaczenie estetyczne i wpływa na dobre
samopoczucie. Skóra składa się z trzech warstw: naskórka, skóry właściwej i tkanki
podskórnej. Naskórek stanowi warstwę zewnętrzną, bezpośrednio stykającą się ze
środowiskiem. Wnika także w głąb skóry, wyścielając kanaliki gruczołów łojowych
i potowych oraz mieszków włosowych. Skóra właściwa jest warstwą środkową. Znajdują się
w niej naczynia krwionośne dostarczające substancji odżywczych do tkanek obwodowych
i uczestniczące w wymianie gazowej  dostarczanie tlenu i odbieranie dwutlenku węgla
z tkanek. W skórze właściwej znajdują się zakończenia nerwowe, które są receptorami
odbierającymi różnego rodzaju bodz
ce ze środowiska zewnętrznego. Tkanka podskórna jest
najbardziej wewnętrzną częścią skóry i składa się głównie z tkanki tłuszczowej. Znajdują się
w niej pnie żylne i tętnicze, od których odchodzą mniejsze naczynia do skóry. Nieuszkodzona
skóra jest barierą dla mikroorganizmów, płynów i substancji chemicznych. Skóra w istotny
sposób uczestniczy w wymianie elektrolitowej. Inną ważną funkcją skóry jest uczestniczenie
w termoregulacji organizmu. Odbywa się to poprzez wydalanie wody z organizmu w postaci
potu oraz oddawanie ciepła ze skórnych naczyń krwionośnych. Skóra jest częścią organizmu,
za pomocą której kontaktujemy się ze środowiskiem  poprzez odbieranie bodz
ców
dotykowych, bólowych, temperaturowych i ciśnieniowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Rys. 4. Schemat budowy skóry [2, s. 19]
Poprzez zachodzącą w skórze syntezę witaminy D skóra spełnia również funkcję
metaboliczną. Codzienne mycie skóry to warunek utrzymania jej w czystości, a także
zapobieganie chorobom. W przypadku osób leżących jest to również sposób zapobiegania
odleżynom i odparzeniom.
Do elementów higieny osobistej, które należy wykonywać, co najmniej dwa razy
dziennie należy higiena jamy ustnej. Mycie zębów jest bardzo istotne dla zdrowia, zapobiega
próchnicy, którą wywołują bakterie obecne w jamie ustnej. Mogą one przedostawać się
również do organizmu człowieka i być przyczyną wielu chorób, m.in. chorób serca. Czyste
i zdrowe zęby to również nasz wizerunek.
Do higieny osobistej należy również dbałość o paznokcie. Pod paznokciami gromadzi się
brud i bakterie, które mogą być przenoszone do organizmu, np. z pokarmem. Paznokcie
powinny być krótkie i opiłowane, aby nie powodowały zadrapań skóry.
Mycie głowy to także ważny element higieny osobistej. Przetłuszczone włosy nie
prezentują się najlepiej, a brudna skóra głowy jest doskonałą pożywką dla rozwoju pasożytów
takich jak wszy.
Z higieną osobistą ważną dla zdrowia człowieka wiąże się również dbałość o wygląd,
ubiór, obuwie. Ubranie człowieka powinno być czyste i schludne, a obuwie zadbane
i wygodne. Zapobiega w ten sposób chorobom stóp takim jak na przykład grzybica.
Skutkami zdrowotnych zaniedbań higieny osobistej są: wszawica, grzybica, świerzb, ropne
zapalenia skóry, próchnica, żółtaczka zakaz
na typu A, salmonellozy i inne zakaz
ne choroby
układu pokarmowego, tasiemczyce oraz inne choroby pasożytnicze. Pomoc w podstawowych
zabiegach higienicznych zależy od stopnia samodzielności podopiecznego.
Słanie łóżka i zmiana bielizny pościelowej
Słanie łóżka jest czynnością, której poprawne wykonanie zapewnia podopiecznemu
wygodę, poczucie czystości oraz poprawę samopoczucia, zapobiega odleżynom
i przykurczom, kształtuje nawyki higieniczne. A
óżko ściele sam podopieczny, zwykle 2 razy
dziennie. Gdy nie dysponuje takimi możliwościami, łóżko ściele opiekuna dwa razy dziennie:
rano  podczas toalety porannej, wieczorem  przed snem, oraz w zależności od potrzeb
poprawia pościel w ciągu dnia.
Przed przystąpieniem do słania łóżka, podopiecznego częściowo samodzielnego należy
pomóc mu przemieścić się na krzesło lub wózek inwalidzki. Zdjąć pościel układając ją na
krześle warstwowo zgodnie z kolejnością jej używania. Podczas słania łóżka należy dobrze
naciągnąć prześcieradło, strzepać i ułożyć poduszki, poprawić powłokę na kołdrze. Ułożyć
pościel z obu stron na jednakowej długości. Pomóc podopiecznemu wrócić na łóżko
i wygodnie się ułożyć.
Słanie łóżka z podopiecznym polega na: obluz
nieniu wierzchniego przykrycia zaczynając
od nóg, wyjęciu spod głowy poduszek, ułożeniu podopiecznemu na boku plecami do
opiekunki, oczyszczeniu podkładów i zwinięciu ich w rulon, który podkładamy pod plecy
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
podopiecznego, naciągnięciu, wyrównaniu i zamocowaniu prześcieradła, zamocowaniu
podkładów. Następnie obracamy podopiecznego na drugi bok i powtarzamy te same
czynności z drugiej strony łóżka. Układamy podopiecznego na plecach i porządkujemy kołdrę
 brzegi boczne zakładamy pod spód na równi z materacem i prostujemy na całej
powierzchni. Strzepujemy poduszki i podkładamy pod głowę podopiecznego.
Przed przystąpieniem do zmiany bielizny pościelowej należy wcześniej przygotować
otoczenie, zadbać o kosz lub wózek na brudną bieliznę, przystawić krzesło, na którym
ułożymy czystą bieliznę. Zmianę rozpoczynamy od poszewek na poduszkach wyjętych
uprzednio spod głowy podopiecznemu. Następnie należy odwrócić podopiecznego na bok
i przesunąć na lewą stronę łóżka, oczyścić i zwinąć podkład, zwinąć brudne prześcieradło
i podsunąć pod plecy chorego. Czyste prześcieradło złożyć wpół wzdłuż długości prawą
stroną do środka i ułożyć go na łóżku linią środkową w kierunku pleców, a w segmencie
dolnym równo z materacem. Podłożyć zwisające części prześcieradła pod materac. Taką samą
czynność wykonać z podkładem. Zmarszczyć górne części prześcieradła i podkładu i wsunąć
ich pod plecy chorego. Obrócić podopiecznego na drugi bok i przesunąć na prawą stronę
łóżka. Zdjąć brudną pościel spodnią a następnie naciągnąć prześcieradło i podkład ze strony
lewej. Ułożyć chorego na wznak i podłożyć mu pod głowę poduszki. Przystąpić do zmiany
poszwy na przykryciu wierzchnim. Ułożyć kołdrę tak jak przy słaniu łóżka.
Sposób zmiany bielizny pościelowej przedstawiono na rysunku 5.
a) b)
c) d)
e) f)
Rys. 5. Postępowanie podczas zmiany bielizny pościelowej: a) sposób ułożenia i okrycia pacjenta, b) sposób
umocowania podkładu, c) sposób umocowania brudnego prześcieradła, d) sposób ułożenia czystego
prześcieradła, e) sposób zasłania czystego prześcieradła, f) sposób naciągania i podkładania pod materac
podkładu [3, s. 122 125]
Zmiana bielizny osobistej
Pomoc przy zmianie bielizny osobistej jest uzależniona od stopnia wydolności
samoobsługowej podopiecznego. Jeśli osoba jest samodzielna pomoc ogranicza się do
przygotowania czystej zmiany bielizny. Gdy podopieczny nie może sam wykonać tej
czynności wykonuje ją opiekuna. Zmianę bielizny rozpoczynamy od zdjęcia spodni od
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
piżamy. Choremu leżącemu na wznak uginamy kończyny dolne w stawach kolanowych,
unosimy pośladki i zsuwamy spodnie do stóp i zdejmujemy. Podczas nakładania czystych
spodni marszczymy nogawki, przekładamy ich przez stopy i przesuwamy do wysokości
pośladków, unosimy pośladki i podciągamy spodnie do pasa i prostujemy nogi. Następnie
unosimy podopiecznego do pozycji półwysokiej na plecach i podsuwamy bluzę do barków.
Zdejmujemy bluzę z bliższej kończyny górnej, a następnie dalszej. Nakładanie czystej bluzy
zaczynamy od nałożenia rękawa na dalszą kończynę, a potem na bliższą. Wyrównujemy
bluzę na plecach i zapinamy guziki. Układamy podopiecznego w dogodnej pozycji.
Porządkujemy pościel.
Przenoszenie chorego
Przemieszczanie (przenoszenie) to przeniesienie, przesunięcie osoby na inne miejsce,
zmiana pozycji, ułożenie w innym miejscu ciała podopiecznego. Celem jest poprawienie lub
zmiana pozycji, zmiana bielizny pościelowej i osobistej, zmiana łóżka. Czynność ta może być
wykonywana zarówno za pomocą specjalistycznego sprzętu jak i bez posługiwania się nim.
Przesuwanie na brzeg łóżka to jedna z wielu czynności umożliwiająca podopiecznemu zmianę
ułożenia ciała. Wykorzystuje się tu podkłady ślizgowe, które podkłada się pod plecy
przenoszonego na wysokości łopatek i pośladków, a następnie przesuwa podopiecznego
w kierunku do siebie (rys. 6). Podkłady ślizgowe wykorzystuje się również do przenoszenia
podopiecznego na inne łóżko (rys.7). Czynność ta powinna być wykonywana przez dwie
osoby.
Rys. 6. Przekładanie pacjenta poprzez Rys. 7. Przenoszenie podopiecznego z wykorzystaniem
przesuwanie na podkładzie [3, s. 183] podkładów ślizgowych [3, s. 183]
Przy obracaniu na bok stosuje się następującą technikę: obraca się głowę podopiecznego
w swoim kierunku, rękę bliższą, wyprostowaną w stawie łokciowym podkłada się pod
pośladek, dalszą układa na ciele. Noga bliższa pozostaje wyprostowana, dalszą zgina się
w kolanie, podpiera na stopie, a kolano przechyla w stronę obracającego. Obrócenia dokonuje
się poprzez chwycenie w ręce podkładu płóciennego i pociągnięcie go do siebie.
Podopiecznego zabezpiecza się przed powrotem do poprzedniej pozycji poprzez podłożenie
poduszki za plecami. Czasami zachodzi konieczność przesunięcia podopiecznego w górę
łóżka. Czynność ta powinna być wykonywana przez dwie osoby. W tym celu należy najpierw
unieść jego tułów, wykorzystując prześcieradło, a następnie podłożyć podkład ślizgowy pod
pośladki. Uchwycić osobę przesuwaną za przedramiona i przesuwać w górę (rys. 8).
Rys. 8. Przesuwanie podopiecznego w górę łóżka [3, s. 188]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Posługiwanie się wózkiem inwalidzkim stwarza podopiecznemu szanse na większą
samodzielność, umożliwia przemieszczanie się. Czynność przemieszczenia podopiecznego na
wózek inwalidzki mogą wykonać dwie osoby poprzez: przenoszenie na ramionach (rys. 9),
przenoszenie na ręczniku (rys. 10), przemieszczanie za pomocą śliskiej deseczki (rys. 11).
Rys. 9. Przenoszenie na ramionach [3, s. 189]
Rys. 10. Przenoszenie za pomocą ręcznika [3, s. 189] Rys. 11. Przemieszczanie za pomocą śliskiej
deseczki [3, s. 190]
Kąpiel całego ciała
W zależności od stanu podopiecznego, jego przyzwyczajeń i nawyków, mycie całego
ciała można przeprowadzić pod natryskiem, w wannie lub łóżku. Z prysznica mogą korzystać
osoby samodzielne z zachowaną zdolnością chodzenia lub poruszający się za pomocą wózka
w pozycji siedzącej, wystarczająco silni i oczekujący niewielkiej pomocy.
W przypadku kąpieli pod natryskiem pomoc opiekuna sprowadza się do przygotowania
pomieszczenia do kąpieli: sprawdzenie temperatury otoczenia, temperatury wody,
przygotowanie środków do mycia, ręczników, stołka lub ławeczki, gdy podopieczny nie może
stać, pomocy w dojściu pod prysznic, objaśnieniu sposobu regulacji temperatury wody.
Należy poinformować podopiecznego o konieczności pozostawienia otwartej kabiny
prysznicowej. Co 10-15 minut trzeba sprawdzać stan osoby korzystającej z natrysku. Po
zakończeniu kąpieli odprowadzić podopiecznego do pokoju i posprzątać łazienkę. Jeśli
wymaga tego jego stan należy mu również pomóc zdjąć brudną bieliznę i założyć czystą.
Kąpiel w wannie można zalecać podopiecznym, którzy są w stanie samodzielnie lub przy
pomocy osób drugich korzystać z takiej kąpieli. Do tego celu można również użyć
specjalnych urządzeń technicznych pozwalających włożyć i wyjąć podopiecznego z wanny,
nie narażając go przy tym na niebezpieczeństwo. Przygotowując kąpiel w wannie dla
podopiecznego mogącego samodzielnie z niej korzystać należy zadbać o właściwą
temperaturę pomieszczenia, przygotować środki do mycia ciała, ręczniki, wyłożyć matą
antypoślizgową dno wanny i podłogę, odprowadzić do łazienki. Udzielić informacji
dotyczących sposobu regulacji temperatury i strumienia wody, poinformować o sposobie
korzystania z dzwonka alarmowego. Jeśli podopieczny życzy sobie zostać sam należy go
poinformować, że nie wolno zamykać drzwi łazienki na klucz. Po zakończeniu kąpieli
odprowadzić podopiecznego do pokoju i posprzątać łazienkę. Jeśli wymaga tego stan pacjenta
należy mu również pomóc zdjąć brudną bieliznę i założyć czystą.
W wielu sytuacjach, ze względu na stan zdrowia podopiecznego, konieczne jest
wykonanie toalety całego ciała w łóżku. Przed przystąpieniem do mycia podopiecznego
należy zadbać o właściwą temperaturę pomieszczenia, która powinna wynosić od 22 do 26oC.
Przygotować wszystkie potrzebne środki do mycia: mydło, płyn do higieny intymnej, myjka,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
gąbka, ręczniki, waciki, gaziki, maści, balsamy, spirytus salicylowy, pasta i szczoteczka do
zębów, miednica z wodą, dzbanek z wodą do spłukiwania, basen.
Toaletę całego ciała rozpocząć od umycia zębów. Należy podłożyć podopiecznemu
ręcznik pod brodę, podać szczoteczkę z nałożoną pastą i kubek z wodą do przepłukania ust.
Podopieczny myje zęby samodzielnie, jeśli jego możliwości są ograniczone opiekuna myje
jego zęby sposobem przedstawionym w toalecie jamy ustnej.
Kolejną czynnością w toalecie całego ciała jest umycie twarzy, uszu, nosa i szyi. Przed
przystąpieniem do tego zabiegu należy zdjąć podopiecznemu koszulę i podłożyć pod głowę
ręcznik. Następnie zmoczyć myjkę i umyć powiekę dalszą a następnie bliższą w kierunku od
zewnętrznego do wewnętrznego kącika oka (rys. 12a). Patyczkiem z nawiniętą watą oczyścić
jamę nosową dalszą a następnie bliższą podopiecznego. Umyć twarz za pomocą ruchów
okrężno-posuwistych z zachowaniem następującej kolejności: czoło, policzek dalszy, nos,
policzek bliższy, broda, okolica pod nosem i usta (rys. 12b). Osuszyć twarz i przejść do
umycia małżowiny usznej dalszej za pomocą gazików i patyczków higienicznych. W tym celu
należy lekko skręcić głowę podopiecznego na bok. Mycie uważa się za zakończone, jeśli
wymieniane patyczki będą czyste. Powtórzyć zabiegi z uchem bliższym. Potem umyć
i osuszyć szyję podopiecznego.
a) b)
Rys. 12. Toaleta twarzy: a) kierunek zmywania powieki, b) kierunek i sposób mycia twarzy [3, s. 46,47]
Po zmianie wody w miednicy przystępujemy do mycia kończyn górnych. Rozpoczynamy
od umycia kończyny dalszej  najpierw stronę zewnętrzną, a potem wewnętrzną ramienia
i przedramienia, dół pachowy, a następnie dłoń. Osuszamy rękę i powtarzamy czynność
z kończyną bliższą. Następnie myjemy klatkę piersiową i okolice brzucha podopiecznego.
Zabezpieczamy okrycie wierzchnie przed zmoczeniem i myjemy klatkę piersiową od strony
dalszej do bliższej i osuszamy. Dokonujemy oceny stanu skóry, zwracając uwagę na skórę
pod piersiami, szczególnie u kobiet, aby nie dopuścić do powstania odparzeń. Przechodzimy
do umycia brzucha, pępka i okolic bioder w taki sam sposób jak przy myciu klatki piersiowej.
Osuszamy umyte ciało podopiecznego i zmieniamy wodę w miednicy.
Myjemy kończyny dolne. W tym celu układamy nogi w odwiedzeniu i zginamy w stawie
kolanowym kończynę dalszą. Rozpoczynamy od umycia i osuszenia uda, następnie
wstawiamy stopę podopiecznego w misce z wodą, myjemy i osuszamy łydkę i stopę.
Przechodzimy do umycia w ten sam sposób kończyny dolnej bliższej.
Po zmianie wody w miednicy myjemy plecy i pośladki podopiecznego. Układamy go na
boku i myjemy plecy i pośladki, aż do końca szpary pośladkowej, osuszamy. Umyte części
smarujemy spirytusem salicylowym, oliwką lub balsamem do ciała, aby zapobiec odleżynom.
Należy też wykonać masaż pleców. Masaż rozpoczyna się u podstawy kręgosłupa, po obu
jego stronach (A), przesuwając dłonie w kierunku barków długimi posuwistymi ruchami (B).
Okolicę barków masuje się ruchami kolistymi, po czym zsuwa dłonie wzdłuż kręgosłupa
w dół (C). Okolice pośladków pociera się okrężnymi ruchami (D). Masaż należy wykonywać
delikatnie, stosując odpowiedni ucisk dłoni. W czasie przesuwania dłoni w kierunku barków
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
ucisk powinien być większy niż przy odwrotnym ruchu. Przy ruchu okrężnym ucisk jest
większy, gdy dłonie znajdują się w okolicy przykręgosłupowej, a mniejszy  gdy są oddalone
od kręgosłupa. Masaż powinien być wykonywany przez 10 15 minut (rys. 13).
Rys. 13. Masaż pleców i pośladków [4, s. 331]
Po wykonaniu masażu odwracamy podopiecznego na wznak i przystępujemy do umycia
krocza i narządów płciowych. Nogi ustawiamy w odwiedzeniu i uginamy w kolanach. Pod
pośladki podkładamy basen. Myjemy pachwiny, najpierw dalszą a następnie bliższą ruchami
od spojenia łonowego do odbytu. W przypadku, gdy podopieczny jest kobietą myjemy
spojenie łonowe, a następnie narządy płciowe ruchami od spojenia do odbytu i spłukujemy
czystą wodą, osuszamy. Przy myciu krocza u mężczyzn należy odciągnąć napletek
i delikatnie umyć żołądz
gazikiem lub wacikiem, następnie umyć skórę w okolicach dołu
pachwinowego od strony dalszej do bliższej, worek mosznowy, okolice krocza. Osuszyć.
Zaobserwować czy nie zachodzą zmiany o charakterze odparzeń.
Po założeniu podopiecznemu czystej bielizny należy uczesać podopiecznego. W tym celu
dzielimy włosy na połowy  prawą i lewą. Przekręcamy głowę pacjenta na bok: lewy 
czeszemy prawą stronę włosów, prawy  czeszemy lewą stronę. Układamy fryzurę
podopiecznemu zgodnie z jego życzeniem.
Przy wykonywaniu toalety całego ciała należy zadbać o to, aby pościel zarówno
wierzchnia jak i spodnia nie uległa zamoczeniu. Wykonując mycie poszczególnych części
ciała odkrywamy je tylko tyle na ile to jest konieczne, aby nie dopuścić do przeziębienia.
Sposób mycia całego ciała przedstawiono schematycznie na rysunku 14.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
A B
C D
E F
Rys. 14. Mycie całego ciała w łóżku: A  podłożenie ręcznika pod kończynę górną w taki sposób aby w okolicy
pachy ochraniał on wierzchnie przykrycie, B  podniesienie kończyny górnej w celu lepszego dostępu do dołu
pachowego, C  podstawienie pod dłoń miednicy z wodą, D  równoczesne zdejmowanie wierzchniego
przykrycia i nakładanie na klatkę piersiową ręcznika, E  podłożenie ręcznika podczas mycia pleców,
F  wykonanie tak zwanej  budki do toalety krocza. [3, s. 48]
W skład toalety jamy ustnej wchodzi: mycie zębów, podniebienia, języka, oczyszczenie
tkanek znajdujących się pomiędzy zębami a policzkami oraz przestrzeni między zębowych.
Jeśli podopieczny nie jest sam w stanie zadbać o higienę jamy ustnej należy mu w tym
pomóc. Najpierw dokonać oceny stanu śluzówki jamy ustnej, zwrócić uwagę na stan
uzębienia. Przygotować niezbędne przybory. W czasie zabiegu należy zadbać o wygodę
podopiecznego, aby się nie męczył i mógł dokładnie oczyścić zęby. Aby uniknąć
zachłyśnięcia się, można stosować małą ilość pasty do zębów na suchą szczoteczkę i po
dokładnym umyciu zębów i dziąseł wypłukać jamę ustną małą ilością wody.
W przypadku, gdy podopieczny jest ciężko chory lub nieprzytomny zabiegi higieniczne
jamy ustnej wykonuje opiekuna. Przy dobrym oświetleniu dokonuje obserwacji i oceny jamy
ustnej. Aby uniemożliwić ugryzienie w czasie oglądania lub toalety jamy ustnej, należy
włożyć pomiędzy szczęki szpatułkę owiniętą gazą lub szczękorozwieracz. Należy pamiętać
o wyjęciu protezy. Do zabiegu usuwania gromadzącej się często wydzieliny wykorzystuje się
wilgotne gaziki. Do czyszczenia zębów, dziąseł, podniebienia, języka używa się kwaczy,
szpatułek oraz środków służących oczyszczeniu i nawilżeniu śluzówki jamy ustnej.
U pacjenta nieprzytomnego nie wolno płukać jamy ustnej gdyż jest to niebezpieczne ze
względu na możliwość zachłyśnięcia. Trzymając szczoteczkę z pastą pod kątem 45o do
dziąseł i zębów myjemy wewnętrzne i zewnętrzne powierzchnie zębów, następnie
powierzchnie gryzące dolną i górną, przestrzenie między wewnętrznymi powierzchniami
policzków i zębami, podniebienie i język. Zabiegi należy wykonywać delikatnie. Zasady
pielęgnacji jamy ustnej przedstawiono na rysunku 15.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Rys. 15. Zasady pielęgnacji jamy ustnej: A  mycie dziąseł i nasady zębów od strony zewnętrznej,
B  czyszczenie wewnętrznej powierzchni zębów, C  czyszczenie powierzchni gryzącej zębów,
D  czyszczenie wewnętrznej powierzchni policzka, E  czyszczenie podniebienia, F  delikatne oczyszczanie
powierzchni języka [ 3, s. 62]
Pielęgnowanie włosów
Pielęgnowanie włosów polega na wielokrotnym w ciągu dnia czesaniu i szczotkowaniu
oraz myciu w zależności od potrzeby, ale nie rzadziej niż raz w tygodniu. Do mycia należy
używać szamponu, który oczyszcza włosy i skórę głowy w delikatny sposób, nie powoduje
wysuszenia skóry głowy i ułatwia rozczesywanie włosów. Jeżeli podopieczny stosuje
odżywki do włosów należy ich użyć. Zasadą jest rozcieńczenie szamponu i mycie nim
dwukrotne włosów, wykonując delikatny masaż skóry głowy. Włosy należy spłukać
kilkakrotnie. Przy spłukiwaniu twarz chorego osłania się przed zalaniem. Ważne jest również
zabezpieczenie pościeli i bielizny osobistej. Przy myciu głowy należy wybrać technikę
wygodną dla podopiecznego i zależną od stopnia samowystarczalności. Na rysunku 16
przedstawiono sposoby mycia głowy.
Rys. 16. Sposoby mycia głowy [4, s. 332]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Przed przystąpieniem do mycia głowy osoby leżącej należy zadbać o temperaturę
pomieszczenia, zamknięcie okien. Uczesanie podopiecznego leżącego powinno być takie, by
nie stwarzało niebezpieczeństwa powstawania odleżyn, na przykład koki, upięcie za pomocą
szpilek, klamerek.
Zabiegi pielęgnacyjne dłoni i stóp
Pielęgnowanie skóry dłoni jest ważne nie tylko ze względów estetycznych, zapobiega
również powstawaniu chorób tak zwanych  brudnych rąk . Zabieg polega na myciu
i nacieraniu kremem skóry, aby zapobiec wysuszaniu naskórka oraz na dbałości o paznokcie.
Niewłaściwie pielęgnowane paznokcie mogą się łamać, rozwarstwiać, może dochodzić do
wrastania paznokci lub do powstawania grzybicy. Pielęgnacja paznokci polega na myciu,
obcinaniu i piłowaniu. Jej celem jest utrzymanie czystości paznokci, ich skróceniu oraz ma
znaczenie lecznicze, ponieważ zapobiega powstawaniu grzybicy. Pomoc w zakresie
pielęgnowania paznokci jest uzależniona od stopnia wydolności samoobsługowej
podopiecznego.
Przed przystąpieniem do czynności zasadniczych należy usadzić podopiecznego
w dogodnej pozycji, zależnej od jego stanu. Należy zabezpieczyć bieliznę i pościel przed
zamoczeniem, przygotować zestaw do pielęgnacji paznokci oraz miskę z ciepłą wodą.
Następnie dokładnie umyć i wyszorować miękką szczoteczką paznokcie i przystąpić do ich
obcinania. Paznokcie u rąk obcinamy na półokrągło na wysokości paliczka i opiłowujemy
pilniczkiem. Drewnianą szpatułką odsuwamy skórki ku nasadzie paznokcia. Na koniec
zabiegu dokładnie osuszamy dłonie zwracając szczególną uwagę na przestrzenie między
palcami i smarujemy kremem.
Celem pielęgnacji stóp jest utrzymanie ich w czystości, usuwanie zrogowaciałego
naskórka i zachowanie odpowiedniej długości paznokci. Przed przystąpieniem do czynności
zasadniczych należy usadzić podopiecznego w dogodnej pozycji, zależnej od jego stanu.
Należy zabezpieczyć bieliznę i pościel przed zamoczeniem, przygotować zestaw do
pielęgnacji stóp oraz miskę z ciepłą wodą. Stopy podopiecznego należy zanurzyć w misce
z wodą zawierającą mydło lub sole do stóp i moczyć 5-10 minut a następnie usunąć
zrogowaciały naskórek przy pomocy pumeksu lub kremu złuszczającego. Wymyć paznokcie
delikatnie szorując miękką szczoteczką i dokładne osuszyć stopy ze szczególnym zwróceniem
uwagi na przestrzenie między palcami. Paznokcie u stóp obciąć nożyczkami na prosto na
wysokości paliczków i wyrównać nierówności pilnikiem. Na koniec należy posmarować
stopy kremem do stóp.
Przy wykonywaniu zabiegów pielęgnacji dłoni i stóp należy zaczynać od kończyny
bliższej, a następnie zanurzać w misce z wodą drugą rękę lub nogę w celu zmiękczenia skóry
a w tym czasie zająć się paznokciami u kończyny pierwszej.
Toaleta poranna i wieczorna
U podopiecznego unieruchomionego w łóżku, u którego nie zachodzi konieczność mycia
całego ciała, należy zadbać o umycie rano i wieczorem twarzy, szyi, rąk i okolic pach,
pleców, pośladków i krocza. Mycie poranne odświeża, poprawia samopoczucie, dodaje siły.
Mycie wieczorem uspokaja przygotowuje do snu.
Techniki i zasady toalety poszczególnych części ciała jak przy kąpieli całego ciała.
Utrzymanie higieny miejsca zamieszkania
Higiena miejsca zamieszkania ma istotny wpływ na zdrowie i psychikę podopiecznego.
Pokój, w którym przebywa podopieczny powinien mieć odpowiedni mikroklimat. Elementy
mikroklimatu to między innymi:
- temperatura powietrza,
- wilgotność powietrza,
- ruch powietrza,
- oświetlenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Temperatura w pomieszczeniach, powinna zapewniać przebywającym w nich osobom
przyjemne odczucie ciepła. Optymalna temperatura pomieszczenia powinna wynosić
20 22oC. Przebywanie w pomieszczeniach o wysokiej temperaturze powietrza może
powodować zakłócenie równowagi między wytwarzaniem, a oddawaniem ciepła przez
organizm. Wysoka temperatura otoczenia wpływa również na układ nerwowy, powodując
drażliwość, apatię, obojętność.
Optymalna wilgotność powietrza w pomieszczeniu powinna wynosić 40 60%. Zbyt mała
wilgotność powietrza powoduje wysychanie i pękanie błon śluzowych i skóry, co osłabia
naturalną barierę ochronną organizmu przed wnikaniem drobnoustrojów. Zbyt duża
wilgotność w wysokiej temperaturze otoczenia utrudnia oddawanie ciepła z organizmu
wskutek zachwiania odparowania potu ze skóry. Duża wilgotność powietrza w niskiej
temperaturze prowadzi do przeziębień, infekcji górnych dróg oddechowych, kataru.
Stały ruch powietrza w pomieszczeniu i mieszanie się jego warstw warunkuje
wyrównanie składu chemicznego i temperatury. Celem dopływu świeżego powietrza
i poprawy warunków mikroklimatu w pomieszczeniu niezbędne jest wietrzenie, nawet
kilkakrotne w ciągu dnia (bezpośrednie lub pośrednie). Wietrzenie bezpośrednie polega na
szerokim jednoczesnym kilkuminutowym otwarciu okien i drzwi. Taki sposób wietrzenia
można zastosować, gdy w pokoju nie przebywają podopieczni. Wietrzenie pośrednie polega
na wymianie powietrza poprzez otwarcie okien w jednym pomieszczeniu i po kilku minutach,
gdy powietrze się ogrzeje wprowadzeniu go do drugiego pomieszczenia.
Pomieszczenia, w których przebywają podopieczni powinny mieć zapewnione dobre
oświetlenie, to znaczy nie może być one ani zbyt silne ani zbyt słabe. Najlepsze jest
oświetlenie naturalne, czyli dzienne. Pokoje powinny być tak usytuowane, aby dostęp światła
naturalnego był możliwie najlepszy. Oświetlenie sztuczne powinno być jasne, równomiernie
rozproszone, nie dawać blasku i nie ogrzewać pomieszczenia.
Szeroko pojmowany mikroklimat pokoju tworzy także kolorystyka  barwy ścian, podłóg
i inne elementy barwne wyposażenia. Badacze dowodzą, że barwy wywołują i podtrzymują
stany emocjonalne wpływając pośrednio na zachowanie ludzi. Barwy ciepłe, na przykład
żółta, pomarańczowa, czerwona działają pobudzająco, ekscytująco, natomiast barwy zimne,
takie jak niebieska, zielona działają uspokajająco na ustrój nerwowy.
Pokój, w którym przebywa podopieczny powinien też być często sprzątany. Codziennie
powinno się wycierać na mokro kurze, podłogi, odkurzać.
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie jest znaczenie higieny osobistej dla zdrowia?
2. Jak zbudowana jest skóra?
3. Jakie są skutki zaniedbań w zakresie higieny osobistej?
4. Jakie znasz podstawowe zabiegi higieniczne?
5. Jakie znasz sposoby kąpieli całego ciała i kiedy można je stosować?
6. Jakie czynniki decydują o mikroklimacie miejsca zamieszkania?
7. Jakie znasz zabiegi pielęgnacyjne zabezpieczające funkcje biologiczne organizmu?
8. W jaki sposób myjemy głowę podopiecznemu?
9. W jaki sposób zmieniamy bieliznę pościelową i osobistą podopiecznemu?
10. Jak wykonujemy toaletę jamy ustnej?
11. Jak czynności wykonujemy przy pielęgnacji paznokci u kończyn górnych i dolnych?
12. Jakie są sposoby i techniki przemieszczania podopiecznego unieruchomionego w łóżku?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zmień bieliznę pościelową i pościel łóżko podopiecznemu unieruchomionemu w łóżku,
który nie może samodzielnie siadać ani zmieniać pozycji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym zmiany bielizny pościelowej,
2) zdjąć brudną bieliznę pościelową i odłożyć ją do pojemnika na brudną bieliznę,
3) założyć czystą bieliznę na poduszkę i kołdrę,
4) pościelić łóżko zgodnie z poznanym algorytmem.
5) uporządkować otoczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
łóżko,
- kosz lub wózek na brudną bieliznę,
- rękawiczki gumowe,
- podkłady,
komplet czystej bielizny pościelowej.
Ćwiczenie 2
Wykonaj słanie łóżka z podopiecznym unieruchomionym w łóżku, który może siadać
i obracać się na boki.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym słania łóżka,
2) przyjąć rolę podopiecznego, opiekuna lub obserwatora,
3) jako podopieczny położyć się w łóżku,
4) jako opiekun przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
5) wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
6) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
7) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie błędy
zostały popełnione,
8) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
9) powtarzać ćwiczenie, aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
łóżko z materacem,
komplet bielizny pościelowej,
stolik, krzesło lub dwa krzesła,
rękawiczki gumowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Ćwiczenie 3
Zmień piżamę podopiecznemu leżącemu, który ma problemy z samodzielnym
podnoszeniem się i obracaniem na boki.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym zmiany bielizny osobistej,
2) przyjąć rolę podopiecznego, opiekuna lub obserwatora,
3) jako podopieczny położyć się w łóżku,
4) jako opiekun przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
5) wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
6) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
7) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie błędy
zostały popełnione,
8) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
9) powtarzać ćwiczenie, aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
czysta piżama,
kosz lub wózek na brudną bieliznę,
rękawiczki gumowe.
Ćwiczenie 4
Wykonaj toaletę poranną podopiecznej częściowo samodzielnej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przyjąć rolę podopiecznego, opiekuna lub obserwatora,
2) jako podopieczny położyć się w łóżku,
3) jako opiekun przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
4) wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
5) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
6) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie błędy
zostały popełnione,
7) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
8) powtarzać ćwiczenie, aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
łóżko z materacem,
środki do mycia: mydło, myjka, miednica z ciepłą wodą, waciki, gaziki,
przybory do mycia zębów: pasta, szczoteczka, kubek z wodą,
ręcznik,
rękawiczki gumowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Ćwiczenie 5
Wykonaj w warunkach symulowanych mycie całego ciała u pacjentki unieruchomionej
w łóżku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym kąpieli całego ciała w łóżku,
2) przyjąć rolę podopiecznego, opiekuna lub obserwatora,
3) jako podopieczny położyć się w łóżku,
4) jako opiekun przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
5) wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
6) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
7) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie błędy
zostały popełnione,
8) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
9) powtarzać ćwiczenie, aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
łóżko z materacem,
przybory toaletowe: środki do mycia, myjka, gaziki, waciki, pasta i szczoteczka do
zębów, balsamy lub kremy
ręcznik,
miednica z ciepłą wodą,
rękawiczki gumowe.
Ćwiczenie 6
Dokonaj toalety jamy ustnej osoby z częściową wydolnością samoobsługową.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przyjąć rolę podopiecznego, opiekuna lub obserwatora,
2) jako podopieczny położyć się w łóżku,
3) jako opiekun przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
4) wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
5) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
6) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie błędy
zostały popełnione,
7) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
8) powtarzać ćwiczenie aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
łóżko z materacem i kompletem pościeli,
przybory toaletowe: pasta i szczoteczka do zębów,
kubek z wodą,
miska nerkowa,
ręcznik,
rękawiczki gumowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Ćwiczenie 7
Wykonaj zabiegi pielęgnacyjne dłoni i stóp u podopiecznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przyjąć rolę podopiecznego, opiekuna lub obserwatora,
2) jako podopieczny położyć się w łóżku,
3) jako opiekun przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
4) wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
5) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
6) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie błędy
zostały popełnione,
7) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
8) powtarzać ćwiczenie aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
łóżko z materacem i kompletem pościeli,
przybory toaletowe: szczoteczki do rąk i nóg, mydło, pilniczek do paznokci, nożyczki,
szpatułki drewniane, pumeks, kremy do rąk i stóp, miska z wodą,
ręcznik,
rękawiczki gumowe.
Ćwiczenie 8
Pomóż podopiecznemu przemieścić się z łóżka na wózek inwalidzki.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przyjąć rolę podopiecznego, opiekuna lub obserwatora,
2) jako podopieczny położyć się w łóżku,
3) jako opiekun przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
4) wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
5) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
6) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie błędy
zostały popełnione,
7) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
8) powtarzać ćwiczenie aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
wózek inwalidzki,
śliska deseczka,
podkład lub prześcieradło do uniesienia chorego,
rękawiczki gumowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Ćwiczenie 9
Umyj głowę podopiecznemu leżącemu mogącemu samodzielnie siadać.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym sposobów mycia głowy,
2) przyjąć rolę podopiecznego, opiekuna lub obserwatora,
3) jako podopieczny położyć się w łóżku,
4) jako opiekun przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
5) wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
6) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
7) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie błędy
zostały popełnione,
8) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
9) powtarzać ćwiczenie aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
środki do mycia włosów: szampon, odżywka, miednica z ciepłą wodą,
rynienka ściekowa,
dzbanek z ciepłą wodą do spłukiwania,
ręcznik,
rękawiczki gumowe.
Ćwiczenie 10
Pomóż podopiecznemu podczas posiłku. Twój podopieczny może samodzielnie siadać
w łóżku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przyjąć rolę podopiecznego, opiekuna lub obserwatora,
2) jako podopieczny położyć się w łóżku,
3) jako opiekun przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
4) wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
5) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
6) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie błędy
zostały popełnione,
7) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
8) powtarzać ćwiczenie aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
taca lub stolik do postawienia na łóżku,
taca z jedzeniem,
rękawiczki gumowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Ćwiczenie 11
Nakarm podopiecznego, który nie może samodzielnie spożywać posiłków.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przyjąć rolę podopiecznego, opiekuna lub obserwatora,
2) jako podopieczny położyć się w łóżku,
3) jako opiekun przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
4) wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
5) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
6) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie błędy
zostały popełnione,
7) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
8) powtarzać ćwiczenie, aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
taca lub stolik do postawienia na łóżku,
taca z jedzeniem,
rękawiczki gumowe.
Ćwiczenie 12
Podaj podopiecznemu leżącemu w łóżku w sytuacji symulowanej (kobieta/mężczyzna)
kaczkę lub basen na żądanie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przyjąć rolę podopiecznego, opiekuna lub obserwatora,
2) jako podopieczny położyć się w łóżku,
3) jako opiekun przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
4) wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
5) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
6) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie błędy
zostały popełnione,
7) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
8) powtarzać ćwiczenie aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
łóżko z pościelą,
basen, kaczka, papier toaletowy,
przybory do mycia: mydło, miska z wodą, ręcznik, krem,
rękawiczki gumowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić znaczenie higieny osobistej dla zdrowia człowieka?
2) podać skutki zaniedbań higienicznych?
3) pomóc podopiecznemu w spożywaniu posiłku?
4) pomóc podopiecznemu w wydalaniu?
5) pomóc podopiecznemu w kąpieli pod natryskiem?
6) wykonać kąpiel całego ciała w podopiecznego w łóżku?
7) wykonać zabieg mycia głowy w zależności od stanu podopiecznego?
8) posłać łóżko?
9) dokonać zmiany bielizny pościelowej?
10) dokonać zmiany bielizny osobistej?
11) wykonać toaletę jamy ustnej podopiecznego?
12) wykonać zabiegi pielęgnacyjne dłoni i stóp podopiecznego?
13) przemieścić podopiecznego na brzeg łóżka?
14) podnieść podopiecznego do pozycji siedzącej?
15) pomóc podopiecznemu przemieścić się na wózek inwalidzki?
16) zadbać o właściwy mikroklimat pomieszczenia w którym przebywa
podopieczny?
17) wykonać toaletę poranną i wieczorną podopiecznego?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
4.3. Profilaktyka powikłań związanych z unieruchomieniem
4.3.1 Materiał nauczania
Odleżyny i odparzenia
Odleżynami nazywamy zmiany obejmujące skórę i tkanki podskórne, które powstały na
skutek długotrwałego ucisku, tarcia lub tych dwóch czynników jednocześnie. Występują one
zazwyczaj u osób unieruchomionych na przykład przez ciężką chorobę, zmuszonych do
spędzania długich godzin w jednej pozycji ciała, kiedy podczas leżenia lub siedzenia bez
ruchu następuje bezpośredni nacisk kości na tkankę miękką. Odleżyna to poprzedzone
zaczerwieniem ognisko martwicy.
Odparzenia to skutek ocierania się o siebie dwóch stykających się powierzchni ciała lub
tarcia skóry o przylegającą odzież. Powstają najczęściej w zagłębieniach fałdów skórnych,
pod dużym i ciężkim biustem, w fałdach na brzuchu i między pośladkami, w pachwinach, na
bokach ciała, pod pachami i po wewnętrznej stronie ud.
Mechanizm powstawania odleżyn
Odleżyny powstają w wyniku działania czynników zewnętrznych i wewnętrznych.
Czynnikami zewnętrznymi mogą być:
- ciśnienie proste, czyli ucisk wywierany na tkanki miękkie z jednej strony przez kościec,
z drugiej przez twarde podłoże  w miarę upływu czasu następuje zahamowanie lub
ograniczenie krążenia krwi i ukrwienia tkanek, dochodzi do obumierania tkanek,
- stosowanie nieodpowiedniej techniki zmiany pozycji  powoduje tarcie powierzchnią
ciała o bieliznę pościelową,
- stosowanie z
le wyprofilowanych foteli oraz ześlizgiwanie się podopiecznego w pozycji
półwysokiej na plecach  dochodzi do przesuwania się tkanek pośladków względem
siebie, ich zrywania i powstawania mikrourazów skóry,
- niski poziom świadczonych usług medycznych  niski poziom wiedzy, zła pielęgnacja,
brak motywacji do pracy, brak personelu.
Czynnikami wewnętrznymi, czyli związanymi z osobą podopiecznego, mogą być między
innymi:
- otyłość,
- nietrzymanie moczu i stolca,
- miażdżyca,
- ograniczenie ruchomości  unieruchomienie w łóżku, przebywanie większość czasu na
wózku inwalidzkim,
- infekcje bakteryjne,
- czas trwania choroby i inne.
Zmiany odleżynowe mogą się tworzyć w wielu miejscach ciała chorego, co przedstawiono na
rysunku 17.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Rys. 17. Umiejscowienie odleżyn w zależności od pozycji podopiecznego [2, s. 36]
Oceny zagrożenia powstawania odleżyn można dokonać prowadząc obserwację chorego.
Do tego celu służą różne skale. Poniżej podano skalę Norton.
Tabela 2. Skala Norton [2, s. 10]
Czynnik ryzyka 4 3 2 1
Stan fizykalny dobry dość dobry średni bardzo ciężki
A
pełna
B
zaburzenia stupor lub
Stan świadomości przytomność apatia
świadomości śpiączka
i świadomość
porusza się tylko
C
Aktywność (zdolność chodzi stale pozostaje
chodzi z asystą na wózku
przemieszczania się) samodzielnie w łóżku
inwalidzkim
Stopień samodzielności bardzo całkowita
D
pełna ograniczona
przy zmianie pozycji ograniczona niesprawność
zazwyczaj całkowite
E
Czynność zwieraczy sporadyczne
pełna sprawność nietrzymanie nietrzymanie
odbytu i cewki moczowej moczenie się
moczu moczu i stolca
Ocenę stanu chorego trzeba odnotowywać raz na dobę. Jeśli chory otrzyma 14 punktów
lub mniej, to sygnał, że wystąpiło zagrożenie ryzykiem powstawania odleżyn i należy podjąć
intensywniejsze działania profilaktyczne.
Wprowadzono kilka podziałów stopnia zaawansowania odleżyn w zależności od ich
głębokości, wyglądu lub wielkości:
1. Stopień I  blednące zaczerwienienie. Lekki ucisk palcem powoduje zblednięcie skóry,
co wskazuje, że mikrokrążenie nie jest jeszcze uszkodzone.
2. Stopień II  nie blednące zaczerwienienie. Rumień utrzymuje się pomimo ucisku palca.
Ta reakcja jest spowodowana uszkodzeniem mikrokrążenia, zapaleniem i obrzękiem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
tkanek. Może pojawić się powierzchowny obrzęk, uszkodzenie naskórka i pęcherze.
Towarzyszy mu ból.
3. Stopień III  uszkodzenie pełnej grubości skóry z tkanką podskórną. Brzegi rany są
dobrze ograniczone, występują obrzęki tkanki podskórnej i stan zapalny brzegów
owrzodzenia. Dno rany jest wypełnione czerwoną ziarniną lub żółtymi masami
rozpadających się tkanek.
4. Stopień IV  uszkodzenie obejmuje również tkankę podskórną. Martwica tkanki
tłuszczowej jest spowodowana zapaleniem i zakrzepicą małych naczyń.
5. Stopień V  zaawansowana martwica zajmuje powięz
i mięśnie. Zniszczenie może także
obejmować stawy i kości. Powstałe jamy mogą łączyć się ze sobą. W ranie znajdują się
czarno brązowe masy rozpadających się tkanek.
Powstawaniu odparzeń sprzyja nadmierna potliwość, niedostateczna higiena i noszenie
nieprzewiewnej bielizny. Na odparzonej skórze tworzy się bardzo bolesna sącząca się rana,
nierzadko pokryta pęcherzami. W tej sytuacji bardzo łatwo dochodzi do infekcji bakteryjnych
i grzybic, bolesnych i trudno gojących się. W skrajnych wypadkach ratunkiem może okazać
się wyłącznie przeszczep skóry!
Sposoby zapobiegania odleżynom i odparzeniom
Przy zapobieganiu należy dokładnie obserwować skórę chorego podczas każdej zmiany
pozycji, rygorystycznie dbać o zachowanie higieny, unikać zanieczyszczenia skóry kałem
i moczem, dbać o nawilżenie skóry przez stosowanie kremów i emulsji. Można używać
preparatów, które nie tylko stworzą barierę ochronną przed kontaktem z potem lub moczem,
ale i zawierają substancje dezynfekujące oraz lecznicze. Należy zmieniać delikatnie pozycję
chorego, unikać urazów, stosować miękką niedrażniącą skóry pościel oraz bieliznę. Zaleca się
jej zmienianie po każdym zamoczeniu, a nawet zawilgotnieniu, zapobieganie przegrzaniu
i przepoceniu, a także krótkie przycinanie paznokci  zarówno opiekuna, jak i chorego.
W celu zapobiegania powstawaniu odleżyn zaleca się przede wszystkim aktywność
ruchową podopiecznego, zmienianie jego pozycji przynajmniej co 4 godziny, zwiększenie
dostępu powietrza do uciśniętych pozycji ciała, stosowanie ręcznego masażu i oklepywanie
jeszcze nie uszkodzonych miejsc, używanie krążków i wałków pokrytych flanelą lub skórą
baranią zawierającą lanolinę łagodzącą podrażnienia, które można pod kontrolą podkładać
choremu. Sposoby ułożenia podopiecznego przedstawiono na rysunku 18.
C
D E
Rys. 18. Ułożenia z zastosowaniem niezbędnych udogodnień A) pozycja na plecach pionowa, B) z pochyloną
klatką piersiową do przodu, C) pozycja na boku, pozioma, D) pozycja na brzuchu, E) pozycja płaska na plecach
[ 3, s. 148, 151, 154]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Innym sposobem jest położenie chorego na materacu zmiennociśnieniowym sterowanym
pompką. Działa on w taki sposób, że w określonych odstępach czasu napełniają się lub
opróżniają dwie części komór powietrznych. Niekiedy mogą być skuteczne gąbkowe
materace, tak zwane jeże, które można wypożyczyć z zakładów opieki paliatywnej.
Aby uniknąć odparzeń należy myć całe ciało przynajmniej dwa razy dziennie, rano
i wieczorem, a po kąpieli bardzo starannie osuszać skórę delikatnym ręcznikiem. Należy
również nosić luz
ną, przewiewną odzież oraz wygodną bieliznę z tak zwanych oddychających
tkanin. Wskazane jest stosowanie preparatów, których zadaniem jest czynić skórę suchą.
Należą do nich na przykład:
- zasypka ziołowa Alta  którą posypuje się odzież stykającą się z miejscami na ciele, które
nadmiernie się pocą,
- zasypka Antypot  stosuje się ją raz-dwa razy dziennie,
- płyn Antidrol  stosuje się co drugi-trzeci dzień, a jeśli trzeba, nawet codziennie,
- płynny talk Różowa satyna  stosuje się ją kilkakrotnie w ciągu dnia.
Leczenie odleżyn
Nowoczesne leczenie odleżyn polega na koncepcji wilgotnego leczenia ran. Badania
wykazały bowiem, że gojenie przebiega szybciej, gdy powierzchnia rany jest wilgotna.
Powoduje to przyspieszenie leczenia odleżyny, aż o 50%.
Leczenie jest uzależnione od stopnia zaawansowania odleżyny. Należy przy tym
pamiętać, że w poważniejszych przypadkach powinno ono przebiegać pod ścisłą kontrolą
lekarza i najczęściej jest prowadzone w czasie pobytu w szpitalu lub placówkach opieki
paliatywnej.
Przy leczeniu odleżyn można zastosować specjalne półprzepuszczalne opatrunki
pochłaniające nadmiar wysięku. Zabezpieczają ranę przed zanieczyszczeniem oraz
zapobiegają jej wysychaniu. Mogą to być opatrunki hydrożelowe, hydrożelowe z alginatami
i żelowe hydrokoloidowe. Zwłaszcza te ostatnie mają dobre właściwości oczyszczające,
powodują nawodnienie tkanki martwiczej i ułatwiają przebieg naturalnych procesów
oczyszczania odleżyny oraz jej gojenie.
Leczenie głębszych odleżyn III, IV, a nawet V stopnia, które mają charakterystyczny
czarny, czasami brązowy kolor i suchą, twardą (rzadko miękką) martwicę, początkowo polega
na oczyszczeniu odleżyny poprzez usunięcie lub rozpuszczenie martwicy. Zabiegu dokonuje
się za pomocą interwencji chirurgicznej, ale niekiedy alternatywnym działaniem może być
oczyszczenie za pomocą preparatów enzymatycznych, takich jak streptokinaza, stosowanych
w maści lub żelu lub przez nasączanie nimi na przykład opatrunków alginianowych.
Skuteczny może być także opatrunek hydrokoloidowy, który dzięki wysokiemu uwodnieniu
powoduje nasączenie i łatwiejsze oddzielenie strupa martwiczego. Oczyścić ranę można także
za pomocą hydrokoloidu w postaci pasty, który po wypełnieniu jamy odleżynowej przykrywa
się hydrokoloidem w postaci płytki.
W przypadku tak zwanych ran żółtych, przechodzących czasami w biel, zawierających
w wysięku martwe komórki, nie można dopuścić do wyschnięcia rany. Utrzymanie
wilgotnego środowiska ułatwia ich usunięcie. W tej sytuacji również są skuteczne opatrunki
alginianowe, do których mocowania zakłada się drugi opatrunek pokrywający na przykład
płytkę hydrokoloidu. Nie zaleca się stosowania błony poliuretanowej, która ma tendencję do
spływania, ani gazy, która nie zapewnia wilgotnego środowiska i przemięka z powodu
nadmiaru wysięku. Przy średniej i małej ilości wysięku skuteczny jest żel hydrokolidowy,
który utrzymuje wodną równowagę  oddaje wodę do środowiska i jednocześnie pochłania
wysięk. Pokrywa się go także drugim opatrunkiem.
Hydrokoloidy występują w postaci płytek lub pasty. Chronią przed bakteriami oraz
dostępem moczu i stolca, a także ułatwiają procesy ziarninowania i tworzenie się naskórka,
izolują termicznie ranę, a także łagodzą ból.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Jeżeli chory ma tak zwane rany czerwone, czyli znajdujące się na etapie ziarninowania,
bardzo ważne jest odpowiednie żywienie dietetyczne. Powinno się u nich stosować dietę
wysokobiałkową z zawartością białka zwierzęcego, zawierającą także witaminę C oraz cynk.
Ten etap procesu gojenia się polega na rozrastaniu się naczyń włosowatych powstających
z naczyń krwionośnych. Następuje produkowanie przez organizm koniecznego wówczas
kolagenu i białka. W tych przypadkach opatrunki powinny również zapewniać wilgotne
środowisko i pobudzać ziarninowanie. Niektóre z nowoczesnych opatrunków różnią się od
dotychczas stosowanych między innymi tym, że nie trzeba ich zmieniać codziennie, ale
pozostają na ranie nawet przez kilka dni. Należy tu również zwrócić uwagę, że obecnie
dostosowuje się rodzaj opatrunku do rodzaju rany i fazy gojenia się.
Rany różowe (I i II stopnia) są na takim etapie gojenia się, w którym tworzy się naskórek,
dlatego też wymagają jego pobudzenia i szczególnej ochrony. I tu również utrzymuje się
wilgotne środowisko m.in. za pomocą żeli hydrokoloidowych przytrzymywanych za pomocą
opatrunku zabezpieczającego. Można także zastosować wtedy supercienkie hydrokoloidy lub
błony poliuretanowe. Podczas zmian opatrunków ranę spłukuje się 0,9% roztworem soli. Już
podczas gojenia się nie zaleca się przemywania rany substancjami antyseptycznymi, takimi
jak woda utleniona, hibitan, 10% NaCl, gdyż działają drażniąco na tworzące się zdrowe
tkanki. W przypadku infekcji rany, której objawem może być zaczerwienienie, obrzęk,
zwiększona ciepłota czy wzrost temperatury, lekarz może zdecydować o zastosowaniu
antybiotyku.
Leczenie odparzeń polega na przemywaniu kilka razy dziennie odparzonej skóry
środkiem dezynfekującym. Jeśli odparzenie powstało w fałdzie skórnym, należy włożyć
między stykające się powierzchnie ciała jałowy gazik i umocować go przepuszczającym
powietrze plastrem. Jeżeli na skórze pojawiły się pęcherze, stosujemy:
- krem Linomag  zawarty w nim kwas borny leczy odparzenia i odleżyny; trzeba wcierać
go kilka razy dziennie,
- maść Alantan  wchodząca w jej skład alantoina działa przeciwzapalnie i ściągająco,
przyspiesza też gojenie się naskórka; należy używać kilkakrotnie w ciągu dnia,
- maść Propolan  dzięki ekstraktowi z propolisu ma działanie przeciwbakteryjne;
nakładać cienką warstwą dwa-trzy razy dziennie,
- puder propolisowy propolis, czyli kit pszczeli, działa antybakteryjnie i przeciwgrzybiczo;
używać dwa-trzy razy dziennie,
- piankę Panthenol Plus z witaminą E.
Profilaktyka przykurczów i ograniczenia sprawności fizycznej
Długotrwałe unieruchomienie w łóżku sprzyja powstawaniu odleżyn, przykurczów
mięśni i wiotczeniu mięśni, co w konsekwencji prowadzi do ograniczenia sprawności
fizycznej. W zapobieganiu powstawaniu przykurczów stosuje się częstą zmianę pozycji ciała.
Celem zmiany pozycji jest przeciwdziałanie przedłużonemu uciskowi tkanek, co w efekcie
powoduje złagodzenie dolegliwości bólowych, zapobieganie odleżynom, przykurczom
i zapaleniu płuc. Wspomaga oddychanie krążenie i trawienie. Stwarza korzystne warunki do
prowadzenia ćwiczeń gimnastycznych i uruchamiania chorego. Ułożenie podopiecznego
w różnych pozycjach takie samo jak przedstawiono przy zapobieganiu odleżynom.
Ćwiczenia wspomagające aktywność fizyczną chorego i zapobiegające powstawaniu
przykurczów dzielimy na bierne  wykonywane przez opiekuna lub członka rodziny bez
współudziału podopiecznego i czynne  wykonywane są przez samego podopiecznego pod
kontrolą opiekuna.
Ćwiczenia bierne polegają na zginaniu, prostowaniu, przywodzeniu, odwodzeniu, rotacji
kończyn w stawach przy zachowaniu jej fizjologicznych ruchów. Ćwiczenia te pomagają
utrzymać prawidłowe funkcjonowanie organizmu podopiecznego. Ćwicząc kończyny górne
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
i dolne wykonujemy ruchy wszystkich stawów. Przebieg ćwiczeń poszczególnych części
kończyn przedstawiono na rys. 19 30.
Ćwiczenia bierne kończyny górnej
Rys. 19. Ćwiczenia bierne palców dłoni Rys. 20. Zakres prostowania i zginania
[3, s. 164] nadgarstka [ 3, 164]
Rys. 21. Ćwiczenia bierne nadgarstka [3, s. 165] Rys. 22. Zakres ruchomości w stawie łokciowym
[3, s. 165]
A
Rys. 23. Zakres ruchomości w stawie ramiennym A) zginanie i prostowanie, B) odwodzenie, C) skręcanie do
wewnątrz i na zewnątrz [3, s. 166]
Ćwiczenia bierne kończyn dolnych
Rys. 24. Zakres prostowania w stawie Rys. 25. Zakres ruchomości w stawie skokowym
śródstopno-paliczkowym palucha (0-80o) A  zginanie, wyprost, B  odwracanie,
oraz zginania w stawach śródstopno- C  nawracanie [3, s. 167]
-paliczkowym palców II-V (0-35o) [3, s. 167]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Rys. 26. Zakres ruchomości w stawie biodrowym Rys. 27. Zakres ruchomości w stawie biodrowym
A  zgięcie kończyny wyprostowanej,  odwodzenie [ 3, s. 168]
B  zgięcie kończyny zgiętej w stawie
kolanowym [3, s. 168]
Rys. 28. Zakres ruchomości kolana Rys. 29. Zakres ruchomości w stawie biodrowym: skręcenie
[3, s. 169] [3, s. 169]
Rys. 30. Zakres ruchomości w stawie biodrowym: przeprost [3, s. 169]
Ćwiczenia bierne szyi
Przed przystąpieniem do ćwiczeń biernych szyi należy ułożyć podopiecznego w pozycji
wysokiej na plecach. Sposób gimnastykowania przedstawiono na rysunku 31.
Rys. 31. Sposób gimnastykowania szyi: A  pochylenie do przodu, tyłu, B  zwracanie twarzy w prawą i lewą
stronę, C  przechylanie głowy na bok [3, s. 170]
Zapobieganie powikłaniom oddechowym
Podeszły wiek, osłabienie i długotrwałe unieruchomienie sprzyjają powstawaniu
zaburzeń oddechowych. Jednym z podstawowych zaburzeń oddychania może być spłycenie
oddechu gdzie zmniejsza się ilość tlenu dostarczana do płuc. Przyczynami takiego stanu mogą
być: nadmierna ilość wydzieliny zalegającej w drogach oddechowych, obrzęki błony
śluzowej, skurcz oskrzeli.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
 Zapobieganie powikłaniom oddechowym polega na utrzymaniu właściwego
mikroklimatu pokoju w którym chory przebywa. Należy też zapewnić prawidłowe ułożenia
podopiecznego. Ułożenie podopiecznego jest uzależnione od jego stanu, rodzaju schorzenia
i może być:
- wysokie  stosowane przy występującej duszności w schorzeniach płuc i układu krążenia
(rys. 32 A),
- wysokie z pochyleniem do przodu  ma zastosowanie u osób z dużą dusznością (rys. 32 B),
- wysokie z opuszczonymi nogami  stosowane u osób z dusznością (rys. 32 C),
- półwysokie boczne  ma zastosowanie u podopiecznych z wysiękowym zapaleniem
opłucnej (rys. 32 D)
A B
C D
Rys. 32. Sposoby prawidłowego ułożenia: A) wysokie (Fowlera), B) wysokie z pochyleniem do przodu,
C) wysokie z opuszczonymi nogami, D) półwysokie boczne [4, s. 285, 286, 287]
Zapobieganiu powikłań służą też ćwiczenia oddechowe. Celem ćwiczeń oddechowych
jest: utrzymanie fizjologicznej wentylacji płuc, wzmocnienie siły wydechu, usuwanie
wydzieliny z dróg oddechowych (efektywny kaszel), ułatwianie odksztuszania, zwiększenie
ruchomości klatki piersiowej. Najprostsze ćwiczenia oddechowe polegają na wykonywaniu
trzech głębokich oddechów z wdychaniem powietrza przez nos i wydychaniem przez
zaciśnięte usta wolno i spokojnie, naśladując gwizdanie. Ćwiczenia te należy wykonywać, co
najmniej trzykrotnie w ciągu dnia w dobrze wywietrzonym pomieszczeniu. Częstotliwość
ćwiczeń może zostać zwiększona nawet trzykrotnie, co 1 2 godziny przez 5 10 minut.
Innym sposobem ćwiczeń oddechowych jest oddychanie torem brzusznym. Pacjent leży
na wznak z nogami ugiętymi w stawach biodrowych i kolanowych. W tym ułożeniu zwiększa
się ruchomość przepony. Opiekuna umieszcza jedną rękę na klatce piersiowej podopiecznego
a drugą na brzuchu. Poleca wziąć głęboki wdech z uniesieniem nadbrzusza, potem głęboki
wydech z udziałem mięśni brzucha. Czynność powtarza się kilkakrotnie, a następnie poleca
się podopiecznemu spokojne oddychanie (rys. 33).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Rys. 33. Oddychanie torem brzusznym: A  maksymalny wdech, B  maksymalny wydech [4, s. 289]
Do metod wspomagających odkrztuszanie wydzieliny z dróg oddechowych zaliczamy
oklepywanie i opukiwanie klatki piersiowej, efektywny kaszel  pokasływanie lub
wypowiadanie na wydechu spółgłoski  r . Podczas oklepywania dłoń jest lekko zgięta ze
złączonymi palcami i kciukiem, kształtem przypominając łódkę (rys. 34 a). Czynność
wykonuje się przez kilka minut. Liczba powtórzeń i serii zależy od stanu zdrowia
podopiecznego. Oklepuje się obie połowy płuc od podstawy do szczytu, pomijając okolice
nerek i kręgosłupa. Przy oklepywaniu klatki piersiowej omijamy okolice serca i piersi
u kobiet.
Przy opukiwaniu dłoń jest zgięta, w ten sam sposób jak przy oklepywaniu, ale palce dłoni
nie są złączone, lecz rozstawione. Miejsce przyłożenia opuszków palców do klatki piersiowej
to przestrzenie międzyżebrowe (rys. 34 b).
Oklepywaniu i opukiwaniu poddaje się zarówno plecy jak i klatkę piersiową.
a) b)
Rys. 34. Układ dłoni a) w łódkę do oklepywania, b) sposób ułożenia palców przy opukiwaniu [3, s. 304, 305]
U podopiecznego z problemami oddechowymi można zastosować drenaż ułożeniowy.
Jest specjalne ułożenie chorego, mające na celu odprowadzanie pod wpływem siły ciężkości
wydzieliny z określonych segmentów płuc i oskrzeli. Dzięki zastosowaniu drenażu możliwe
jest uruchomienie wydzieliny w drzewie oskrzelowym, zmniejszenie procesów zapalnych
oraz poprawa wentylacji płuc. Układamy podopiecznego w różnych pozycjach, w zależności
od umiejscowienia zmian chorobowych. Jeśli zmiany obejmują płaty górne:
a) segmenty szczytowe  pozycja wysoka lub półwysoka,
b) segmenty przednie  ułożenie na plecach pod kątem 45o (rys. 35 A)
c) segmenty tylne  ułożenie na plecach z pochyleniem do przodu (rys. 35 B).
Rys. 35. Drenaż ułożeniowy: A  przednia część obu płatów górnych, B  tylna część obu płatów górnych
[4, s. 293]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Jeśli zmiany umiejscawiają się w płacie środkowym (płuco prawe) chorego układamy na
lewym boku, klatka piersiowa pochylona lekko do tyłu, nogi zgięte, pośladki uniesione, lewe
ramie zgięte, prawa ręka opiera się na łóżku lub na poduszce (rys. 36A)
Jeśli zmiany obejmują płaty dolne:
a) płaty dolne płuca znajdującego się wyżej  pozycja pozioma na boku, z kończyną górną
skierowaną nad głową ku górze(rys. 36 B),
b) segmenty tylne  pozycja pozioma na boku z rotacją do przodu, kończyna górna
skierowana ku górze i do przodu(rys. 36 C),
c) segmenty przednie  pozycja pozioma na boku z rotacją do tyłu, obie kończyny górne
skierowane ku górze i do tyłu. (rys. 36 D).
A B
C D
Rys. 36. Drenaż ułożeniowy: A  płat środkowy prawy, B  płaty dolne płuca znajdującego się wyżej,
C  segmenty tylne płatów dolnych, D  segmenty przednie płatów dolnych [4, s. 293, 294]
Pomiar parametrów życiowych
W celu ustalenia stanu podopiecznego należy dokonać pomiaru jego parametrów
życiowych. Do tych czynności należy pomiar temperatury, tętna, oddechów i ciśnienia
tętniczego krwi.
Pomiar tętna
Tętno bada się najczęściej na tętnicy promieniowej, 2 cm powyżej nadgarstka. Osoba,
u której bada się tętno powinna leżeć lub siedzieć. Nie powinna też być bezpośrednio po
wysiłku fizycznym lub po przeżyciach emocjonalnych. Ręka jej powinna spoczywać na klatce
piersiowej lub być wygodnie oparta. Badając tętno, należy trzy środkowe palce położyć na
tętnicy i lekko uścisnąć. Po wyczucia tętna, trzeba policzyć uderzenia. Badanie
przeprowadzamy przez 15 sekund, a otrzymany wynik mnożymy przez cztery. Tętno mierzy
się dwa razy dziennie. Jeżeli tętno jest niemiarowe badanie przeprowadza się przez 1 minutę.
Tętno można mierzyć również na tętnicy szyjnej lub udowej.
Pomiar temperatury
Pomiaru temperatury dokonuje się przy użyciu termometru, metodami zewnętrznymi
i wewnętrznymi. Do metod zewnętrznych, określających temperaturę powłok ciała, należy
pomiar ciepłoty ciała pod pachą i w pachwinie. Do metod wewnętrznych, określających
temperaturę wewnątrzustrojową, należy pomiar w odbycie, w ustach i w przewodzie
słuchowym zewnętrznym. Za prawidłową temperaturę ciała człowieka przyjmuje się 36-37oC.
Temperatura ciała mierzona w jamie ustnej jest wyższa od mierzonej pod pachą o około
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
0,3oC, a w odbycie jest wyższa o 0,5oC. Temperaturę mierzy się 2 razy dziennie  rano
i wieczorem.
Pomiar ciśnienia tętniczego
Badanie polega na pomiarze w sposób pośredni lub bezpośredni ciśnienia w dużych
tętnicach. Zwykle pomiar ciśnienia wykonywany jest w tętnicy ramiennej. Wartości ciśnienia
tętniczego krwi zmieniają się pulsacyjnie w czasie cyklicznej pracy serca. Przy pomiarze
ciśnienia tętniczego krwi wyróżnia się ciśnienie maksymalne, czyli skurczowe oraz
minimalne, czyli rozkurczowe. Do pomiaru ciśnienia tętniczego krwi używa się
ciśnieniomierzy. Prawidłowe ciśnienie krwi u dorosłych, skurczowe i rozkurczowe, wynosi:
optymalne poniżej 120/80 mm Hg, prawidłowe poniżej 130/85 mm Hg, prawidłowe wysokie
130-139/85-89 mm Hg.
Ocena oddechu
Dokonując oceny oddechu, zwracamy uwagę na obecność, częstość, jakość, rytm
oddychania. Badanie ma znaczenie diagnostyczne w ocenie wydolności oddechowej
podopiecznego oraz w monitorowaniu stanu chorego w przebiegu chorób układu
oddechowego, krążenia i innych. Wykonując badanie oddechu, należy uwzględnić:
częstotliwość oddechów w czasie 1 minuty, charakter oddechu, zapach oddechu, obserwację
ruchów klatki piersiowej. Szybkość oddechów uzależniona jest od wieku badanego  u osób
dorosłych wynosi około 12-20 przez minutę. Prawidłowy oddech jest wtedy, gdy jest
miarowy, średniogłęboki, wykonywany bez wysiłku, bezwonny, niesłyszalny, wydech nieco
dłuższy niż wdech. Przed przystąpieniem do oceny oddechy należy ułożyć ręka na nadgarstku
chorego i obserwować ruch klatki piersiowej. Liczyć oddechy przez jedną minutę.
Zaobserwować czy podopieczny ma trudności w oddychaniu, czy występują duszności, czy
oddychaniu towarzyszą świsty i trzeszczenia w klatce piersiowej. Określić należy również
zapach wydychanego powietrza.
Współpraca opiekuna ze specjalistami i instytucjami medycznymi
W każdym domu pomocy społecznej pracuje lekarz psychiatra, który musi być
dyspozycyjny. DPS-y mają podpisane umowy z placówkami zdrowia lub lekarzami
rodzinnymi. Lekarz internista przychodzi dwa razy w tygodniu i bada podopiecznych. Jeśli
opiekuna, który ma stały kontakt z podopiecznymi uzna, że zachodzi potrzeba dodatkowego
kontaktu z lekarzem, dzwoni do niego i zamawia dodatkową wizytę lub zawozi
podopiecznego do przychodni. Kiedy podopieczny wymaga kontaktu z lekarzem specjalistą,
na takie badanie skierowanie wypisuje lekarz pierwszego kontaktu lub informuje opiekuna, że
takie badania należy wykonać, w przypadku gdy na wizytę u specjalisty nie jest wymagane
skierowanie.
Domy pomocy społecznej dysponują własnymi środkami transportu. Jeśli podopieczny
może samodzielnie chodzić lub siadać na wizyty u lekarzy pierwszego kontaktu i lekarzy
specjalistów dowozi się ich środkami transportu będącymi na stanie DPS. Jeżeli podopieczny
jest leżący, zamawia się transport z firmy, która świadczy usługi medyczne i dysponuje
odpowiednimi pojazdami.
Rolą opiekuna jest zamawianie wizyt, dowóz podopiecznego na konsultacje i badania,
a także przestrzeganie zaleceń lekarza lub kontrolowanie czy podopieczny ich przestrzega.
Rolą opiekuna w DPS, oprócz zabiegów pielęgnacyjnych jest również dbałość o sferę
duchową i kulturalną podopiecznego. Opiekunka może nawiązywać kontakty z instytucjami
i stowarzyszeniami zajmującymi się prowadzeniem profilaktyki i promocji zdrowia,
świadczącymi usługi kulturalne, turystyczne, współpracować z wolontariuszami.
Współpraca z wyżej wymienionymi instytucjami i stowarzyszeniami pozwala na
organizowanie spotkań dotyczących promowania zdrowia, wyjść do kina, teatru, lub
zapraszać artystów do ośrodka. Dla podopiecznych sprawnych ruchowo organizowane są
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
wyjazdy turystyczno-krajoznawcze. Do pomocy w organizowaniu tych spotkań włączają się
często wolontariusze. Opiekują się oni również osobami, które czują się samotne, nie
posiadają rodziny lub zostały przez nią opuszczone.
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to są odleżyny i odparzenia i jak powstają?
2. Jakie są stopnie zawansowania odleżyn i czym się charakteryzują?
3. Jakie znasz czynniki sprzyjające powstawaniu odleżyn i odparzeń?
4. Jakie znasz sposoby zapobiegania powstawaniu odleżyn i odparzeń?
5. Jak leczymy odleżyny i odparzenia?
6. Jak zapobiegamy powstawaniu przykurczów?
7. Jak prowadzimy gimnastykę bierną kończyn górnych i dolnych?
8. Jakie są powody powikłań oddechowych?
9. Jakie znasz sposoby zapobiegania powstawaniu powikłań oddechowych?
10. Jaka jest różnica pomiędzy oklepywaniem a opukiwaniem?
11. Jak wykonujemy pomiary parametrów życiowych?
12. Z jakimi instytucjami powinien współpracować opiekun?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ czynniki sprzyjające powstawaniu zagrożeń.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym profilaktyki powikłań związanych
z unieruchomieniem,
2) wymienić czynniki ryzyka sprzyjające powstawaniu wylosowanego zagrożenia,
3) zaprezentować całej grupie rezultaty ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 poradnik dla ucznia,
 arkusze papieru,
 przybory piszące,
 kartki do losowania z zagrożeniami:
- powstawanie odleżyn,
- powstawanie odparzeń,
- powstawanie przykurczy mięśni,
- zaburzenia oddechowe,
 literatura zgodnie z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Ćwiczenie 2
Wykonaj u osoby unieruchomionej w łóżku zabiegi zapobiegające odleżynom
i odparzeniom.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym sposobów zapobiegania odleżynom,
2) przyjąć rolę podopiecznego, opiekuna lub obserwatora,
3) jako podopieczny położyć się w łóżku,
4) jako opiekun przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
5) wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
6) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
7) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie błędy
zostały popełnione,
8) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
9) powtarzać ćwiczenie aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 łóżko z pościelą,
 środki i przybory toaletowy do mycia,
 środki do nacierania i smarowania ciała,
 czysta pościel, bielizna osobista,
 rękawiczki gumowe.
Ćwiczenie 3
Wykonaj u osoby unieruchomionej w łóżku zabiegi wspomagające oddychanie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym powikłań oddechowych,
2) przyjąć rolę podopiecznego, opiekuna lub obserwatora,
3) jako podopieczny położyć się w łóżku,
4) jako opiekun przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
5) wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
6) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
7) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie błędy
zostały popełnione,
8) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
9) powtarzać ćwiczenie aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 łóżko,
 podkłady lub poduszki do ułożenia podopiecznego,
 rękawiczki gumowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Ćwiczenie 4
Wykonaj u osoby unieruchomionej w łóżku zabiegi zapobiegające powstawaniu
przykurczów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem teoretycznym jednostki modułowej,
2) przyjąć rolę podopiecznego, opiekuna lub obserwatora,
3) jako podopieczny położyć się w łóżku,
4) jako opiekun przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
5) wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
6) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
7) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie błędy
zostały popełnione,
8) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
9) powtarzać ćwiczenie aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 łóżko z pościelą,
 poduszki lub podkładki do ułożenia podopiecznego,
 piłeczka wykorzystywana do zaciskania w dłoni,
 rękawiczki gumowe.
Ćwiczenie 5
Zmierz podopiecznemu ciśnienie tętnicze krwi i tętno, określ czy są prawidłowe.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym pomiaru ciśnienia i tętna,
2) przyjąć rolę podopiecznego, opiekuna lub obserwatora,
3) jako podopieczny położyć się w łóżku,
4) jako opiekun przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
5) wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
6) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
7) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie błędy
zostały popełnione,
8) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
9) powtarzać ćwiczenie aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania,
10) porównać wyniki pomiaru z danymi tabelarycznymi,
11) zapisać wyniki i przedstawić je prowadzącemu ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 ciśnieniomierz,
 notes i długopis,
 tabele określające prawidłowe wartości ciśnienia i tętna,
 rękawiczki gumowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Ćwiczenie 6
Zbadaj oddech podopiecznego i scharakteryzuj go.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym badania oddechu,
2) przyjąć rolę podopiecznego, opiekuna lub obserwatora,
3) jako podopieczny położyć się w łóżku,
4) jako opiekun przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
5) wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
6) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
7) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie błędy
zostały popełnione,
8) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
9) powtarzać ćwiczenie aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 poradnik ucznia,
 literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
 rękawiczki gumowe.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić ryzyko powstawania odleżyn?
2) podać stopnie zaawansowania odleżyn?
3) scharakteryzować przyczyny powstawania odparzeń?
4) wykonać czynności zapobiegające powstawaniu odleżyn i odparzeń?
5) scharakteryzować powikłania wynikające z długotrwałego unieruchomienia?
6) przeprowadzić ćwiczenia zapobiegające powstawaniu przykurczów?
7) wykonać ćwiczenia oddechowe zapobiegające powikłaniom oddechowym?
8) wybrać pozycję ułożenia podopiecznego z zaburzeniami oddechowymi
w zależności od stanu chorego?
9) wykonać oklepywanie i opukiwanie podopiecznego?
10) dokonać pomiaru parametrów życiowych podopiecznego?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4. Test zawiera 20 pytań wielokrotnego wyboru dotyczących zabiegów pielęgnacyjnych.
Pytania 2, 3, 5, 6, 7, 9, 11, 12, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20 są z poziomu podstawowego,
a pytania 1, 4, 8, 10, 13 z poziomu ponadpodstawowego.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Zaznacz prawidłową
odpowiedz
X (w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową).
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonania zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudności, wtedy odłóż jego
rozwiązanie na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Wydolnością samoobsługowa nazywamy
a) zdolność do działań podejmowanych samodzielnie w ramach czynności życia
codziennego.
b) zdolność do poruszania się.
c) zdolność do jedzenia.
d) zdolność do zmiany pozycji w łóżku.
2. W czasie toalety twarzy powieki zmywamy w kierunku
a) od wewnątrz do zewnątrz.
b) dowolnym.
c) od zewnątrz do wewnątrz.
d) od góry do dołu.
3. Wykonując toaletę ciała kończyny zmywamy w kierunku
a) od góry do dołu.
b) od dłoni, stopy do góry.
c) w dowolnym kierunku.
d) zgodnie z życzeniem podopiecznego.
4. Wykonując toaletę krocza i narządów płciowych zewnętrznych zachowujemy kierunek
zmywania
a) od góry do dołu.
b) od dołu do góry.
c) kierunek zmywania nie ma znaczenia.
d) od pachwiny dalszej do pachwiny bliższej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
5. Pielęgnacja włosów polega na
a) czesaniu, szczotkowaniu, myciu.
b) szczotkowaniu, myciu, goleniu.
c) myciu, suszeniu, tapirowaniu.
d) suszeniu, tapirowaniu, lakierowaniu.
6. Pielęgnacja paznokci polega na
a) wycinaniu skórek.
b) opiłowaniu pilniczkiem.
c) obcinaniu na półokrągło paznokci dłoni, prosto paznokci stóp.
d) natłuszczaniu dłoni.
7. Włosy myjemy
a) codziennie.
b) 2-3 razy w tygodniu.
c) raz na tydzień.
d) w zależności od potrzeby.
8. Podczas ścielania łóżka pościel podopiecznego odkładamy na krzesło ze względu na
a) wygodę opiekunki.
b) estetykę otoczenia.
c) unikania kontaktu z elementami otoczenia mogące stanowić potencjalne z
ródło
zakażenia.
d) sprawność działania.
9. W czasie zmiany bielizny osobistej podopiecznego zdejmowanie koszuli zaczynamy od
a) kończyny górnej bliższej.
b) kończyny górnej dalszej.
c) dowolnej kończyny górnej.
d) zawsze od kończyny bliższej.
10. Zmianę bielizny pościelowej podopiecznego pozostającego w łóżku wykonujemy
w następującej kolejności
a) zmiana poszwy, zmiana poszewek, zmiana prześcieradła, zmiana podkładów.
b) zmiana poszewek, zmiana prześcieradła, zmiana podkładów, zmiana poszwy.
c) zmiana prześcieradła, zmiana podkładów, zmiana poszewek, zmiana poszwy.
d) zmiana poszwy, zmiana poszewek, zmiana podkładów, zmiana prześcieradła.
11. Gimnastyka oddechowa polega na
a) wykonywaniu ćwiczeń poprawiających czynności układu oddechowego.
b) usprawnianiu mięśni brzucha i kończyn dolnych.
c) wykonywaniu ćwiczeń ogólnorozwojowych.
d) usprawnianiu mięśni kończyn górnych.
12. Powstanie odleżyn powoduje
a) długotrwały ucisk.
b) brak higieny.
c) apatia, brak ruchu.
d) każdy z tych czynników predysponuje do powstania odleżyn.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
13. W ułożeniu pacjenta na plecach szczególnie narażone na powstanie odleżyn są okolice
a) krzyżowa, pięty, okolica rzepki, okolica potyliczna.
b) krzyżowa, pięty, okolica potyliczna, łopatki.
c) krzyżowa, barki, okołokostkowa boczna, łopatki.
d) krzyżowa, mostek, pięty, łopatki, okolica potyliczna.
14. Skala Nortona służy do
a) oceny wydolności samoobsługowej.
b) oceny zagrożenia powstawania odleżyn.
c) klasyfikacji odleżyn.
d) oceny adaptacji podopiecznych.
15. Temperatura normalna mierzona pod pachą u osoby dorosłej wynosi
a) 35-36 oC.
b) 36,1-37 oC.
c) 37,1-38 oC.
d) 36,6 oC.
16. Typowym miejscem badania tętna u podopiecznego jest
a) tętnica szyjna.
b) tętnica promieniowa.
c) tętnica udowa.
d) tętnica ramienna.
17. Pomiaru ciśnienia tętniczego krwi najczęściej dokonujemy na tętnicy
a) udowej.
b) ramiennej.
c) promieniowej.
d) podkolanowej.
18. O nadciśnieniu tętniczym mówimy, gdy jego wartość u osoby dorosłej jest wyższa niż
a) 110/70 mm Hg.
b) 140/90 mm Hg.
c) 120/100 mm Hg.
d) 120/80 mm Hg.
19. Zapobieganie powikłaniom oddechowym polega na
a) ćwiczeniach oddechowych.
b) oklepywaniu i opukiwaniu.
c) zastosowaniu drenażu ułożeniowego.
d) wszystkie te zabiegi służą zapobieganiu powikłaniom oddechowym.
20. Zapobieganie przykurczom polega na:
a) ćwiczeniach kończyn górnych.
b) częstej zmianie pozycji ciała.
c) ćwiczeniach kończyn górnych.
d) wszystkie te zabiegi służą zapobieganiu powikłaniom oddechowym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ...................................................................................................
Wykonywanie zabiegów higieniczno-pielęgnacyjnych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15. a b c d
16. a b c d
17. a b c d
18. a b c d
19. a b c d
20. a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
6. LITERATURA
1. Korczak C. (red.): Higiena i ochrona zdrowia. PZWL, Warszawa 1997
2. Odleżyny, zapobieganie i leczenie  praca zbiorowa. Naczelna Rada Pielęgniarek
i Położnych. Warszawa 2001
3. Praca zbiorowa pod red. Ślusarskiej B., Zarzyckiej D., Zahradniczek K.: Podstawy
pielęgniarstwa. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2004
4. Praca zbiorowa pod red. Zahradniczek K.: Pielęgniarstwo, Wydawnictwo Lekarskie
PZWL, Warszawa 2004
5. Praca zbiorowa pod red. Gwiazdkowskiego A.: Zachowania zdrowotne. Instytut
Medycyny Pracy, A
ódz
1990
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49