MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Elżbieta Worobik
Wykonywanie zabiegów zoohigienicznych 612[01].Z1.04
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Beata Wawryn-Żmuda
mgr inż. Bożena Stępień
Opracowanie redakcyjne:
mgr Edyta Kozieł
Konsultacja:
dr inż. Jacek Przepiórka
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 612[01].Z1.04
 Wykonywanie zabiegów zoohigienicznych zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu pszczelarz.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Czynniki wpływające na zdrowie i produkcyjność zwierząt 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 16
4.1.3. Ćwiczenia 16
4.1.4. Sprawdzian postępów 17
4.2. Lokalizacja budynków inwentarskich 18
4.2.1. Materiał nauczania 18
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 20
4.2.3. Ćwiczenia 20
4.2.4. Sprawdzian postępów 21
4.3. Przyczyny chorób zwierząt i profilaktyka 22
4.3.1. Materiał nauczania 22
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 26
4.3.3. Ćwiczenia 26
4.3.4. Sprawdzian postępów 27
5. Sprawdzian osiągnięć ucznia 28
6. Literatura 33
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o wykonywaniu zabiegów
zoohigienicznych, czynnikach wpływające na zdrowie i produkcyjność zwierząt, prawidłowej
lokalizacji budynków inwentarskich, przyczynach chorób zwierząt oraz ich profilaktyce.
W poradniku znajdziesz:
 wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
 cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
 materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
 zestaw zadań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,
 ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
 sprawdzian postępów,
 sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
 literaturę uzupełniającą.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
Moduł 612[01].Z1
Produkcja rolnicza
612[01].Z1.03
612[01].Z1.01
Żywienie zwierząt gospodarskich
Wykonywanie zabiegów
agrotechnicznych
612[01].Z1.04
Wykonywanie zabiegów
zoohigienicznych
612[01].Z1.02
Prowadzenie produkcji roślin
uprawnych
612[01].Z1.05
Prowadzenie produkcji zwierzęcej
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- zastosować odpowiednie zabezpieczenia terenu gospodarstwa rolnego,
- określić czynniki wpływające na rozwój produkcji zwierzęcej w Polsce,
- określić cechy charakterystyczne gatunków zwierząt gospodarskich,
- scharakteryzować instalację wodociągową i elektryczną w budynkach inwentarskich
i pasiecznych oraz określić sposoby ich zabezpieczania,
- scharakteryzować budowę zasady działania obsługi i konserwacji silników elektrycznych
oraz spalinowych stosowanych w rolnictwie,
- określać topografię ważniejszych narządów u zwierząt,
- charakteryzować rolę poszczególnych narządów zmysłu,
- określać czynniki wpływające na rozwój zwierząt,
- stosować zasady zachowania się przy zwierzętach,
- dostrzegać zagrożenia związane z wykonywaną pracą,
- zastosować zasady ochrony środowiska,
- dobierać i zastosować odzież ochronną oraz środki ochrony osobistej do określonych
prac.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- scharakteryzować czynniki klimatyczne i mikroklimatyczne wpływające na zdrowie oraz
produkcyjność zwierząt,
- scharakteryzować wpływ higieny żywienia i pojenia na zdrowie oraz produkcyjność
zwierzÄ…t,
- określić wymagania dotyczące warunków zoohigienicznych i lokalizacji budynków
inwentarskich,
- wykonać prace porządkowe w budynkach inwentarskich,
- określić zasady transportu zwierząt,
- zorganizować transport zwierząt gospodarskich,
- wymienić drobnoustroje oraz pasożyty wywołujące choroby zwierząt,
- rozróżnić rodzaje chorób zwierząt oraz określić przyczyny i drogi zakażenia,
- zapobiec zachorowaniom oraz udzielić pierwszej pomocy chorym zwierzętom,
- scharakteryzować zasady zapewnienia dobrostanu zwierząt,
- wykonać zabiegi zoohigieniczne zgodnie z przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy,
ochrony przeciwpożarowej, ochrony środowiska oraz przepisami weterynaryjnymi
dotyczącymi zwalczania chorób zwierząt.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Czynniki wpływające na zdrowie i produkcyjność zwierząt
4.1.1. Materiał nauczania
Zoohigiena, higiena zwierzÄ…t, nauka zajmujÄ…ca siÄ™ ochronÄ… zdrowia zwierzÄ…t przez
badanie powiązań występujących pomiędzy organizmem zwierzęcia i warunkami środowiska.
Głównym celem zoohigieny jest eliminowanie wpływu czynników szkodliwych dla zwierząt
i kształtowanie warunków otoczenia w sposób umożliwiający utrzymanie ich w dobrej
kondycji zdrowotnej i psychicznej, co w przypadku zwierzÄ…t gospodarskich zapewnia
uzyskanie wysokiej wydajności. Zoohigiena bada wszelkie czynniki środowiska, np. klimat,
glebę, intensywność i rodzaj promieniowania, powietrze, rodzaj i jakość paszy, budynki i inne
pomieszczenia inwentarskie, sposoby pielęgnacji zwierząt, określa wymogi, jakie muszą być
spełnione dla stworzenia właściwych warunków hodowli zwierząt. Środowisko zewnętrzne
jest zespołem elementów otaczających organizm; współdziałając z jego genotypem,
determinują one zakres jego funkcji. Poszczególne elementy środowiska zewnętrznego
oddziałują na organizmy z różną siłą, bezpośrednio lub pośrednio i są pozachromosomalnym
z
ródłem zmienności organizmów.
Między środowiskiem a organizmami istnieje powiązanie: określone środowisko
warunkuje istnienie określonych organizmów, które z kolei oddziałują na nie i zmieniają je.
Wzajemnym oddziaływaniem środowiska i organizmów, ze szczególnym uwzględnieniem
stosunków między- i wewnątrzgatunkowych, zajmuje się ekologia.
W hodowli zwierząt gospodarskich zwraca się uwagę na te elementy środowiska
zewnętrznego, które oddziałują z dużą siłą i bezpośrednio na organizm. Można je podzielić na
3 grupy: czynniki klimatyczne, glebowe i jako wypadkowa tych dwu grup - zasoby paszowe.
Czynniki te są w mniejszym lub większym stopniu kształtowane przez człowieka.
W mniejszym stopniu człowiek oddziałuje na czynniki klimatyczne, aczkolwiek może
tworzyć mikroklimat pomieszczeń inwentarskich. W większym natomiast stopniu może
oddziaływać na glebę przez zabiegi agrotechniczne, oraz na gromadzenie zasobów
paszowych, technologiÄ™ ich przygotowywania, skarmiania itp.
Atmosfera, jej skład chemiczny warunkuje oddychanie i spełnia funkcję osłony przed
promieniowaniem szkodliwym dla zdrowia zwierząt. Powietrze atmosferyczne składa się:
- 78 % azot  N2,
- 21 % tlen  O2,
- 0,02-0,04 dwutlenek węgla  CO2,
- inne składniki śladowe.
Ciśnienie atmosferyczne, gdy przekroczy 770 mm słupka rtęci, zaczyna ujemnie
wpływać na funkcje rozrodcze przeżuwaczy, a opadając poniżej 740 mm, wywołuje tzw.
chorobę górską, objawiającą się przyspieszonym tętnem, zawrotami głowy, utratą
przytomności. Niewielki spadek ciśnienia sprzyja zwiększaniu się liczby erytrocytów we
krwi.
Temperatura może spowodować przegrzanie lub przeziębienie organizmu. W sposobie
reagowania na zmiany termiczne i w zdolnościach przystosowania się do wysokiej
temperatury i nasłonecznienia stwierdzono u zwierząt znaczne różnice, zarówno gatunkowe,
jak i osobnicze. Na ogół stwierdza się, że zwierzęta gospodarskie lepiej znoszą niskie
temperatury aniżeli wysokie, bo ich układ termoregulacji jest przystosowany przede
wszystkim do wytwarzania i zachowania ciepła, a nie do jego oddawania. Im mniejsze
zwierzę, tym większą ma w stosunku do masy ciała powierzchnię oddawania ciepła, dlatego
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
pomieszczenia dla małych zwierząt muszą zapewnić ochronę przed nadmierną utratą ciepła.
Temperatura otoczenia przekraczajÄ…ca 24° wykazuje ujemny wpÅ‚yw na pÅ‚odność bydÅ‚a
europejskiego; nasienie buhajów jest wtedy gorszej jakości, mniej żywotne plemniki.
Polepszenie jakości nasienia buhajów i kozłów w takiej temperaturze uzyskano po ich
ostrzyżeniu. Temperatura przekraczajÄ…ca 40° wywoÅ‚uje u bydÅ‚a europejskiego zanik apetytu,
wskutek czego następuje chudnięcie, a u krów zanik wydzielania mleka.
Optimum temperatury dla koni zależy od ich typu użytkowego. Konie szlachetne,
orientalne, wykazują wyższy współczynnik tolerancji cieplnej i mogą być z powodzeniem
hodowane w klimacie podzwrotnikowym. Temperatura klimatu umiarkowanego odpowiada
stępakom, koniom ciężkim, roboczym, zaś temperatura charakterystyczna dla rejonów
północnych i górskich, o chłodniejszym klimacie, odpowiada koniom typu jucznego, kucom.
Promieniowanie wykazuje różny wpływ na organizmy, zależnie od długości fali.
Promieniowanie o długości fali 770 nm do 1 mm jest z
ródłem ciepła, zaś o fali krótszej, 500-
100 nm, działa bakteriobójczo, pobudza wytwarzanie się pigmentu w skórze osobników
niealbinotycznych oraz witaminy D. Pobudza ono też metabolizm, stymuluje wzrost i rozwój
oraz odporność zwierząt w młodym wieku, a płodność  w dojrzałym. U zwierząt łaciatych,
z tzw. lokalnym albinizmem, zjadających grykę lub koniczynę szwedzką, pod wpływem
promieni słonecznych występują objawy fotopatologiczne w postaci wyprysków na miejscach
niepigmentowanych. Rośliny te bowiem zawierają substancje światłoczułe, które działają
w organizmie jako katalizatory.
Światło, czyli widzialna część promieniowania, o długości fali 380-770 nm oddziałuje na
organizm poprzez nerwy wzrokowe. Wywiera ono wpływ na dobowe i sezonowe zmiany
działalności wegetatywnego układu nerwowego. Promienie świetlne są bodz
cem
wywołującym wydzielanie hormonów gonadotropowych przez przedni płat przysadki
mózgowej, co sprzyja dojrzewaniu pęcherzyków Graafa i występowaniu wyraz
nych objawów
rui u samic. Niedostatek światła sprzyja odkładaniu się tłuszczu u opasów, a u zwierząt
futerkowych wpływa na jakość okrywy włosowej.
Rytm sezonowy objawia siÄ™ u zwierzÄ…t pobudzaniem i hamowaniem instynktu
rozmnażania. Jest on też bodz
cem powodującym wędrówkę ptaków przelotnych, linienie
ssaków i pierzenie się ptaków, który także wywiera wpływ na produktywność zwierząt.
Wilgotność powietrza zbyt wysoka przy niskiej temperaturze powoduje wychładzanie
organizmu oraz sprzyja zapaleniu dróg oddechowych, a przy wysokiej - wywołuje zaburzenia
w przewodzie pokarmowym, osłabienie sprawności aparatu chłonnego i rozwój czynników
chorobotwórczych. Duża wilgotność w oborach, stajniach, chlewniach, przekraczająca 85%
wilgotności względnej, doprowadza do wydelikacenia zwierząt i zwiększa ich podatność na
gruz
licę. Staje się ona najbardziej dokuczliwym czynnikiem środowiska, szczególnie
w budynkach wykonanych ze stali i betonu, nie posiadajÄ…cych ogrzewanego stropu.
Występuje wówczas intensywne skraplanie się pary wodnej na suficie, która opada na
zwierzęta. Skraplaniu się pary wodnej można zapobiec, przechowując na strychu budynku,
w którym znajdują się zwierzęta, siano lub słomę. Gromadzeniu się pary wodnej
w pomieszczeniach zapobiega sprawna wentylacja i ograniczenie podawania płynnych pasz.
Opady atmosferyczne - deszcz, śnieg, grad i rosa. Opady deszczowe są korzystne dla
zwierząt, oczyszczają bowiem powietrze z zanieczyszczeń mechanicznych i zmywają brud
z powierzchni ciała, co ułatwia oddychanie przez pory skóry. Uderzenia kropli deszczu są
swoistym masażem skóry, co dodatnio wpływa na produkcję i reprodukcję, jeśli występuje
przy optymalnej temperaturze. Stwierdzono np., że w sezonach deszczowych osiągnięto
lepsze przyrosty ciężaru u krów niż w okresie suchym. Wykazano również dodatnią korelację
między opadami deszczu a płodnością bydła, bawołów, owiec i kóz. Natomiast opady śniegu
wywierają ujemny wpływ na samopoczucie zwierząt.
Ruchy powierza w pomieszczeniach inwentarskich spełniają rolę wentylatora, a na
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
wybiegach, stanowią swoisty masaż i ochładzają organizm w dni upalne. Działanie chłodnych
wiatrów sprzyja wzmożonej produkcji ciepła. Jeśli zwierzęta nie są zgrzane (spocone), to
silniejszy ruch powietrza w pomieszczeniach nie jest szkodliwy, jednakże należy unikać
przeciągów, czyli wąskich strumieni powietrza o dużej szybkości.
Energia elektryczna, a właściwie cząsteczki powietrza niosące ładunek dodatni wzmagają
oddychanie, ciśnienie krwi, tętno, ujemne natomiast wywołują zjawiska przeciwne - obniżają
tempo oddychania, ciśnienie krwi i tętno, zwiększają wrażliwość obwodowego układu
nerwowego.
Gleba jest elementem środowiska zewnętrznego oddziałującym na organizm zwierząt
głównie za pośrednictwem roślin przez nie zjadanych. Znajdujące się w niej: woda, makro
i mikroelementy, mikroorganizmy i drobne zwierzęta wywierają wpływ na jej żyzność, skład
botaniczny i chemiczny roślin. Niedobór jednego z tych czynników powoduje często
obniżenie plonów lub pogorszenie jakości uzyskiwanych produktów. U zwierząt żywionych
paszami wykazującymi niedobór mikroelementów występują wady rozwoju, obniża się
produkcyjność i płodność. Poza tym mechaniczne właściwości gleby mogą oddziaływać na
niektóre cechy zwierząt. I tak np. na glebach suchych i kamienistych kopyta koni są
niewielkie, twarde, na murszach zaś - duże i płaskie.
Wraz z rozwojem chemii i techniki człowiek skuteczniej ingeruje w procesy zachodzące
w glebie, kształtuje jej żyzność i stosunki wodne. Dzięki temu możliwe staje się powiększanie
plonów roślin, a tym samym produkcji zwierzęcej.
Od zasobności gleby i czynników klimatycznych zależą zasoby paszowe jako element
środowiska a z kolei od ilości i jakości paszy zależy ilość i jakość produktów pochodzenia
zwierzęcego. Na przykład brak w glebie miedzi i kobaltu wywołuje ich niedobór w paszy,
a przez to schorzenia zwierząt, Obniżenie ich płodności oraz wydajności.
W celu ułatwienia poznania wpływu czynników środowiskowych na zwiększanie
wydajności zwierząt niezbędna jest znajomość niektórych zagadnień z fizjologii i anatomii
oraz wzajemnych relacji organizmu i czynników środowiskowych. Bardzo dużą rolę odgrywa
tu układ powłokowy, nerwowy oraz działanie hormonów.
Układ powłokowy składa się z powłoki ogólnej czyli skóry, i narządów pochodnych
skóry. Główna rola układu powłokowego polega na:
1) ochronie organizmu przed szkodliwym wpływem czynników zewnętrznych,
2) nawiązywaniu łączności z otoczeniem,
3) regulowaniu wewnętrznej temperatury ciała.
Skóra składa się z trzech warstw: naskórka, skóry właściwej i warstwy podskórnej.
Naskórek stanowi zewnętrzną warstwę skóry. Zbudowany jest z nabłonka wielowarstwowego
płaskiego. Najbardziej powierzchowna warstwa naskórka jest zrogowaciała, dzięki czemu
ochrania on skórę właściwą i tkanki leżące głębiej przed wpływem czynników szkodliwych.
Głębsze warstwy naskórka mają zakończenia nerwowe i ciałka dotykowe - narządy czucia
bólu, ciepła i zimna.
Warstwa rozrodcza naskórka wytwarza włosy, puszki kopytowe i raciczne, pochwy
rogowe oraz gruczoły skórne. W komórkach i między komórkami głębszych warstw naskórka
występują ziarenka barwnika - melaniny - od którego zależy zabarwienie skóry. Melanina
ochrania organizm przed nadmiernym działaniem promieni słonecznych. Produkują ją
komórki barwnikowe - melanocyty, leżące w warstwie rozrodczej naskórka.
Skóra właściwa zbudowana jest z tkanki łącznej włóknistej zbitej. Włókna klejodajne
połączone są we wiązki ułożone w różnych kierunkach, co nadaje skórze dużą wytrzymałość.
Przebiegające między nimi włókna sprężyste czynią ze skóry narząd elastyczny i mocny.
W części skóry właściwej przylegającej do naskórka występują liczne pętle naczyń
krwionośnych. W skórze właściwej układają się gruczoły, naczynia krwionośne i chłonne
oraz włókna nerwowe. Tu też znajdują się korzenie włosów. Masa skóry właściwej wynosi
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
ok. 88% masy całej skóry. Skóra właściwa po odpowiedniej przeróbce w garbarni jest
wykorzystywana jako cenny surowiec do wyrobu artykułów skórzanych.
Warstwa podskórna zbudowana jest z tkanki łącznej luz
nej. W przestrzeniach między
włóknami klejodajnymi odkłada się tkanka tłuszczowa. Największą zdolność odkładania
tłuszczu pod skórą mają świnie, a ich podściółka tłuszczowa nosi nazwę słoniny. W tłuszczu
warstwy podskórnej znajduje się związek organiczny (prowitamina D - dehydrocholesterol),
z którego pod wpływem promieni ultrafioletowych słońca lub lampy kwarcowej powstaje
przeciwkrzywicza witamina D.
Od stopnia utkania warstwy podskórnej zależy zdolność przesuwania się (przesuwalność)
skóry w stosunku do leżących pod nią narządów oraz jej marszczenia się.
Spośród zwierząt domowych najgrubszą skórę ma bydło, a najcieńszą owce i kozy.
U wszystkich gatunków zwierząt najgrubsza jest skóra na grzbiecie i karku. Masa skóry bez
włosów stanowi u krowy od 6 do 8% masy ciała.
Skóra wytwarza wiele narządów takich jak: włosy, racice, kopyta, gruczoły potowe,
gruczoły łojowe, gruczoł mlekowy.
Włosy są wytworem warstwy rozrodczej naskórka. Mają one postać twardych, a zarazem
sprężystych nici, które pokrywają prawie całą powierzchnię ciała zwierząt. U bydła i koni
włosy nazywamy sierścią, u świni - szczeciną, u owiec - wełną (z wyjątkiem włosów
pewnych części głowy i kończyn).
W każdym włosie rozróżnia się łodygę (trzon), wystającą ponad skórę, i korzeń, tkwiący
w skórze właściwej. Korzeń włosa zakończony jest zgrubieniem zwanym opuszką (cebulką)
włosa. Do cebulki włosa wpukla się brodawka włosa z naczyniami krwionośnymi, które
dostarczają włosom substancji odżywczych. W cebulce włosa znajdują się komórki
nabłonkowe, dzięki którym rośnie on na długość. Środek włosa tworzy rdzeń, zbudowany
z komórek bezbarwnych. U starszych zwierząt między komórkami gromadzi się powietrze
i włos siwieje. Na rdzeniu włosa leży kora, zbudowana z komórek przylegających ściśle do
siebie. Kora włosa zawiera barwnik, od którego zależy kolor włosów. Najbardziej
zewnętrznie znajduje się powłoczka włosa, zbudowana z jednej warstwy płaskich,
zrogowaciałych komórek. Korzenie i trzony włosów ustawione są pod kątem do powierzchni
skóry. W kącie ostrym między powierzchnią skóry a korzeniem włosa biegnie, również
ukośnie, pasemko włókien mięśniowych gładkich, tworzących mięsień stroszący włosy. Pod
wpływem zimna mięśnie te kurczą się i włosy z ustawienia skośnego przyjmują położenie
prostopadłe do powierzchni skóry. W związku z tym znane są określenia: "włosy zjeżone" lub
"stojące dęba". Skurcz wymienionych mięśni powoduje tzw. gęsią skórkę, a ponadto także
wyciskanie łoju z gruczołów łojowych i zamykanie ujść gruczołów potowych. Wszystko to
chroni organizm przed nadmierną utratą ciepła.
U zwierząt rozróżnia się kilka rodzajów włosów: pokrywowe, wełniste, długie,
dotykowe. Włosy pokrywowe, czyli rdzeniowe, są głęboko osadzone, dość sztywne i twarde.
Włosy wełniste (puchowe) nie mają rdzenia, są cienkie i częstokroć poskręcane. Tak zwane
runo owiec składa się głównie z włosów wełnistych. Włosy długie występują w niektórych
okolicach ciała i tworzą grzywę, ogon, szczotki pęcinowe. Włosy dotykowe wyrastają na
wargach, policzkach i powiekach. Są one długie, grube i sztywne. Ich torebki mają liczne
zakończenia nerwowe, stąd ich duża wrażliwość na dotyk. Stare włosy odłączają się od
brodawek włosowych i wypadają, a na ich miejsce wyrastają nowe. Proces ten nazywa się
linieniem. Rozróżnia się linienie ciągłe, trwające przez cały rok, i linienie okresowe - na
wiosnę i w jesieni, podczas którego cała okrywa zmienia się w dość krótkim czasie. Spośród
ssaków domowych jedynie owce ras szlachetnych nie przechodzą linienia okresowego.
Gruczoły potowe są wytworem naskórka wgłębionego w skórę właściwą. Mają kształt
długich, cienkich cewek, zwiniętych w głębi skóry w kłębek lub skręconych wężykowato. Ich
przewody wyprowadzające otwierają się na powierzchni skóry małymi porami potowymi. Ze
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
zwierząt domowych najlepiej rozwinięte gruczoły potowe ma koń i dlatego poci się całą
powierzchnią skóry. Bydło także ma dużo gruczołów potowych, lecz znacznie słabiej
rozwiniętych i dlatego pocenie się jest u niego nieco mniejsze. Gruczoły potowe wytwarzają
płynną wydzielinę zwaną potem. W skład potu wchodzi woda (92 99%), sole mineralne,
produkty przemiany materii i małe ilości innych związków chemicznych. Pot konia zawiera
nieco więcej białka aniżeli pot innych gatunków zwierząt i dlatego się pieni.
Gruczoły łojowe powstają, podobnie jak gruczoły potowe, z wypuklonego w skórę
naskórka. Ze względu na budowę są gruczołami pęcherzykowymi. Trzony gruczołów
łojowych leżą w skórze właściwej, a przewody wyprowadzające otwierają się do pochewki
włosa. Komórki gruczołów łojowych produkują tłustą substancję zwaną łojem. Przy skurczu
mięśni stroszących włosy następuje wyciskanie łoju na powierzchnię skóry. A
ój natłuszcza
włosy i skórę, ochrania ją z jednej strony - przed nadmiernym wysychaniem, a z drugiej -
przed wnikaniem do skóry wilgoci.
U owiec łój wydalany jest razem z potem i tworzy tłuszczopot. Szczególnie dużo
wytwarza siÄ™ go u owiec o cienkim runie. TÅ‚uszczopot chroni runo przed wilgociÄ… i nie
dopuszcza do poplątania się poszczególnych pasemek wełny.
Gruczoły mlekowe są również gruczołami pochodnymi skóry.
Kopyta stanowią końcowy odcinek palców, którymi konie opierają się o podłoże.
W skład kopyta wchodzą narządy będące wytworem skóry i narządy, w których wytwarzaniu
skóra nie bierze udziału.
Do narządów kopyta będących pochodnymi skóry należą: puszka kopytowa, tworzywo
kopytowe i strzałka gąbczasta (opuszka palcowa konia). Drugą grupę narządów
występujących w kopycie, nie będących pochodnymi skóry, stanowią: kość kopytowa, nasada
dolna kości koronowej, trzeszczka kopytowa, chrząstki kopytowe, więzadła, ścięgna,
naczynia krwionośne oraz nerwy.
Puszka kopytowa zwana też puszką rogową, stanowi silnie zrogowaciałą warstwę
naskórka. Składa się ze ściany rogowej, podeszwy rogowej i strzałki rogowej. Ściana rogowa
ogranicza kopyto z przodu i z boków, a od tyłu zagina się w kierunku podeszwy, tworząc tzw.
wspory. Największą wysokość osiąga ściana puszki kopytowej z przodu, a ku tyłowi
stopniowo się zmniejsza. Grubość jej wynosi kilka milimetrów. Od zewnątrz ścianę puszki
tworzy róg, zwany glazurą, widoczny dobrze u koni, których kopyta są należycie
pielęgnowane. Na wewnętrznej powierzchni puszki kopytowej występuje około 600 blaszek
rogowych, które wklinowują się między blaszki tworzywa ściennego kopyta. Tak duża liczba
blaszek zwiększa powierzchnię, pozwalając na bardzo silne zespolenie puszki kopytowej
z kością kopytową. Środkową, najgrubszą warstwę ściany puszki kopytowej tworzy róg
rureczkowy i międzyrureczkowy.
Podeszwa rogowa wraz ze strzałką rogową zamyka puszkę kopytową od dołu. Podeszwa
ma kształt półksiężycowatej płytki zrastającej z dolną krawędzią ściany kopytowej. Miejsce
tego zrośnięcia jest widoczne na podeszwie rogowej w postaci jasnej smugi przebiegającej
równolegle do krawędzi kopyta i nosi nazwę linii białej. W linię białą wbija się podkowiaki
przy kuciu koni. Przekroczenie linii białej w kierunku środka podeszwy przy nieostrożnym
przybijaniu podkowy powoduje uszkodzenie tworzywa kopytowego i wywołuje kulawiznę
zwierzęcia.
Strzałka rogowa ma kształt klina wciskającego się w podeszwę. Tworzywo kopytowe
leży pod puszką kopytową. Składa się z warstwy rozrodczej naskórka i skóry właściwej. Jest
mocno unaczynione i unerwione. Wewnątrz kopyta między kością kopytową a strzałką
rogową występuje strzałka gąbczasta, kształtem przypominająca strzałkę rogową. Zbudowana
jest z tkanki łącznej włóknistej i tkanki tłuszczowej oraz zawiera dużo włókien sprężystych.
Dzięki tym właściwościom stanowi ona rodzaj sprężystej poduszeczki, łagodzącej wstrząsy
powstające przy uderzaniu kopyta o twarde podłoże.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Ściana kopyta dzięki tworzywu kopytowemu narasta stale od góry z szybkością
8 9 mm na miesiąc. Podobnie, choć w mniejszym tempie, narasta róg podeszwy i strzałki.
Przy chodzeniu róg puszki kopytowej stopniowo się ściera i kopyta zachowują mniej więcej
taki sam kształt. U koni pociągowych, poruszających się często po twardym i nierównym
podłożu, ścieranie rogu puszki kopytowej jest większe niż jego przyrost. W celu zapobieżenia
nadmiernemu ścieraniu się rogu do kopyt przybija się podkowy. Nadmiar wyrośniętego, a nie
starego rogu usuwa siÄ™ przy okresowym przekuwaniu koni.
Racice. Występują one u zwierząt parzystkokopytnych (u bydła, świń, owiec). Mają
budowę podobną do kopyt, lecz różnią się od nich kształtem i brakiem strzałki rogowej oraz
znacznie cieńszym rogiem ścian racic. Opuszka palcowa występuje z tyłu podeszwy racicy
(u konia wewnątrz kopyta) i tworzy piętki raciczne. Jej zewnętrzna powierzchnia pokryta jest
grubą warstwą zrogowaciałego naskórka, który jest bardziej miękki aniżeli róg podeszwy.
Spełnia ona podobną rolę jak strzałka gąbczasta w kopycie konia.
Róg puszek racicznych narasta i ściera się podobnie jak róg puszek kopytowych koni.
W razie braku dostatecznej ilości ruchu i właściwego pielęgnowania, ściany racic nadmiernie
wyrastają i zniekształcają się, co w poważnym stopniu utrudnia normalne chodzenie.
Rogi są to wytwory skóry charakterystyczne dla niektórych przeżuwaczy. Osadzone są na
wyrostkach kostnych kości czołowych, tzw. możdżeniach, na których znajduje się skóra
właściwa i warstwa rozrodcza naskórka wytwarzająca pochwę rogową.
W pochwie rogowej rozróżnia się podstawę, trzon i wierzchołek. Ściany pochwy rogowej
są zbudowane z podobnych warstw jak ściany puszki kopytowej. U krów w obrębie trzonu
rogu pojawiają się charakterystyczne pierścienie rogowe, między którymi występują
przewężenia, będące wynikiem zmian w nasileniu produkcji rogu. W ostatnich miesiącach
ciąży róg rośnie znacznie słabiej, co powoduje powstawanie przewężenia. Po porodzie
aktywność naskórka wzrasta i powstaje więcej rogu, co wyraz
nie widać w postaci
uwypuklenia.
Skóra jest zewnętrznym narządem organizmu, spełniającym wiele czynności ważnych dla
życia i zdrowia zwierzęcia. Przede wszystkim dzięki znacznej wytrzymałości na działanie
czynników mechanicznych skóra zapobiega uszkodzeniu miękkich tkanek leżących pod nią.
Zrogowaciała warstwa naskórka chroni organizm przed wnikaniem do wewnątrz
drobnoustrojów chorobotwórczych oraz szkodliwych substancji chemicznych. Silne trucizny,
jak np. cyjanek potasu, nie działają na organizm, jeśli skóra nie jest uszkodzona. Wszelkie jej
skaleczenia powinny być odkażane.
Naskórek zabezpiecza organizm także przed nadmierną ilością promieni
ultrafioletowych. W miesiącach letnich, kiedy promieniowanie jest silniejsze, w naskórku
gromadzi się więcej melaniny, która zatrzymuje promienie i chroni organizm przed
ewentualnym przegrzaniem czy oparzeniem. Jest to szczególnie ważne u zwierząt mających
mało barwnika w skórze, np. u świń.
Bardzo ważny jest udział skóry w regulacji temperatury organizmu. Funkcję tę spełnia
dzięki obecności w niej włosów i gruczołów potowych, które chronią organizm tak przed
utratą ciepła, jak też przed przegrzaniem. Gdy temperatura otoczenia staje się zbyt niska,
podrażnia zakończenia nerwowe w skórze, co powoduje nastroszenie włosów i zwiększenie
grubości zalegającej między nimi warstwy powietrza. Powietrze jest złym przewodnikiem
ciepła, chroni zatem organizm przed jego utratą. Dlatego na zimę wyrastają włosy dłuższe,
grubsze i gęstsze.
Pod wpływem zimna następuje zwężenie naczyń krwionośnych skóry, co powoduje
zmniejszenie przepływu krwi i oddawania ciepła. Jednocześnie zwężają się przewody
gruczołów potowych i ustaje na jakiś czas wydzielanie potu. W zabezpieczeniu organizmu
przed utratą ciepła dużą rolę odgrywa również tkanka tłuszczowa, która odznacza się
kilkakrotnie mniejszym przewodnictwem ciepła niż tkanka mięśniowa.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Gdy temperatura otoczenia jest wysoka, skóra bierze udział w ochładzaniu organizmu,
głównie przez rozszerzenie naczyń krwionośnych. Ponieważ temperatura organizmu jest
z reguły wyższa niż temperatura otoczenia, krew dopływająca do skóry ochładza się i obniża
tym samym temperaturę ciała. Rozszerzenie naczyń krwionośnych skóry zwiększa także
wydzielanie potu, który parując pochłania ciepło z organizmu; na wyparowanie 1 l potu
organizm zwierzęcia zużywa około 2679,7 kJ (640 kcal). W czasie pracy fizycznej lub
nasilonego ruchu pot wydzielany jest w dużych ilościach. Ma on kwaśny odczyn i niszczy
bakterie znajdujące się na powierzchni skóry.
Skóra spełnia pomocnicze funkcje również w wydalaniu szkodliwych produktów
przemiany materii, w pocie bowiem znajdują się końcowe produkty przemiany białka
(mocznik, kwas moczowy, amoniak). Gruczoły potowe biorą udział w regulacji ilości wody
i soli mineralnych w organizmie. Stąd wynika ścisła zależność czynnościowa między
gruczołami potowymi a nerkami. W zimie więcej wody wydalają nerki, a latem - gruczoły
potowe. Przy nieprawidłowej czynności nerek w pocie pojawia się większa niż normalnie
ilość składników moczu. Skóra odgrywa rolę także w procesie oddychania. Przez znajdujące
się w niej pory dostaje się do organizmu tlen, a wydzielany jest dwutlenek węgla. U zwierząt
domowych oddychanie skórne nie przekracza kilku procent wymiany gazów. Zwiększa się
ono w czasie pracy fizycznej i w wyższej temperaturze otoczenia. W skórze znajdują się
zakończenia nerwowe - swoiste narządy dotyku czucia ciepła, zimna i bólu. Dzięki tym
zakończeniom organizm za pośrednictwem skóry nawiązuje ścisły kontakt z otoczeniem.
Wszystkie wymienione względy uzasadniają konieczność higienicznego utrzymania
skóry zwierząt, co jest podstawowym warunkiem jej prawidłowego funkcjonowania. Dlatego
takie zabiegi, jak czyszczenie i mycie (kąpiele) zwierząt, usuwają pot, złuszczony naskórek,
drobnoustroje, brud i inne zanieczyszczenia, co wpływa korzystnie na ich zdrowie
i samopoczucie.
Układ nerwowy zbudowany jest z tkanki nerwowej. Pod względem anatomicznym,
można rozróżnić w nim dwie zasadnicze części: układ nerwowy ośrodkowy albo centralny
i układ nerwowy obwodowy. Układ ośrodkowy składa się z mózgowia i rdzenia kręgowego,
a więc położonych centralnie w stosunku do reszty ciała i sprawujących funkcję nadrzędną
stosunku do układu obwodowego.
Układ nerwowy reguluje czynności wszystkich pozostałych narządów i układów, dzięki
czemu mogą one działać sprawnie, harmonijnie i zgodnie z aktualnymi potrzebami
organizmu.
Biorąc pod uwagę funkcję, jakie poszczególne części układu nerwowego spełniają
w organizmie, a więc z punktu widzenia czynnościowego, można mówić o układzie
somatycznym i układzie autonomicznym (wegetatywnym).
Układ somatyczny unerwia częściowo narządy, których funkcje wiążą się ze
,,świadomością zwierzęcia i których działalność zależna jest od jego woli (głównie mięśnie
szkieletowe). Układ autonomiczny unerwia narządy wewnętrzne  serce, układ pokarmowy,
wydalniczy i inne, których czynności przebiegają niezależnie od woli zwierzęcia (np.
uderzenia serca).
Układ nerwowy zbudowany jest z ogromnej liczby komórek nerwowych i glejowych.
Komórki nerwowe stanowią podłoże dla czynności całego układu nerwowego. Komórki
glejowe tworzą zrąb dla komórek nerwowych pełniąc zarazem funkcje ochronne i odżywcze.
Komórki nerwowe w ośrodkowym układzie nerwowym tworzą istotę szarą. Skupienia
komórek nerwowych w ośrodkowym układzie nerwowym pełniących jednakowe funkcje
noszą nazwę jąder, czyli ośrodków nerwowych. Skupienia komórek w układzie nerwowym
obwodowym noszą nazwę zwojów nerwowych. Włókna nerwowe skupione w istocie białej
ośrodkowego układu nerwowego tworzą drogi ośrodkowe przewodzące, natomiast włókna
w obwodowym układzie nerwowym tworzą nerwy, czyli drogi przewodzące obwodowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Układ nerwowy ma specjalnie przystosowane narządy służące do odbierania
i przekazywania podniet ze środowiska zewnętrznego. Są to narządy zmysłów.
Rozróżnia się narządy: wzroku, słuchu, równowagi, węchu, smaku i dotyku. Jedne z nich
odbierają podniety przy bezpośrednim zetknięciu się ciała zwierzęcia z bodz
cem, inne
pozwalają na odbieranie ich z pewnej odległości.
Narząd wzroku przystosowany jest on do odbierania podniet świetlnych. Składa się
z: rogówki, twardówki, naczyniówki, ciała rzęsowego, tęczówki, siatkówki, ciałka szklistego,
przednia i tylna komora oka wypełniona jest cieczą wodnistą.
Narządami dodatkowymi gałki ocznej są: powieki, gruczoł łzowy z drogami łzowymi
oraz mięśnie poruszające gałką oczną. Narządy dodatkowe chronią oko, wydzielają słonawą
substancję  łzy, które zwilżają rogówkę i zapobiegają jej wysychaniu. Mięśnie
przymocowują gałkę oczną do kości ograniczających oczodół i poruszają nią we wszystkich
kierunkach, decydujących o prawidłowym widzeniu. Narząd wzroku pozwala zwierzętom
rozpoznawać przedmioty, ich wielkość, wygląd i odległość.
Narząd słuchu jest przystosowany do odbierania podniet dz
więkowych, a narząd
równowagi  do odbierania podniet z przestrzeni, co umożliwia zwierzęciu zachowanie
równowagi i orientowanie się w położeniu, jak też i właściwą składność, czyli koordynację
ruchów. Narząd ten składa się z ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego. Ucho
zewnętrzne tworzą małżowina uszna i przewód słuchowy zewnętrzny. Małżowina uszna
wychwytuje dz
więki, a przewód słuchowy przewodzi je ku błonie bębenkowej ucha
środkowego. Ucho środkowe znajduje się w tzw. jamie bębenkowej, a od ucha zewnętrznego
oddzielone jest błoną bębenkową. W jamie bębenkowej mieszczą się kostki słuchowe:
młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Ich zadaniem jest przenoszenie drgań błony
bębenkowej do ucha wewnętrznego.
Ucho wewnętrzne mieści się w tzw. błędniku kostnym. Wewnątrz jego znajduje się
błędnik błoniasty. W błędniku błoniasty rozróżnia się przedsionek, kanały półkoliste i ślimak.
Wewnątrz części przedsionka i w kanałach półkolistych znajduje się narząd równowagi,
a w ślimaku  narząd słuchu.
Narząd węchu jest przystosowany do odbierania podniet chemicznych. Odgrywa dużą
rolę przy pobieraniu pokarmów stałych i płynnych, rozpoznawaniu osobników płci
przeciwnej itd. Receptory węchowe znajdują się w tylno  górnej części jamy nosowej zwanej
okolicą węchową. W bonie śluzowej znajdują się receptory węchowe, odbierające
podrażnienia z dostającego się do jamy nosowej powietrza. Spokojne oddychanie podrażnia
mniej receptorów, dlatego niektóre zwierzęta w czasie obwąchiwania karmy czy innych
przedmiotów wykonują szereg krótkich oddechów, co sprzyja podrażnieniu większej liczby
receptorów.
Narząd smaku podobnie jak narząd węchu, przystosowany jest on do odbierania podniet
chemicznych. Narządem smaku są kubki smakowe, występują w niektórych brodawkach
języka, w błonie śluzowej gardła i podniebienia miękkiego. W kubkach smakowych znajdują
się receptory smakowe. Warunkiem ich podrażnienia jest rozpuszczenie składników
pokarmowych w ślinie. Podniety smakowe zostają następnie przekazane do mózgowia.
Narząd smaku służy zwierzęciu do poznawania jakości paszy i napojów. Przyjmowane
wrażenia smakowe wpływają pobudzająco na wydzielanie soków trawiennych, a tym samym
na lepsze trawienie.
Hormony. Wydzieliny gruczołów dokrewnych nazywa się hormonami. Są to substancje
chemiczne czynne, wywierające pobudzający albo hamujący wpływ na przebieg procesów
życiowych organizmu. Regulacja tych procesów za pośrednictwem hormonów nosi nazwę
regulacji hormonalnej, jest ona wolniejsza od nerwowej, ale ściśle z nią związana. Układ
nerwowy może przyspieszać lub opóz
niać wytwarzanie albo uwalnianie hormonów,
a hormony z kolei mogą oddziaływać na układ nerwowy. Hormony w organizmie wpływają
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
na przemianę materii, regulują jego gospodarką wodną i mineralną, wpływają na procesy
związane z rozrodem i kształtowaniem się cech osobniczych zwierząt, wspomagają
w tworzeniu ciał odpornościowych.
Gruczoły dokrewne razem z układem nerwowym tworzą system regulacji
neurohormonalnej, od której zależą funkcje życiowe organizmu.
Hormony odznaczają się swoistością działania na określone narządy, natomiast często nie
maja swoistości gatunkowej i dlatego ten sam hormon może być stosowany w celach
leczniczych u różnych gatunków zwierząt.
Gruczoły wydzielania wewnętrznego to: przysadka, szyszynka, tarczyca, gruczoły
przytarczycowe, grasica, nadnercze, część dokrewna trzustki i część dokrewna gruczołów
płciowych.
Hormony wydzielane są również przez komórki i tkanki wielu innych narządów, np.
przez błonę śluzową przewodu pokarmowego. Są to tzw. hormony tkankowe, które wywierają
wpływ na wiele czynności życiowych organizmu.
Do ważniejszych hormonów należą:
a) Hormon wzrostowy (somatotropina), wpływający na przemianę materii i w efekcie na
większy wzrost ciała. Zmniejszenie jego wydzielania powoduje karłowatość zaś
zwiększenie prowadzi do tzw. gigantyzmu.
b) Hormony gonadotropowe, regulują czynności gruczołów płciowych. U samic rozróżnia
się: hormon dojrzewania pęcherzyków jajnikowych, hormon wpływający na tworzenie
się ciałka żółtego  hormon luteinizacyjny. U samców hormony gonadotropowe
wpływają pobudzająco na kanaliki nasieniotwórcze i komórki śródmiąższowe jądra,
wytwarzające hormony płciowe męskie.
c) Hormon laktogenny  prolaktyna.
d) Hormon regulujący czynność wydzielniczą tarczycy (tyreotropowy).
e) Hormon regulujący czynności kory nadnerczy (kortykotropina, ACTH)  pośrednio
wpływa na przemianę węglowodanów. Razem z hormonami kory nadnerczy wpływa on
na przystosowanie się organizmu do niekorzystnych warunków otoczenia.
f) Hormon regulujący ciśnienie krwi i ilość wody w organizmie (wazopresyna).
g) Hormon wpływający na błonę mięśniową macicy i komórki nabłonkowo  mięśniowe
gruczołu mlekowego (oksytocyna).
Wyżej wymienione hormony wytwarzane są przez przysadkę.
a) Hormon melatonina, wydzielany przez szyszynkÄ™. Zapobiega on zbyt wczesnemu
osiąganiu dojrzałości płciowej.
b) Hormon tyroksyna i trójjodotyronina, wytwarzany przez gruczoł tarczowy (tarczyca).
Wpływają one na przemianę białek, tłuszczów i węglowodanów, a tym samym na rozwój
fizyczny organizmu.
c) Hormon parathormon, produkowany przez gruczoły przytarczycowe. Regulują ilość
wapnia i fosforu we krwi.
d) Hormony grasicy tj. tymozyna i tymopoetyna, wpływają one na mechanizmy obronne
organizmu skierowane przeciwko wirusom i komórkom nowotworowym. Grasica to
gruczoł, który jest szczególnie wykształcony u noworodków i młodych osobników, po
osiągnięciu przez organizm dojrzałości płciowej stopniowo zanika.
e) Hormony kory nadnercza regulujÄ… gospodarkÄ™ wodnÄ… i mineralnÄ… organizmu, inne
wpływają na przemianę węglowodanów, a jeszcze inne regulują czynności gruczołów
płciowych i wpływają na kształtowanie się drugorzędnych cech płciowych samczych
i samiczych.
f) Hormon adrenalina, wytwarzany przez rdzeń nadnercza wpływa na układ krążenia.
Adrenalina podnosi poziom glukozy we krwi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
g) Insulina i glukagon, produkowany jest przez trzustkę. Insulina obniża poziom glukozy we
krwi. Glukagon prowadzi do wzrostu stężenia glukozy we krwi.
h) Hormony pęcherzykowe, hormon ciałka żółtego i relaksyna wytwarzane są przez jajniki.
Hormony płciowe żeńskie wpływają na wykształcenie się drugorzędnych cech płciowych
samiczych.
i) Testosteron i androsteron, wytwarzane są przez jądra. Powodują one wykształcenie się
charakterystycznych cech fizycznych i psychicznych samców.
U osobników kastrowanych w młodym wieku następuje zahamowanie rozwoju narządów
rozrodczych, zanik popędu płciowego. Spadek temperamentu i zwolnienie tempa przemiany
materii.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie czynniki klimatyczne wpływają na zdrowie i produkcyjność zwierząt?
2. W jaki sposób wpływa gleba na zdrowie zwierząt?
3. Jaki jest wpływ temperatury i wilgotności na zwierzęta?
4. Jaki jest wpływ promieniowania na zwierzęta?
5. Jak zbudowana jest skóra?
6. Jaka jest rola skóry?
7. Co to sÄ… hormony?
8. Jaki jest wpływ hormonów na zdrowotność zwierząt?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznawanie szkodliwych czynników klimatycznych w gospodarstwie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć foliogramy, rysunki i przez
rocza szkodliwych czynników klimatycznych
w przykładowym gospodarstwie,
2) dokonać pomiaru temperatury,
3) dokonać pomiaru wilgotności,
4) dokonać analizy nasłonecznienia i ruchu powietrza,
5) określić szkodliwość czynników klimatycznych,
6) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 foliogramy,
 rysunki i przez
rocza,
 rzutnik,
 termometr,
 higrometr.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Ćwiczenie 2
Ocenianie stanu zdrowia zwierzÄ…t.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2) sporządzić arkusz oceny stanu zdrowia,
3) dokonać obserwacji wybranych zwierząt,
4) zanotować zauważone objawy:
a) stan apetytu,
b) częstotliwość oddechu,
c) tętno,
d) stan skóry,
e) zachowanie zwierzęcia,
f) inne zauważone zachowania niepożądane,
5) omówić wyniki obserwacji.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 film,
 przez
rocza,
 foliogramy,
 rysunki,
 arkusz papieru,
 ubranie ochronne,
 rękawice,
 przybory pisania.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić czynniki klimatyczne wpływające na zdrowie
zwierzÄ…t? ðð ðð
2) jak wpływa gleba na stan zdrowia zwierząt?
ðð ðð
3) rozpoznać nadmierną wilgotność?
ðð ðð
4) wymienić wytwory skóry i określić ich znaczenie?
ðð ðð
5) wymienić narządy zmysłu oraz scharakteryzować ich rolę?
ðð ðð
6) określić znaczenie hormonów?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
4.2. Lokalizacja budynków inwentarskich
4.2.1. Materiał nauczania
Wymagania w stosunku do lokalizacji budynku zależą zarówno od wymagań
technicznych, jak i od tych odnoszÄ…cych siÄ™ do funkcji. W celu zaprojektowania najlepszego
możliwego systemu produkcji niezwykle ważne jest systematyczne podejście do tego zadania.
W wielu przypadkach wymagania i życzenia w stosunku do systemu utrzymania są sprzeczne;
ważne jest zatem poszukiwanie rozwiązań kompromisowych tam, gdzie nie będą one miały
niekorzystnego wpływu na produkcję i stronę finansową. Podczas wyboru lokalizacji
budynków należy uwzględniać wiele czynników takich jak krajobraz, klimat, teren itp.
Krajobraz i rodzaje budynków Podczas decydowania o rodzaju budynku należy pamiętać,
że nie wszystkie budynki pasują do każdego rodzaju krajobrazu. Polska wieś charakteryzuje
się znacznym zróżnicowaniem krajobrazowym, rozciągając się na obszarze od podmokłych
równin na północnym zachodzie po tereny wyżynne oraz góry na południowym wschodzie.
Ponadto krajobraz urozmaicony jest wielkimi rzekami. Wszystkie te elementy należy brać
pod uwagę przy planowaniu produkcji, rekreacji i turystyki. Zasadniczo budynki długie
i niskie dobrze pasujÄ… do krajobrazu nizinnego, podczas gdy wysokie (dwukondygnacyjne)
lepiej prezentują się na wyżynach i w górach. Różnice w wysokości można wykorzystać na
przykład do ułatwienia dostępu maszyn do wyższej kondygnacji budynku. Dokonując wyboru
projektu i typu budynku należy też uwzględniać miejscowe tradycje w tym zakresie.
Klimat. Różnice klimatyczne pomiędzy północą i południem oraz zachodem i wschodem
należy uwzględniać przy wyborze zarówno konstrukcji, jak i projektu budynku. W rejonach
występowania obfitych opadów śniegu, zarówno nachylenie dachu, jak i jego długość należy
dobrać tak, aby uniknąć zagrożeń i niedogodności powodowanych przez śnieg. Przy wyborze
lokalizacji budynku należy także brać pod uwagę nasłonecznienie oraz dominujący kierunek
wiatru. Słońce może być z
ródłem dodatkowego ciepła w okresie letnim przez okna i kalenice.
Kierunki wiatru są także ważne z punktu widzenia ich wpływu na wentylację oraz
przenoszenie pyłu i odoru na obszarze wokół gospodarstwa.
Teren. Decydując o wyborze terenu pod budowę należy skupić się na wyborze obszaru
suchego i stabilnego, w miarę równego. Nieodpowiednie jest stawianie budynków
w miejscach zagłębionych, stanowiących zlewnie wód opadowych gdyż grozi to nadmierną
wilgocią oraz utrudnia dostęp. Poziom wód gruntowych powinien być niski, najlepiej poniżej
2 metrów, a także powinna istnieć możliwość łatwego i skutecznego odprowadzenia wód
powierzchniowych od budynku. Nie wskazane jest także stawianie budynków na szczytach
pagórków, gdyż naraża je na nadmierne wiatry. Wybierając teren pod budowę należy wziąć
pod uwagę zabezpieczenie w czystą wodę oraz właściwe usytuowanie na gnojownię,
zbiorniki na gnojowice a także miejsca na składowanie pasz objętościowych a więc silosy,
sterty.
Wybór materiałów. Podczas dokonywania wyboru materiałów budowlanych należy
wziąć pod uwagę rodzaj produkcji, jaka ma być prowadzona w danym budynku. Należy także
uwzględnić koszty prowadzenia produkcji i konserwacji. Bez tych ustaleń niemożliwe jest
wykonanie właściwego projektu. Cegły, beton i gazobeton są bardzo dobrymi tradycyjnymi
materiałami budowlanymi i pozostaną jedną z możliwych opcji przy wyborze materiałów dla
nowych budynków także w przyszłości. Nadal stosowane będą także prefabrykowane
elementy betonowe w postaci np. poziomo układanych bloków o szerokości 0,6 m lub
elementów ściennych na wysokość całej kondygnacji. Stosowanie izolacji cieplnej zależy od
wymogów planowanej produkcji zwierzęcej.
W projektowanych budynkach należy stworzyć system zapewniający optymalny klimat
pomieszczeń oraz zapewnić wystarczającą przestrzeń umożliwiającą np. rozprowadzanie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
paszy i usuwanie nawozu. Klimat panujący w pomieszczeniach zależy od temperatury,
wilgotności, wymiany powietrza oraz oświetlenia naturalnego. Optymalna temperatura zależy
od gatunku zwierząt oraz od ich wieku. Znacznie wyższej temperatury wymagają zwierzęta
młode zwłaszcza prosięta np. 1 3 dni od 25 do 34o C. Przy rozpatrywaniu klimatu panującego
w pomieszczeniu należy zwracać uwagę na temperaturę jak i na wilgotność powietrza.
Wysoka temperatura tak przy niskiej jak i przy wysokiej wilgotności oraz niska temperatura
przy wysokiej wilgotności są niekorzystne dla zwierząt. Wilgotność powietrza w budynkach
określana jest jako wilgotność względna, czyli rzeczywista ilość pary wodnej znajdująca się
w powietrzu o danej temperaturze wyrażona w procentach wilgotności maksymalnej.
Wilgotność optymalna dla świń wynosi od 60 do 70 % a dla bydła 80 %.
Urządzenia wentylacyjne powinny zapewnić odpowiednią wymianę powietrza wewnątrz
budynku w celu utrzymania stałej temperatury, sprawnego odprowadzania pary wodnej oraz
szkodliwych gazów. Na mikroklimat pomieszczenia wpływa też pomieszczenie, określane
stosunkiem powierzchni okien do powierzchni podłogi. W celu odpowiedniego oświetlenia
całego wnętrza budynki powinny być stawiane na osi północ  południe, tzn. tak aby dłuższe
ściany były od strony wschodniej i zachodniej, wówczas w dni słoneczne pomieszczenie
naświetlane jest przez cały dzień, a jednocześnie nie powoduje nadmiernego nagrzewania
budynku w godzinach południowych.
Aby zapewnić właściwą architekturę fasady, okna, drzwi i otwory wentylacyjne należy
rozmieścić z zachowaniem pewnej symetrii. Uporządkowany wygląd i harmonię nadają
fasadzie poziome linie proste w postaci np. równej linii dolnego i górnego brzegu okien.
Charakter fasadzie i całemu budynkowi może też nadać zastosowanie różnych kolorów
i struktur. Ta sama sytuacja zachodzi przy projektowaniu ścian szczytowych, z tym, że ściany
te muszą zawsze pasować do całości budynku. Dla podkreślenia linii pionowych w ścianie
szczytowej można na przykład zastosować specjalną strukturę tej ściany ponad bramą lub
drzwiami albo też inny kolor jej powierzchni dopasowany do kolorystyki całości.
Planowanie krajobrazu. PlanujÄ…c budowÄ™ nowego budynku lub rozbudowÄ™ istniejÄ…cego
należy wziąć pod uwagę planowanie krajobrazu. Sadzenie drzew pozwala na połączenie
budynku z krajobrazem. Szczególnie pionowe linie drzew mogą równoważyć poziome linie
współczesnych budynków gospodarskich. Oczywiście sadzenie drzew nie eliminuje potrzeby
dobrej architektury przez zakrycie budynku, ale ogólny wygląd gospodarstwa będzie lepszy.
Wszystkie drzewa stanowiÄ… pewnÄ… ochronÄ™ przed wiatrem, ale najlepszy efekt osiÄ…ga siÄ™
stosując pas drzew o szerokości 15-20 metrów. Poniżej drzew należy zasadzić krzewy, aby
powstrzymać powiew wiatru między drzewami. Pas roślinności o takiej strukturze zapewni
efektywną ochronę przed wiatrem w położonej za drzewami strefie o długości odpowiadającej
20-krotnej wysokości drzew. Dodatkowo oprócz ochrony przed wiatrem, drzewa zmniejszają
przenoszenie odoru, hałasu i pyłu w otoczeniu budynku. Szczególną uwagę należy zwrócić na
ten fakt wówczas, gdy budynek położony jest blisko granicy z sąsiednią działką. Wysoce
skutecznym sposobem ograniczania wszelkiego rodzaju zanieczyszczeń powietrza (kurz,
gazy, mikroorganizmy), pochodzących z budynków gospodarskich, oczyszczalni ścieków
i zbiorników kanalizacyjnych, jest tworzenie stref ochronnych w postaci pasów zieleni. Jest to
najbardziej naturalny ze wszystkich środków ochronnych, oparty na podstawowych zasadach
rolnictwa ekologicznego. Niektóre gatunki drzew, krzewów i roślin łąkowych mają
właściwości bakteriobójcze i bakteriostatyczne. Zaleca się tworzenie stref izolacyjnych
i ochronnych z udziałem drzew wysokich, drzew średniej wysokości i krzewów.
Pasy zieleni mogą mieć strukturę zwartą, ażurową bądz
luz
nÄ…. Odpowiednio
zaaranżowane strefy ochronne są najlepszym sposobem odizolowania od otoczenia
szkodliwych dla środowiska budynków gospodarskich. Zaleca się utrzymywanie odległości
min. 20 metrów między budynkami a drzewami, aby uniknąć uszkodzeń konstrukcji budynku.
Jeżeli utrzymanie odległości 20 metrów nie jest możliwe, gatunki drzew dobiera się według
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
struktury ich korzeni. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia
7 paz
dziernika 1997 r. (Dz. U. Nr 132, poz. 877) w sprawie warunków technicznych, jakim
powinny odpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie, zawiera przepis dotyczący pasów
zieleni wokół takich budowli. Budowle rolnicze uciążliwe dla otoczenia powinny być
odizolowane od przyległych terenów pasami zieleni średnio i wysokopiennej.
Proces planowania. Planowanie jest procesem bardzo złożonym i obejmuje wiele różnych
życzeń i wymogów, jakie należy spełnić. W celu uproszczenia i ustrukturyzowania tego
procesu, można posłużyć się metodą czteroetapową.
Pierwszy krok polega na określeniu skali planowanej produkcji, w czym pomaga schemat
funkcji wymieniający poszczególne jednostki i wielkości. Różne funkcje łączą się ze sobą;
pokazano w ten sposób linie transportowe (przemieszczanie paszy, zwierząt i nawozu)
i produkcyjne. Następnym działaniem jest przekształcenie schematu funkcji w schemat
przepływu.
Drugi krok to przekształcenie schematów funkcji i przepływu. Następnie należy
przedstawić diagramy funkcji i przepływów w postaci planu lokalizacji budynków
potrzebnych do prowadzenia produkcji. Nacisk kładzie się przy tym na położenie budynków
względem siebie i tym samym na optymalne wytyczenie linii produkcji i transportu.
Trzeci krok polega na opracowaniu planu rozmieszczenia budynków i obszarów wokół
budynków, tzn. dróg, magazynów itp. Jedną z najważniejszych kwestii powinna być
lokalizacja magazynów nawozu naturalnego. Jest niezwykle istotne, by usytuowanie
magazynów obornika i zbiorników na gnojowicę nie uniemożliwiało rozbudowy
gospodarstwa w przyszłości. Należy też zwrócić uwagę na odpowiednie położenie budynków
inwentarskich i magazynów względem budynku mieszkalnego i sąsiednich działek z uwagi na
możliwe uciążliwości związane z odorem, hałasem i kurzem.
Czwarty i ostatni krok polega na przyszłościowym spojrzeniu na plan i odpowiednim
doborze kształtu budynków. Chodzi tu o zbadanie wszelkich możliwych rozwiązań
alternatywnych i o dokonanie właściwego wyboru tak w krótszej, jak i w dłuższej
perspektywie czasowej.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie czynniki należy wziąć pod uwagę przy lokalizacji budynku?
2. Jaką rolę pełnią pasy zieleni przy budynkach inwentarskich?
3. Jaki grunt jest wskazany przy wyborze lokalizacji budynków inwentarskich?
4. W jaki sposób powinny być usytuowane budynki?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określenie wymagań dotyczących lokalizacji budynków inwentarskich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczeń,
2) zgromadzić przepisy dotyczące lokalizacji budynków inwentarskich,
3) dokonać analizy planu istniejącej zabudowy,
4) dokonać analizy uwarunkowań terenu i innych czynników klimatycznych,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
5) zaprojektować położenie obory dla 20 krów, wraz silosem, paszarnią, zbiornikiem na
gnojówkę i gnojowicę, oraz płytą gnojową,
6) zaprezentować swój projekt i uzasadnić zastosowane rozwiązania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 filmy, przez
rocza,
 plansze,
 plany istniejÄ…cej zabudowy.
Ćwiczenie 2
Określenie wymagań dotyczących lokalizacji chlewni.
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczeń,
2) zgromadzić przepisy dotyczące lokalizacji budynków inwentarskich,
3) dokonać analizy planu istniejącej zabudowy,
4) dokonać analizy uwarunkowań terenu i innych czynników klimatycznych,
5) zaprojektować położenie chlewni dla stu tuczników,
6) zaprezentować swój projekt i uzasadnić zastosowane rozwiązania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 arkusz papieru,
 filmy, przez
rocza,
 plan gospodarstwa z istniejÄ…cÄ… zabudowÄ… na arkuszu papieru,
 linijka, przybory do pisania.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić jakie czynniki bierze się pod uwagę przy planowaniu
budynków inwentarskich? ðð ðð
2) określić jaki grunt jest wskazany przy wyborze lokalizacji budynków
inwentarskich? ðð ðð
3) wskazać w jaki sposób powinny być usytuowane budynki?
ðð ðð
4) wymienić zadania wentylacji?
ðð ðð
5) wyjaśnić jaką rolę pełnią pasy zieleni przy budynkach inwentarskich?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.3. Przyczyny chorób zwierząt i profilaktyka
4.3.1. Materiał nauczania
Zwalczanie chorób ma duże znaczenie ekonomiczne, ponieważ powodują one
zahamowanie rozwoju zwierząt, zmniejszenie przyrostów i pogorszenie produkcyjności.
Chorobą nazywamy zachwianie równowagi w czynnościach życiowych organizmu, czyli
w normalnych procesach przemiany materii, spowodowane przez czynnik chorobotwórczy.
Choroby zakaz
ne są wywoływane przez drobnoustroje chorobotwórcze  wirusy, bakterie
i pierwotniaki.
Stwierdzenie choroby zwierząt jest możliwe dzięki zauważeniu u zwierzęcia jej
objawów. Zwykle na początku dostrzega się jedynie objawy tzw. zwiastunowe, a dopiero
potem objawy swoiste dla danej choroby. Zauważenie objawów zwiastunowych jest bardzo
ważne, gdyż umożliwia szybkie rozpoznanie choroby i wcześniejsze, a tym samym zwykłe
skuteczniejsze leczenie. Do najczęstszych objawów choroby należą: brak apetytu, osowiałość,
ociężałość, osłabione reagowanie na czynniki zewnętrzne, podwyższona temperatura, silne
rozszerzenie nozdrzy, zapadanie się skóry między żebrami i słabizn, przyspieszone tętno,
zwiększona częstotliwość oddechów. Zwierzę stoi z szeroko rozstawionymi kończynami
i z wyciągniętą szyją, łapiąc z trudem powietrze. Zachowanie się chorych zwierząt jest różne
w zależności od gatunku. Chora krowa wstaje niechętnie, a czasem nie chce się podnieść,
przestaje przeżuwać i wydziela mało mleka. Chora owca jest ospała, odłącza się od stada.
Chore świnienie przyjmują pokarmu, zagrzebują się w słomę i nie wstają. Chory koń tylko
przy niektórych chorobach zdradza objawy bólu, oglądając się na boki, tarzając. Przy innych
chorobach jest osowiały i apatyczny. Chory drób niechętnie opuszcza pomieszczenia , często
odłącza się od stada, jest osowiały, pióra ma nastroszone.
Do powstania choroby zakaz
nej nie wystarczy tylko obecność zarazków; muszą one
trafić na wrażliwy na daną chorobę organizm i wniknąć do niego. Wniknięcie i rozmnożenie
się zarazków w organizmie często jest uzależnione od swoistych dla różnych zarazków
czynników, które warunkują przenoszenie i rozpowszechnienie się choroby, np. przez
kontakt, paszę lub przez żywych przenosicieli - owady (muchy, komary, wszy) lub pajęczaki
(kleszcze). Ponadto w powstawaniu i rozwoju chorób zakaz
nych, szczególnie wywoływanych
przez drobnoustroje warunkowo chorobotwórcze, ważną rolę odgrywają czynniki
środowiskowe, czyli warunki bytowania zwierząt. Miejsce pobytu i rozmnażania się
zarazków nazywamy z
ródłem zakażenia. y
ródłem zakażenia może też być organizm zdrowy
będący nosicielem. Natomiast wtórnym z
ródłem zakażenia może być skupienie zarazków
poza organizmem, np. pastwisko zarażone wąglikiem lub szelestnicą bądz
teren z kleszczami
zakażonymi zarazkami piroplazmozy.
Zarazki wnikają do organizmu różnymi drogami, czyli wrotami zakażenia. W niektórych
chorobach zakaz
nych zakażenie wywołuje zetknięcie się zwierzęcia zdrowego z chorym,
czyli kontakt bezpośredni. W wielu chorobach zwierzęta zakażają się drogą pośrednią. Rolę
pośrednika w przekazywaniu zakażenia spełnia tu środowisko zewnętrzne zanieczyszczone
wydalinami i wydzielinami chorych zwierząt. Do przedmiotów mających praktyczne
znaczenie w przenoszeniu zarazków ze zwierząt chorych na zdrowe należą narzędzia służące
do pielęgnowania karmienia zwierząt, uprząż, worki i inne opakowania paszy. Zarazki mogą
być przenoszone na ubraniach. Mogą znajdować się na ścianach i podłodze środków
transportu służących do przewozu zwierząt. Zakażenie niektórymi chorobami jest możliwe
tylko w wypadku przeniesienia zarazków przez kleszcze bądz
inne stawonogi. Również
pasożyty wewnętrzne, gryzonie, ptaki i zwierzęta dzikie odgrywają niekiedy dość znaczą rolę
jako czynniki przenoszÄ…ce choroby zakaz
ne. Najczęściej to szczury lub gołębie, a przy
wściekliz
nie - lisy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Niektóre drobnoustroje chorobotwórcze mogą rozwijać się u wszystkich gatunków
zwierząt gospodarskich (np. zarazki wąglika), inne zaś są chorobotwórcze tylko u zwierząt
jednego lub kilku gatunków (np. nosacizna  u koni, pomór  u świń, pryszczyca  u zwierząt
racicowych itp.) Zwierzęta zdrowe, dobrze odżywione i utrzymane są w zasadzie mniej
wrażliwe na choroby zakaz
ne niż zwierzęta słabe, wychudzone i z
le pielęgnowane. Zarazki
w różny sposób rozprzestrzeniają się w organizmie: naczyniami krwionośnymi
i chłonnymi, wzdłuż nerwów, a także przez kontakt narządów zdrowych z chorymi.
Choroby zakaz
ne występujące masowo w określonym czasie i na znacznej przestrzeni
nazywamy chorobami zaraz
liwymi albo zarazami.
Około 80-90 % wszystkich zachorowań zwierząt gospodarskich jest wynikiem
nieodpowiedniego żywienia i złych warunków utrzymania. Chorobom należy zapobiegać
przede wszystkim przez ścisłe przestrzeganie zasad higieny, przez zapewnienie zwierzętom
właściwych pomieszczeń i warunków bytowania, ruchu na świeżym powietrzu oraz przez
prawidłowe żywienie i pojenie oraz użytkowanie.
Wielkość pomieszczeń inwentarskich powinna być taka, aby zwierzęta miały swobodę
poruszania się, wygodne legowisko i dostateczną ilość powietrza. W ciasnych
pomieszczeniach jest zwykle duszno i wilgotno, często zdarzają się urazy, zwierzęta nie mają
możliwości niezbędnego odpoczynku. Jako materiału do budowy należy używać jak najmniej
kamienia i betonu, gdyż pomieszczenia są wówczas zimne i często stają się przyczyną chorób
układu oddechowego, szczególnie prosiąt, które zapadają wówczas na grypę.
Ściółka (słoma, torf itp.), w zasadzie codziennie zmieniana lub uzupełniana, powinna
zapewnić zwierzętom ciepłe i suche legowisko, chłonąć wilgoć i gazy oraz nie drażnić skóry.
Odpowiednie urządzenia kanalizacyjne i ściółka stanowią ważny element w ochronie zdrowia
zwierzÄ…t gospodarskich.
W pomieszczeniach dla zwierząt gospodarskich powinna być odpowiednia liczba
dostatecznie dużych okien. Na każde 10 15 m2 podłogi powinien przypadać 1 m2 okna,
światło słoneczne bowiem sprzyja rozwojowi i zdrowiu zwierząt, zapobiega krzywicy, działa
bakteriobójczo. Okna muszą być utrzymywane w czystości, gdyż przez brudne szyby światło
słoneczne się nie przedostaje.
W z
le przewietrzanych pomieszczeniach inwentarskich gromadzi się dużo dwutlenku
węgla i innych szkodliwych gazów, pary wodnej, kurzu i zarazków, co powoduje
powstawanie różnych schorzeń. Niezmiernie ważne jest zapewnienie we wszystkich
pomieszczeniach dla zwierząt odpowiedniej wymiany powietrza przez prawidłowo działające
urzÄ…dzenia wentylacyjne.
Przeziębieniom i schorzeniom układu oddechowego zapobiega się też przez utrzymanie
w pomieszczeniach odpowiedniej temperatury, zależnie od gatunku i liczebności zwierząt.
Niezbędne jest utrzymanie w czystości pomieszczeń dla zwierząt oraz naczyń do ich
karmienia i pojenia. Zasadą powinno być staranne usuwanie resztek nie zjedzonej karmy
z koryt i żłobów po każdym karmieniu i wyparzanie naczyń, z których karmi się przychówek.
Co najmniej dwa razy do roku: wiosną  po wyjściu zwierząt na pastwisko i jesienią  przed
rozpoczęciem okresu zimowego wszystkie pomieszczenia dla zwierząt powinny być
oczyszczone i odkażone mlekiem wapiennym, a chlewnie i kurniki znacznie częściej.
Pomieszczenia inwentarskie trzeba obowiązkowo odkażać również po wybuchu choroby
zaraz
liwej, zwykle 1 2  procentowym roztworem sody żrącej przez opryskiwanie pod
ciśnieniem przy użyciu motopompy i węża gumowego.
Do najczęstszych nagłych wypadków u bydła należą zadławienia i wzdęcia. Zadławienie
zdarza się najczęściej w jesieni w wyniku uwięz
nięcia w przełyku buraka, ziemniaka lub
jabłka, zbyt łapczywie połkniętego przez zwierzę. Objawem zadławienia jest niepokój,
wyciąganie szyi, ślinienie, postękiwanie i kaszel. Z lewej strony szyi występuje uwypuklenie,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
a potem dość szybko dochodzi do wzdęcia, gdyż zamknięte światło przełyku uniemożliwia
odbijanie się gazów. Przedmiot, który utkwił blisko gardła, można  uciskając szyję rękami
powyżej uwypuklenia  przesunąć kierunku gardła i wyciągnąć z pyska zwierzęcia ręką
owiniętą w ręcznik. Jeżeli to się nie uda, uwięz
nięty przedmiot przesuwa się dalej specjalną
sondą przełykową. Wymaga to dużej wprawy, dlatego zabieg ten powinien wykonywać
w miarę możliwości pracownik fachowy służby weterynaryjnej. Jeżeli zwierzęciu grozi
uduszenie z powodu silnego wzdęcia, należy przebić żwacz.
Zadławieniu zapobiega się przez niepodawanie roślin okopowych wygłodniałym
zwierzętom, niewypuszczanie bydła na kartofliska i niepłoszenie zwierząt w czasie jedzenia.
Wzdęcie żwacza powstaje ono u przeżuwaczy w wyniku zjedzenia nadmiernej ilości pasz
szybko fermentujących, szczególnie spasania po deszczu koniczyny czerwonej i innych roślin
motylkowych, zjedzenia niektórych roślin trujących lub pasz zepsutych oraz przy
zadławieniu. Chore zwierzę staje się osowiałe, póz
niej niepokoi siÄ™, poci i oglÄ…da na boki,
przy czym brzuch ma wzdęty, zwłaszcza po lewej stronie. W razie braku pomocy zwierzę
ginie z uduszenia, gdyż powiększający się żwacz uciska na przeponę, płuca i serce. Jeżeli nie
można szybko uzyskać pomocy weterynaryjnej, należy ustawić chore zwierzę przodem wyżej
niż zadem, polewać mu boki zimną wodą, żwacz masować i uciskać pięściami, założywszy
uprzednio zwierzęciu grube powrósło ze słomy między szczękę a żuchwę oraz
przywiązawszy je do rogów. Butelką z grubego szkła można też wlać mu do przełyku takie
środki przeciwfermentacyjne, jak woda wapienna lub wódka.
W wypadku silnego wzdęcia należy zastosować sondę przełykową dla bydła, a jeżeli jej
brak  przebić żwacz trójgrańcem (trokarem). Przebija się dół głodowy po lewej tuż za
ostatnim żebrem na wysokości guza biodrowego. W miejscu tym trzeba wystrzyc sierść
i skórę odkazić spirytusem. Odkażony przez wygotowanie trójgraniec przykłada się grotem
do skóry i mocno uderzając ręką lub drewnianym młotkiem w rękojeść narzędzia, przebija się
powłoki brzuszne. Następnie wyciąga się sztylet, pozostawiając w rance tylko pochewkę,
przez którą wydobywa się gaz. Nie należy dopuścić do zbyt gwałtownego uchodzenia gazu,
dlatego początkowo trzeba przymykać częściowo otwór pochewki palcem. Powinna ona
pozostawać w żwaczu przez 1-2 godz., przy czym dobrze jest wlewać przez nią wymienione
uprzednio środki przeciwfermentacyjne. Pochewkę trokara wyciąga się energicznym ruchem,
uciskając jednocześnie drugą ręką skórę wokół miejsca przebicia. Rankę po przebiciu należy
odkazić. Zapobieganie wzdęciom żwacza polega na stopniowym przechodzeniu z pasz
suchych na soczyste, zachowaniu szczególnej ostrożności przy wypędzaniu bydła na
koniczynę i inne zielonki, szczególnie mokre.
Ochwat  jest to choroba koni pojawiająca się nagle. Najczęściej jest wynikiem
karmienia zwierzęcia ziarnem świeżo zebranych zbóż, karmienia ziarnem bezpośrednio po
powrocie z pracy lub napojenia zgrzanego konia zimnÄ… wodÄ…. Schorzeniu ulegajÄ… zwykle
kopyta kończyn przednich; są gorące i bolesne, koń z trudem odrywa je od podłoża, a po
zatrzymaniu się wysuwa nogi do przodu. Chorego konia należy zwolnić od pracy, rozkuć
i kopyta okładać zimną wodą, lodem lub gliną rozrobioną wodą z octem. Dalsze leczenie
należy powierzyć lekarzowi weterynarii. Nie należy podawać wody i pasz soczystych.
Zapobieganie polega na unikaniu skarmiania młodego żyta i pojenia koni zgrzanych.
Mięśniochwat porażenny (tzw. Choroba poświąteczna). Najczęściej zdarza się u koni
dobrze odżywionych, wyprowadzanych na powietrze z ciepłej stajni po dniu wolnym od
pracy. Koń chory obficie się poci i drży, mięśnie zadu są silnie napięte i twarde, kończyny
tylne usztywnione, chód chwiejny. W razie wypadku zwierzę się nie podnosi. Jego mocz
przybiera barwę czerwoną. Konia z objawami mięśniochwatu porażennego należy wyprząc,
okryć derką i zaprowadzić do stajni. Nie wolni go zmuszać do jakiegokolwiek wysiłku. Na
jego lędz
wie , krzyż i zad stosuje się gorące okłady, a potem skrapia zad terpentyną z olejem
i rozciera. Dalsze leczenie należy powierzyć lekarzowi weterynarii. Zapobieganie polega na
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
zmniejszaniu dawki pokarmowej w dniu wolnym od pracy oraz wyprowadzaniu na świeże
powietrze.
Rany i krwotoki. Rany, a w ich zastępstwie krwotoki  mogą powstać wskutek nadziania
się zwierzęcia na ostry przedmiot, zaczepienia o z
le zamocowane żłoby lub łańcuchy.
Zależnie od rodzaju uszkodzenia rany dzieli się na szarpane, kłute, rozwarte itp.
Okolice rany oczyszcza siÄ™ i usuwa z rany zanieczyszczenia oraz uszkodzone tkanki,
nożyczkami wystrzyga się dookoła sierść i miejsce to odkaża się spirytusem lub jodyną, tak
jednak, żeby środek odkażający nie dostał się do rany. Samą ranę odkaża się zwitkiem waty
zmoczonej łagodnym środkiem odkażającym,, np. wodą utlenioną lub 1- procentowym
roztworem nadmanganianu potasu albo rywanolu. Jeżeli nie ma większego krwotoku, na ranę
kładzie się gazę tak, aby sięgała parę centymetrów poza brzegi rany, a na nią watę, którą
przyciska się bandażem.
Przy niewielkim krwawieniu z rany tamowanie sÄ…czÄ…cej siÄ™ krwi nie jest konieczne. Przy
większych krwotokach zwierzę umieszcza się w chłodzie lub na opatrunek daje się okłady
z lodu. Na skaleczone, silnie krwawiące kończyny nakłada się opaskę uciskową: powyżej
rany  przy krwotoku tętniczym (jasnoczerwona krew tryska strumieniem), a poniżej rany 
przy krwotoku żylnym (krew ciemnoczerwona). Opaska uciskowa może pozostawać na ranie
tylko 1 godz. Krwotok w miejscu, w którym opaski założyć nie można, tamuje się twardym
tamponem z waty owiniętej gazą. Opatrunek do czasu wyleczenia trzeba codziennie zmieniać.
W celu jak najszybszej reakcji na stany zagrożeń w gospodarstwie niezbędna jest
apteczka weterynaryjna w której będą znajdowały się podstawowe środki i sprzęt:
1. środki dezynfekujące (wodę utlenioną, jodynę, rywanol),
2. altacet  do okładów,
3. zasypka alantanowa,
4. opatrunki, plaster,
5. opaska uciskowa,
6. penseta,
7. nożyczki z zaokrąglonymi, tępymi końcami,
8. ostry nóż,
9. termometr lekarski (weterynaryjny),
10. sonda przełykowa dla bydła,
11. trójgraniec (trokar).
Zwierzęta powinny być transportowane wyłącznie samochodami, transportu konnego
zwierząt należy unikać ze względu na czas jego trwania i niewygodę, a ciągnikowego ze
względu na duże wstrząsy przyczepy.
Pojazd do transportu musi być specjalnie przystosowany, w zależności od rodzaju
zwierząt. W przedniej części skrzyni samochodu powinno być wygodne stanowisko dla
konwojenta, odgrodzone od zwierząt mocną. przegrodą i zabezpieczające go przed wpływami
atmosferycznymi. Pozostałą część skrzyni przygotowuje się według wymagań stawianych
przy przewozie danego gatunku zwierząt, które muszą mieć dostateczną przestrzeń, aby
mogły swobodnie stać. Konie i krowy powinny być w czasie transportu ustawione wzdłuż
samochodu, głowami do kierunku jazdy, i starannie przywiązane.
Boki skrzyni samochodu muszą być podwyższone do wysokości guzów biodrowych
zwierząt wiązanych; a przy przewozie zwierząt nie wiązanych do wysokości
uniemożliwiającej im wyskoczenie. Konie powinny być oddzielone od siebie mocną barierą,
a zwierzęta bardzo duże, płochliwe lub złośliwe oraz buhaje należy przewozić pojedynczo.
W celu ochrony zwierząt przed okaleczeniem i obtłuczeniem w czasie transportu boki
skrzyni i przegrody pomiędzy zwierzętami wykłada się słomianymi matami lub okręca
powrósłami ze słomy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Zwierzęta ładuje się na samochód przy użyciu rampy lub pochylni dostosowanej do
wysokości podłogi skrzyni samochodu. W czasie ładowania trzeba obchodzić się ze
zwierzętami łagodnie, unikając bicia i krzyku. Jeżeli przestraszone zwierzę nie chce wejść na
pochylnię lub do samochodu, to trzeba je przeprowadzać aż do uspokojenia, a następnie
ponowić próbę wprowadzenia, łagodnie zachęcając do wejścia. Zwierzętom bardzo
płochliwym należy przed wprowadzeniem na pojazd zasłonić oczy płachtą lub workiem.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co nazywamy chorobÄ…?
2. Jakie czynniki wywołują choroby?
3. Jakie są objawy chorób u zwierząt?
4. Jakie czynniki wpływają na rozprzestrzenianie się chorób?
5. Jakie sÄ… sposoby udzielania pierwszej pomocy u zwierzÄ…t?
6. Co powinno się znajdować w apteczce weterynaryjnej?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Analizowanie warunków higienicznych żywienia i pojenia zwierząt.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) ocenić czystość wody pod względem zanieczyszczeń mechanicznych oraz innych
widocznych zanieczyszczeń,
2) ocenić zapach wody,
3) ocenić czystość poideł, żłobów i pojemników na paszę,
4) ocenić stan paszy,
5) omówić wyniki.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz papieru,
- przybory do pisania,
- menzurka do pobrania wody,
- próbki paszy,
- próbki wody.
Ćwiczenie 2
Planowanie wyposażenia apteczki weterynaryjnej w podręczne leki i materiały
opatrunkowe.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć przykładową apteczkę,
2) dokonać analizy niezbędnych leków, materiałów opatrunkowych,
3) określić wygląd i zastosowanie przyrządów weterynaryjnych: sondy przełykowej,
trójgrańca,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4) zaprezentować zaproponowane wyposażenie apteczki weterynaryjnej.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 arkusz papieru,
 przybory do pisania,
 przykładowa apteczka wetenaryjna.
Ćwiczenie 3
Udzielanie pierwszej pomocy zwierzętom gospodarskim w stanach zagrożenia ich
zdrowia i życia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć film dotyczący udzielania pierwszej pomocy zwierzętom gospodarskim
w stanach zagrożenia ich zdrowia i życia,
2) dokonać prezentacji na modelu założenia opatrunku w przypadku różnych urazów:
krwawienia tętniczego i żylnego kończyn, innych krwawień,
3) dokonać na modelu prezentacji udzielania pomocy w przypadku wzdęcia,
4) dokonać na modelu prezentacji udzielania pomocy w przypadku zadławienia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 materiały opatrunkowe,
 trójgraniec,
 sonda przełykowa,
 modele zwierzÄ…t.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić co nazywamy chorobą?
ðð ðð
2) wymienić czynniki wywołujące choroby?
ðð ðð
3) wskazać czynniki wpływające na rozprzestrzenianie się chorób
ðð ðð
4) wymienić sposoby udzielania pierwszej pomocy u zwierząt
ðð ðð
5) wymienić objawy chorób u zwierząt?
ðð ðð
6) wymienić skład apteczki weterynaryjnej?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
 5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć UCZNIA
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
3. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi.
4. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
5. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 30 minut.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Zoohigiena to
a) nauka zajmująca się budową komórek.
b) metoda oceny genetycznej.
c) nauka zajmujÄ…ca siÄ™ zdrowiem zwierzÄ…t.
d) proces ewolucyjny.
2. Duża wilgotność w połączeniu z niską temperaturą powoduje
a) utrudnienia w oddawaniu ciepła.
b) wychładzanie organizmu.
c) zwiększenie wydajności u krów.
d) urazowe zapalenia czepca.
3. Optymalna temperatura dla prosiÄ…t 1 3 dni wynosi
a) 25 340C
b) 10 150C
c) 15 200C
d) 390C
4. Jaka jest zawartość tlenu w powietrzu
a) 78%
b) 21%
c) 50%
d) 15%
5. Pod wpływem światła powstaje
a) kwas foliowy.
b) prowitamina A
c) witamina C.
d) witamina D.
6. Układ ośrodkowy składa się
a) narządów zmysłu.
b) włókna surowego.
c) nerwów rdzeniowych.
d) mózgowia i rdzenia kręgowego.
7. Największą zdolność odkładania tłuszczu pod skórą mają
a) świnie.
b) bydło.
c) owce.
d) konie.
8. Runo owiec składa głównie z włosów
a) pokrywowych.
b) wełnistych.
c) długich.
d) dotykowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
9. Do narządów kopyta będących pochodnymi skóry należą
a) puszka kopytowa.
b) kość kopytowa.
c) nasada dolna kości koronnej.
d) chrzÄ…stki kopytowe.
10. Budynek inwentarski powinien być ustawiony na osi
a) wschód-zachód.
b) północ-południe.
c) nie ma żadnego znaczenia.
d) okna od strony północnej.
11. Hormon laktogenny to
a) insulina.
b) parathormon.
c) prolaktyna.
d) androsteron.
12. Hormon wazopresyna wytwarzany jest przez
a) tarczycÄ™.
b) szyszynkÄ™.
c) grasicÄ™.
d) przysadkÄ™.
13. Ochwat jest to choroba
a) koni.
b) kóz.
c) owiec.
d) bydła.
14. Nosacizna jest chorobÄ…
a) wszystkich zwierzÄ…t.
b) koni.
c) bydła.
d) zwierzÄ…t futerkowych.
15. Przyczyną wzdęć u krów jest
a) zjedzenie nadmiernej ilości paszy szybko fermentującej.
b) napojenie zimnÄ… wodÄ….
c) nadmierna ilość siana.
d) zjedzenie pasz treściwych.
16. Trokar jest to
a) narzędzie do usuwania pokarmu w przypadku zadławienia.
b) narzędzie służące do przebijania żwacza w przypadku silnego wzdęcia.
c) środek przeciw fermentacyjny.
d) lek stosowany przy ochwacie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
17. Ochwat jest wynikiem
a) karmienia zwierzęcia ziarnem świeżo zebranych zbóż.
b) karmieniem zwierzęcia ziarnem bezpośrednio po wysiłku.
c) napojenie zwierzęcia zimną wodą bezpośrednio po wysiłku.
d) wszystkie w/w odpowiedzi sÄ… poprawne.
18. Choroba poświąteczna to
a) mięśniochwat porażenny.
b) influenza koni.
c) gnicie strzałki kopytnej.
d) Ochwat.
19. W przypadku silnie krwawiącej kończyny przy krwotoku tętniczym, opaskę uciskową
należy założyć
a) powyżej rany.
b) poniżej rany.
c) zakłada się dwie opaski, jedną powyżej rany a drugą poniżej.
d) żadna z w/w odpowiedzi nie jest prawidłowa.
20. Opaska uciskowa może pozostawać na ranie
a) 5 min.
b) 0.5 godziny.
c) 1 godzina.
d) 12 godzin.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ...............................................................................
Wykonywanie zabiegów zoohigienicznych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedzi Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
6. LITERATURA
1. Piotrowska K. (red.): Hodowla zwierzÄ…t. PWRiL, Warszawa 1996
2. Raczyk W. (red): Zootechnika. PWRiL, Warszawa 1973
3. Praca zbiorowa: Systemy utrzymania bydła. Poradnik. Instytut Budownictwa,
Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa; Duńskie Służby Doradztwa Rolniczego 2004
4. Praca zbiorowa: Systemy utrzymania koni. Poradnik. Instytut Budownictwa
Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa; Duńskie Służby Doradztwa Rolniczego 2004
5. Praca zbiorowa: Systemy utrzymania drobiu. Poradnik. Instytut Budownictwa
Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa; Duńskie Służby Doradztwa Rolniczego 2004
6. Praca zbiorowa: Hodowla zwierzÄ…t. PWR i L, Warszawa 1996
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33