W roku 1923 tragedia osobista całkowicie odmieniła życie 18-letniego Teksańczyka imieniem Howard. Ten
wychowany w cieplarnianych warunkach student pierwszego roku college'u nigdy dotąd nie podjął samodzielnie
poważniejszej decyzji. Kiedy, zaledwie 2 lata po śmierci matki, atak serca zabrał i ojca, Howard odziedziczył nagle trzy
czwarte rodzinnej firmy: dochodowej spółki produkującej narzędzia. Jego wuj i dziadkowie, pozostali właściciele
interesu, namawiali Howarda na powrót do nauki. Wbrew swej reputacji chłopca nieśmiałego i posłusznego Howard
odmówił. W ciągu 4 miesięcy wykupił udziały swoich krewnych w spółce. Kiedy miał 19 lat sąd przyznał mu prawa
dorosłego, co dało mu pełną legalną kontrolę nad wartą milion dolarów firmą (Bartlett i Steele, 1979).
Jednakże nie był on zainteresowany prowadzeniem rodzinnego interesu. Wolał zostać najlepszym lotnikiem
na świecie i słynnym producentem filmowym.  A teraz" - powiedział swemu księgowemu  Masz mnie uczynić
najbogatszym człowiekiem świata" (Dietrich i Thomas, s. 73).
W wieku 38 lat Howard Hughes był legendą Ameryki. Założył Hughes Aircraft Company, producenta
pierwszego pojazdu kosmicznego, który miał wylądować na Księżycu. Przekształcił linie lotnicze Trans World w
imperium o wartości 500 milionów dolarów. Projektował i kupował samoloty wyścigowe, wojskowe i handlowe. Jako
pilot pobił wiele rekordów lotniczych, czego ukoronowaniem był jego lot dookoła świata w 1938 roku. Wielkie parady
na cześć jego osiągnięć odbyły się w Nowym Jorku, Chicago, Los Angeles i Houston (Drosnin, 1985).
Lecz długo przedtem, w wieku zaledwie 20 lat zbierał laury w całym kraju produkując kilka filmów, między
innymi zdobywcę Nagrody Akademii. Jako szef studia RKO użył swej władzy do zainspirowania antykomunistycznej
czystki w Hollywood. Na koniec Howard Hughes spełnił swoją ambicję - został najbogatszym człowiekiem świata.
Pomimo swych niewiarygodnych osiągnięć, Howard Hughes był osobą głęboko zaburzoną. W miarę jak rosło
jego imperium, zwiększała się jego własna dezorganizacja. Tak bardzo skupiał się na trywialnych szczegółach, że
funkcjonował coraz gorzej. Stał się odludkiem i znikał na całe miesiące. Wypadki lotnicze i drogowe Hughesa
kosztowały trzy ludzkie życia. Kilkakrotnie odniósł poważne obrażenia twarzy, głowy, a być może i mózgu; po jednym
z niemal śmiertelnych wypadków samolotowych pozostał do końca życia uzależniony od kodeiny (Fowler, 1986). Jego
ryzykanctwo obejmowało także świat interesu, gdzie utracił ponad 100 milionów dolarów podatników, akcjonariuszy i
własnych (Dietrich i Thomas, 1972).
Z wiekiem Howard Hughes dostał obsesji zarazków. Usłyszawszy pogłoskę, że aktorka, z którą się kiedyś
spotykał ma chorobę weneryczną, spalił wszystkie swoje ubrania, ręczniki i koce. W końcu jedynymi ludz
mi, którym
wolno było się z nim spotykać, byli członkowie jego  gwardii mormońskiej", elitarnego personelu, który nigdy nie
kwestionował jego często dziwacznych poleceń. Obejmowały one na przykład instrukcję, by  myć się czterokrotnie,
własnym mydłem, używając za każdym razem wiele piany" (Drosnin, 1985, s. 167). Wszystko czego mógł dotknąć ich
pryncypał, owijali w grube warstwy papierowych ręczników; każde pudełko otwierali nowym, nie używanym nożem.
Sam Hughes żył paradoksalnie w niechlujstwie. Rzadko zmieniał ubrania lub kąpał się, nigdy nie mył zębów,
wstrzykiwał sobie nie wysterylizowaną igłą duże dawki kodeiny. Całymi dniami nie wstawał z łóżka. Najbogatszy
człowiek świata wychudł do tego stopnia, że przy wzroście metr dziewięćdziesiąt ważył pięćdziesiąt parę kilo.
Poszukując w dzieciństwie Howarda Hughesa wyjaśnień paradoksów jego osobowości, odkryjemy wiele
potencjalnych związków między wczesnymi doświadczeniami a póz
niejszymi przemianami. Podobnie jak ojciec,
Hughes uwielbiał urządzenia mechaniczne. Zdjęcia prostym aparatem zaczął robić w wieku 3 lat. Majsterkował w
warsztacie ojca, konstruując przedmioty z drutu i metalu. Pozwalano mu bawić się w warsztacie, pod warunkiem, że
niczego nie pobrudzi.
Rodzice Hughesa przesadnie kłopotali się o jego zdrowie. Jego spokojna, nobliwa matka poświęcała cały swój
czas Howardowi, prowadząc go do lekarza przy lada okazji. Kiedy miał 14 lat, rodzice wysłali go do internatu w
Massachusetts. Pogłębiająca się utrata słuchu nie pozwalała mu na nawiązanie przyjaz
ni. Jasnym punktem jego
pobytu na Wschodzie była przejażdżka z ojcem hydroplanem, która  zaraziła go fascynacją samolotami i była
początkiem romansu z lotnictwem na całe życie, pasji, której pozostał najwierniejszy".
Następnie, kiedy Hughes poszedł do szkoły w Kalifornii, spędzał większość czasu samotnie, na konnych
przejażdżkach po wzgórzach i wizytach u wuja, scenarzysty hollywoodzkiego. Na niedzielnych obiadach u wuja
Hughes poznał wiele gwiazd i potentatów filmowych, podobnie jak jego ojciec, który miał słabość do pięknych kobiet.
Hughes zaczął spostrzegać ludzi jako przedmioty, których trzeba unikać lub które należy gromadzić. Zdarzało mu się
przywozić nastoletnie aspirantki na gwiazdy do Hollywood, lokować je w apartamentach i, podczas gdy one czekały
na karierę, kompletnie o nich zapomnieć.
Parę lat przed śmiercią Hughesa, jego dawny fryzjer powiedział o osobowości ekscentrycznego miliardera:
 Wiem, że ma swoje problemy - któż ich nie ma? On funkcjonuje trochę inaczej niż reszta z nas. Któż może powiedzieć,
kto błądzi?" (Keats, 1966, s. X).
Howard Hughes
Po tym pobieżnym spojrzeniu na skomplikowane życie Howarda Hughesa, jakie są twoje wrażenia na temat
jego osobowości? Jakiego typu był osobą? Jakie doświadczenia dzieciństwa trwale ukształtowały jego cechy i wzorce
zachowania jako osoby dorosłej? Czy możesz wskazać wpływy, które zaktywizowały jego ambicje i przyczyniły się do
destruktywnego stylu życia? Osoba taka jak ta fascynuje nas, ponieważ wyjaśnienie, co uczyniło go  zakręconym",
jest nie lada wyzwaniem. Możemy się zastanawiać, czy coś i ewentualnie co mogłoby pokierować jego życiem w inny
sposób i uczynić je szczęśliwym.
Nasza autopsja psychologiczna Howarda Hughesa rozpoczyna się poszukiwaniem ciągłości pomiędzy
osobowością a wzorcami reakcji dziecka i dorosłego. W dorosłości z
ródło jego nadmiernego strachu przed zarazkami
możemy na pewno odnalez
ć w nadmiernej trosce rodziców o jego zdrowie. Dzięki chorobie rodzice hojnie obdarzali
go uwagą, a w póz
niejszym życiu choroba urojona pozwalała mu uzyskać ten sam rodzaj uwagi od otaczających go
osób. Jego skłonności techniczne były silnie wzmacniane przez ojca, a wczesna pasja latania przetrwała przez całe
życie. Hughes jako dziecko był izolowany od rówieśników i nigdy nie nauczył się nawiązywania bliższych więzi z
innymi. Znajdziemy też przejawy jego identyfikacji z ojcem w podobieństwie zainteresowań, ale także pośredniego
buntu przeciw niemu w niechlujnych warunkach życia tak silnie kontrastujących z obsesją ojca na punkcie higieny.
Wreszcie odnotujmy potencjalnie niekorzystny wpływ na rozwój jego osobowości wczesnych zaburzeń słuchu,
dramatycznej śmierci rodziców, hałaśliwej reklamy jego osiągnięć i niewyobrażalnego bogactwa, które pozwalało mu
uzyskać prawie wszystko czego chciał od każdego, kto pragnął dostępu do jego władzy lub pieniędzy.
A gdyby psychologowie zajęli się badaniem ciebie, jaki portret twej osobowości by naszkicowali? Które z
wczesnych doświadczeń zidentyfikowaliby jako znaczące dla tego, jak obecnie działasz i myślisz? Jakie czynniki w
obecnym życiu wywierają silny wpływ na twoje nastroje i wybory? W jakim stopniu twoje wyposażenie genetyczne
wpływa na twoją inteligencję, osobowość i decyzje? Co cię różni od innych ludzi, którzy funkcjonują w wielu tych
samych co ty sytuacjach?
Psychologia osoby
Psychologowie definiują osobowość na wiele różnych sposobów, ale prawie we wszystkich definicjach
znajdziemy dwa podstawowe pojęcia: wyjątkowość i charakterystyczne wzorce zachowania. Zdefiniujemy osobowość
(personality) jako złożony zbiór własności psychicznych, które wpływają na charakterystyczne wzorce zachowania
jednostki, niezmienne czasowo i sytuacyjnie.
Omówimy główne teorie osobowości, z których każda koncentruje się na nieco innych aspektach ludzkiej
indywidualności. Twoim zadaniem będzie zastanowienie się, jak każda z tych różnych teorii osobowości mogłaby
pomóc zrozumieć osobowość kogoś podobnego do Howarda Hughesa albo do ciebie samego.
Teorie osobowości
Teorie osobowości są to hipotetyczne twierdzenia na temat struktury i funkcjonowania indywidualnych
osobowości. Pomagają nam osiągnąć dwa główne cele psychologii: (a) rozumienie struktury, genezy i korelatów
osobowości oraz (b) przewidywanie zachowań i życiowych zdarzeń na podstawie tego, co wiemy o osobowości.
Różne teorie formułują różne przewidywania co do sposobu, w jaki ludzie reagują i adaptują się do określonych
warunków. Teoretyczne podejścia do osobowości można pogrupować na pięć kategorii: typów i cech,
psychodynamiczne, humanistyczne, uczenia się oraz poznawcze.
Teorie typów i teorie cech
Etykietkowanie i klasyfikacja wielu obserwowanych przez nas cech osobowości może przyczynić się do
organizacji wiedzy o ludzkim zachowaniu. Nie jest to jednak łatwe. W istocie, poszukiwania słownikowe
przeprowadzone przez Gordona Allporta i H. S. Odberta (1936) wykazały w języku angielskim istnienie 18 000
przymiotników opisujących różnice indywidualne
Dwa najstarsze podejścia do opisu osobowości to dzielenie ludzi na ograniczoną liczbę odrębnych typów oraz
szacowanie stopnia, w jakim mogą ich opisywać odmienne cechy. Jaki jest wkład obu tych podejść w nasze
rozumienie?
Kategoryzacja według typów
Zawsze wyodrębniamy wśród ludzi pewną niewielką liczbę kategorii z punktu widzenia pewnych
wyróżniających się cech. Mogą one obejmować rok studiów, ich przedmiot, płeć, rasę, uczciwość czy nieśmiałość.
Niektórzy teoretycy osobowości grupują ludzi według typów osobowości (personality types)  charakterystycznych
wzorców własności psychicznych, na których podstawie przypisuje się ludzi do kategorii. Kategorie te nie zachodzą na
siebie: osoba przypisana do jednej kategorii nie może w obrębie systemu znalez
ć się w innej. Typy osobowości to
zjawisko  wszystko albo nic", nie są stopniowalne.
Wczesne typologie osobowości miały na celu ustalenie zgodności między prostą, wyraz
nie widoczną lub
łatwą do ustalenia właściwością a pewnymi zachowaniami charakterystycznymi dla jej posiadacza. Jak gruby, to
wesoły; jeśli inżynier, to konserwatywny; jeśli kobieta, to życzliwa. Nietrudno zrozumieć, dlaczego takie systemy
miały kiedyś duże wzięcie i nadal są popularne w środkach masowego przekazu - upraszczają one bardzo
skomplikowany proces rozumienia natury osobowości. Jedną z najwcześniejszych teorii typów zaproponował w V w.
przed narodzeniem Chrystusa Hipokrates, grecki lekarz, któremu medycyna zawdzięcza przysięgę jego imienia.
Spekulował on, iż ciało zawiera 4 podstawowe płyny, inaczej humory, a każdy z nich skojarzony jest ze szczególnym
temperamentem. Osobowość jednostki zależy od dominacji jednego z humorów w jej ciele. Hipokrates skojarzył
humory z temperamentami osobowości według następującego schematu:
" Krew - temperament sangwiniczny: wesoły i aktywny.
" Flegma - temperament flegmatyczny: apatyczny i ospały.
" Czarna żółć - temperament melancholiczny: smutny i zadumany.
" Żółć - temperament choleryczny: łatwo wpadający w złość, pobudliwy.
Podział Hipokratesa, obrazki za: http://xxmarzycielxx.pinger.pl/m/2024640
Popularną typologię opracowano na podstawie teorii typów osobowości Carla G. Junga (1933). Został on
rozwinięty we Wskaz
nik Typu Myersa-Briggsa (Myers-Briggs Type Indicator - MBTI), który wykorzystuje dokonany
przez badanych samoopis preferencji do pomiaru 4 wymiarów osobowościowych: ekstrawersji - introwersji,
zmysłowości - intuicji, myślenia  odczuwania i sądu - percepcji. Kiedy wypełnisz ten test, zostaniesz przypisany do
jednego krańca każdego z wymiarów, a ich kombinacja zadecyduje, do którego z 16 możliwych typów najbardziej
pasujesz. Na przykład osoby typu ENFP, czyli Ekstrawertywne - Intuicyjne - Czujące - Percypujące określane są jako
 entuzjastyczni innowatorzy", którzy są  zręczni w działaniu", ale  nienawidzą bezmyślnej rutyny". Jest to system
typologiczny, ponieważ kategorie są wyraz
ne i nieciągłe, zaś ludzie pasujący do jednego typu mieliby być bardzo
podobni do siebie w sposób odróżniający ich od innych typów (Myers, 1978).
Typologia MBTI jest powszechnie stosowana, ponieważ ludzie wypełniający test łatwo ją rozumieją.
Przeciwnicy tego systemu uważają wprawdzie, że 4 wymiary są ważne, jednak ludzie powinni być opisywani zgodnie z
wynikami na każdym z nich osobno, a nie wrzucani do typologicznych przegródek.
Opis za pomocą cech
Teorie typów zakładają istnienie odrębnych, nieciqgłych kategorii, do których ludzi można zakwalifikować.
Natomiast teorie cech zakładają istnienie wymiarów ciągłych, takich jak inteligencja czy serdeczność, które różnią się
jakością i stopniem. Cechy (traits) są to uogólnione skłonności do działania, które ludzie posiadają w zróżnicowanym
stopniu; nadają one spójność ludzkim zachowaniom w różnych sytuacjach i w różnym czasie. Na przykład można
okazać uczciwość jednego dnia zwracając zgubiony portfel, a innego - nie ściągając na egzaminie. Niektórzy teoretycy
cech uważają je za predyspozycje leżące u podłoża zachowania, natomiast teoretycy bardziej konserwatywni używają
cech jako wymiarów opisowych, które są po prostu podsumowaniem obserwowanego zachowania.
Cechy w ujęciu Allporta
Gordon Allport (1937, 1961, 1966) był jednym z najbardziej wpływowych teoretyków osobowości. Uważał on
cechy za budulec osobowości i z
ródło indywidualności. Według Allporta cechy są odpowiedzialne za spójność
zachowania, ponieważ są trwałe i mają zasięg ogólny. Cechy wiążą i ujednolicają reakcje osoby na różne bodz
ce, tak
jak to pokazuje rysunek 14.1.
" wygłaszanie mowy cecha (zmienna " unikanie, wycofanie
" przyjęcie " czerwienienie się
pośrednicząca)
" randka " milczenie
" reklamacja w sklepie " niezręczne gesty
" nieśmiałość
sytuacja
reakcje
bodz
cowa
Cechy mogą działać jako zmienne pośredniczące, wiążące ze sobą zbiory bodz
ców i reakcji, które na pierwszy
rzut oka mogą mieć ze sobą niewiele wspólnego. Cechy kardynalne (cardinal traits) to takie, wokół których osoba
organizuje swoje życie. Howard Hughes zorganizował swoje życie wokół władzy i osiągnięć. Dla Matki Teresy cechą
kardynalną mogło być poświęcenie się dla dobra innych. Jednak nie wszyscy rozwijają cechy kardynalne. Cechy
centralne (central traits) reprezentują podstawowe właściwości osoby, takie jak uczciwość czy optymizm. Cechy
drugorzędne (secondary traits) są to własności indywidualne, które pomagają przewidzieć zachowania jednostki, ale
są mniej przydatne do zrozumienia jej osobowości. Ich przykładami mogą być preferencje co do jedzenia i stroju.
Zdaniem Allporta te 3 rodzaje cech tworzą strukturę osobowości, która z kolei determinuje zachowanie
jednostki. Allport uważał strukturę osobowości za znacznie ważniejszy wyznacznik zachowania niż warunki
środowiskowe.  To samo ciepło, który rozpuszcza masło, gotuje jaja na twardo", tej maksymy zwykł używać
argumentując, że ten sam bodziec może mieć różny wpływ na różne osoby. Choć Allport uznawał istnienie cech
wspólnych, które charakteryzują ludzi pochodzących z tej samej kultury, to najbardziej interesowały go cechy
wyjątkowe, które czynią z każdej osoby istotę niepowtarzalną.
Allport jest najbardziej znanym spośród idiograficznych teoretyków cech, którzy sądzą, że każda osoba,
oprócz właściwości wspólnych z innymi, ma też cechy wyjątkowe i oba te rodzaje atrybutów tworzą unikatową
kombinację. Sprawdził on przydatność studiów przypadku do badania cech wyjątkowych.
W jednym ze swoich słynnych studiów przypadku przeanalizował on dogłębnie 301 listów napisanych przez
kobietę imieniem Jenny w okresie 11 lat. Zastosował analizę czynnikową, żeby sprawdzić typowy sposób łączenia
przez nią słów  kluczy" w jednostki znaczeniowe i wykrył 7 cech kardynalnych, opisujących jej autoekspresję w
listach. W osobnej fazie badania, na podstawie ocen 36 sędziów, którzy czytali te listy, wyróżniono 8 cech
kardynalnych - takich jak agresywna, sentymentalna, zaborcza. Dwa niezależnie uzyskane zestawy cech były bardzo
podobne, co udowodniło, że można odtworzyć osobowość na podstawie innych z
ródeł, jeśli tradycyjne testy
osobowości są niedostępne (Allport, 1965, 1966).
Kombinacja typów i cech
Jednym z najważniejszych teoretyków cech był Hans Eysenck (1947, 1990), który przedstawił model łączący
typy, cechy i zachowanie w hierarchiczny system. Na najniższym poziomie hierarchii znajdują się pojedyncze reakcje,
takie jak akty działania lub akty poznawcze. Kiedy pojawiają się one regularnie, łączą się na następnym poziomie w
reakcje nawykowe. Skorelowane reakcje nawykowe z kolei tworzą cechy na poziomie trzecim. Korelacje między
cechami tworzą typy na najwyższym poziomie.
Na podstawie danych z testów osobowości Eysenck wyróżnił 3 rozległe wymiary: ekstrawersję, neurotyzm i
psychotyzm. Te wymiary posłużyły mu do zdefiniowania typów na najwyższym poziomie jego hierarchii. Jednak
Eysenck nie używa tych 3 wymiarów do określenia odrębnych kategorii, jak to czynią klasyczne teorie typów. Omawia
różnice ogólne na przykład między introwertykami a ekstrawertykami nie zakładając, że te kategorie są nieciągłe.
Rysunek 14.2 Cztery ćwiartki Eysenckowskiego koła osobowości:
Uważa on, że zróżnicowanie jednostek pod względem tych 3 wymiarów jest spowodowane różnicami
genetycznymi i biologicznymi. Sądzi też, że stosowanie jego hierarchii w połączeniu z innymi modelami cech może
prowadzić do pogłębionego rozumienia osobowości. I tak na przykład powiązał on ekstrawersję - introwersję i
neurotyzm (stałość - niestałość) z fizjologicznymi typami osobowości Hipokratesa, jak to ukazuje rysunek 14.2.
Ponieważ teoria Eysencka nie jest typologią w ścisłym sensie, osoby mogą kwalifikować się w każde miejsce na
przedstawionym kole, od silnej introwersji do silnej ekstrawersji i od krańcowej niestałości emocjonalnej (neurotyzm)
do krańcowej stałości. Cechy wymienione w kole opisują osoby uzyskujące każdą możliwą kombinację wyników. Na
przykład osobę bardzo ekstrawertywną i dość niestałą będzie prawdopodobnie cechować impulsywność.
Wymiary ekstrawersji i neurotyczności wiązano z wieloma różnicami fizjologicznymi, takimi jak pobudliwość,
typ budowy, a nawet grupa krwi. Na przykład introwertycy reagują silniej na stymulację zmysłową i wykazują niższy
poziom wydzielania dopaminy w mózgu niż ekstrawertycy, szczególnie jeśli ich introwersji towarzyszy neurotyzm.
Neurotyzm wydaje się występować częściej wśród osób z grupą krwi B niż u osób z grupą A. Natomiast fizjologiczne
dane na temat psychotyzmu są złożone i trudne do interpretacji (Eysenck, 1982, 1990).
W celu ustalenia, w jaki sposób ekstrawertycy różnią się od introwertyków, Eysenck zastosował również
standardowe testy behawioralne. Badania wykazały, że introwertycy mają niższy próg bólu. Introwertycy uczą się
szybciej od ekstrawertyków, jeśli bodz
ce bezwarunkowe są słabe lub wzmocnienie jest nieregularne. U
introwertyków pamięć skojarzeniowa jest lepsza przy małym pobudzeniu niż przy dużym. W przeciwieństwie do tego,
wyniki ekstrawertyków są lepsze przy większym pobudzeniu. Do dobrego funkcjonowania potrzebują oni także
więcej stymulacji zewnętrznej niż stymulowani wewnętrznie introwertycy (Howarth i Eysenck, 1968).
Wielka Piątka
Niebezpieczeństwem psychologii cech jest fakt, że różni badacze studiują różne cechy, opracowują różne
sposoby pomiaru i czasami tworzą zupełnie nowe nazwy mierzonych przez siebie wymiarów. Ten swoisty system
wolnorynkowy nie sprzyja postępowi naukowemu. Porównywanie konstruktów i miar wypracowanych przez dwie
rywalizujące ze sobą teorie przypomina często porównywanie jabłek z komputerami. Co gorsza, zamieszanie
terminologiczne może uniemożliwić stwierdzenie, na ile zgodne są wyniki empiryczne różnych badań. Na przykład
zachowania przestępcze w okresie dojrzewania przewidywać można zarówno na podstawie wysokiego wyniku na
Skali Psychotyzmu Eysencka (1982), jak i niskich wyników na Skali Socjalizacji w Kalifornijskim Inwentarzu
Psychologicznym (Gough, 1968). Paradoksalnie, im więcej badań poznajemy, tym bardziej niejasny staje się obraz.
Całe to zamieszanie doprowadziło do poszukiwania wspólnych wymiarów, które powiązałyby ze sobą całe
bogactwo informacji i terminów zgromadzonych w psychologii osobowości. Za pomocą specjalistycznej metody
statystycznej kilka niezależnie pracujących zespołów doszło do tego samego, uderzającego wniosku: u podłoża cech,
jakimi ludzie opisują siebie i innych, istnieje tylko pięć podstawowych wymiarów (Norman, 1967; Tupes i Christal,
1961).
Mają one bardzo szeroki zakres, ponieważ każdy z nich sprowadza do jednej kategorii wiele cech o odrębnych
konotacjach, ale wspólnym temacie. Tych 5 wymiarów osobowości określa się mianem Wielkiej Piątki (The Big Five).
Podsumowaliśmy je poniżej. Jak zauważymy, każdy z nich jest dwubiegunowy - terminy podobne znaczeniowo do
nazwy wymiaru określają biegun pozytywny, terminy przeciwstawne znaczeniowo - negatywny.
" Ekstrawersja: rozmowny, energiczny i asertywny lub spokojny, wycofany i nieśmiały.
" Przyjazność: sympatyczny, miły i ciepły lub zimny, kłótliwy i okrutny.
" Sumienność: zorganizowany, odpowiedzialny i przezorny lub beztroski, lekkomyślny i nieodpowiedzialny.
" Stabilność Emocjonalna: spokojny, stabilny i zadowolony lub lękliwy, niestały i wybuchowy.
" Otwartość na Doświadczenie: twórczy, intelektualny i otwarty umysłowo lub prosty, płytki i nieinteligentny.
Nie jest zadaniem Wielkiej Piątki zastąpienie bogactwa specyficznych określeń cech z ich niuansami i
odcieniami znaczeniowymi. Jest to raczej zarys taksonomii demonstrującej relacje między tymi określeniami a
wyrafinowanymi pojęciami teoretycznymi oraz skalami osobowości, których używają psychologowie. Na przykład
analizy czynnikowe wykazały, że zarówno niskie wyniki w zakresie Socjalizacji, jak i wysokie wyniki w zakresie
Psychotyzmu (pozwalające przewidywać przestępczość) korelują z negatywnymi biegunami Przyjazności i
Sumienności. Z drugiej strony, wysokie ryzyko pojawienia się przestępczości z użyciem przemocy wydaje się być
związane z negatywnym biegunem Stabilności Emocjonalnej (Lewis, 1986). Mówiąc językiem potocznym, możemy to
rozumieć w ten sposób, że chłopcy, którzy mają duże szansę zostać przestępcami, są zazwyczaj zimni, kłótliwi i
nieodpowiedzialni, a ci, którzy mogą popełnić przestępstwo z użyciem przemocy, są w dodatku lękliwi, wybuchowi i
niestali.
Paradoks spójności
Zarówno teoria typów, jak i teoria cech zakłada, że właściwości osobowości kształtują zachowanie w różnych
typach sytuacji. Jednakże w latach 20. kilku badaczy przystąpiło do obserwacji zachowań związanych z cechami w
różnych sytuacjach i ku swemu zaskoczeniu wykryli niewiele przejawów międzysytuacyjnej spójności zachowania. Na
przykład u uczniów stwierdzono słabą korelację między dwoma zachowaniami mającymi wyrażać uczciwość -
kłamaniem i ściąganiem na klasówce (Hartshorne i May, 1928). Podobne wyniki otrzymali inni badacze, którzy
sprawdzali międzysytuacyjną spójność innych cech, takich jak introwersja czy punktualność (Dudycha, 1936;
Newcomb, 1929).
Jeżeli zachowania wyrażające cechy nie są spójne międzysytuacyjnie - to znaczy jeśli ludzkie postępowanie
zmienia się zależnie od sytuacji -jak to się dzieje, że spostrzegamy osobowości własne i innych ludzi jako względnie
stałe? Co jeszcze bardziej zadziwiające, oceny osobowości dokonywane przez obserwatorów, którzy znają jakąś
osobę z jednej sytuacji, korelują z ocenami obserwatorów, którzy znają ją z sytuacji odmiennej. Fakt, że oceny
osobowości dokonywane w różnym czasie i przez różnych obserwatorów są spójne, podczas gdy oceny zachowania w
różnych sytuacjach są niespójne, nazwano paradoksem spójności (consistency paradox) (Mischel, 1968).
Co jest przyczyną paradoksu spójności? Jak to się stało, że psychologia cech miała za sobą długą i pomyślną
historię zanim ktokolwiek odkrył, że zachowanie nie jest spójne międzysytuacyjnie? Okazuje się, że niespójność
zachowania dotyczy tylko zachowań bardzo specyficznych. Paradoks dotyczył nie tyle spójności osobowości, co
spójności poziomów analizy, wynikał bowiem z porównywania danych specyficznych ze zgrupowanymi.
Dyskusję nad spójnością rozpoczęli teoretycy społecznego uczenia się, którzy chcieli izolować zachowania
bardzo specyficzne i identyfikować wywołujące je czynniki sytuacyjne. Ta wiedza miała im umożliwić umacnianie
zachowań adaptacyjnych i modyfikację zachowań zaburzonych. Odkryli oni, że specyficzne miary zachowania
pozwalają z dużą dokładnością przewidywać te same zachowania w bardzo podobnych sytuacjach, ale nie dają się
trafnie uogólniać na sytuacje odmienne.
Z drugiej strony, teoretycy cech wykryli znaczące związki między cechami przypisywanymi sobie przez ludzi w
samoopisie, cechami szacowanymi przez obserwatorów, danymi biograficznymi i ogólnymi wzorcami zachowania,
ponieważ wszystkie te typy danych obejmują ogólny poziom analizy, na którym różne typy wydarzeń i doświadczeń w
jakimś przedziale czasowym sumują się w pojedynczy wynik. Ogólne, zsumowane oceny są wielofunkcyjnymi
narzędziami, które pozwalają przewidywać bardzo szeroki zakres zjawisk, ale w sposób mniej dokładny niż precyzyjne
miary specyficzne. Załóżmy na przykład, że chcesz dowiedzieć się o agresywnych zachowaniach dzieci, tak by móc
wpływać na zmniejszenie częstości ich występowania. W badaniach chłopców ujawniających problemy z
zachowaniem przeprowadzonych na obozie letnim, Jack Wright i Walter Mischel (1987) ustalili, że korelacja
zbiorczych miar zachowań agresywnych, takich jak zastraszanie innych dzieci, w różnych sytuacjach wynosiła 0,35,
podczas gdy w sytuacjach podobnych - 0,60. Stwierdzono także silną korelację  współczynnik 0,50- ogólnej
agresywności szacowanej przez wychowawców ze specyficznymi zachowaniami agresywnymi, niezależnie od sytuacji.
Którą z tych miar uznałbyś za bardziej przydatną? Jeśli chciałbyś przewidzieć, które dzieci będą zastraszały
inne w jakiejś szczególnej sytuacji, najbardziej pomocna będzie obserwacja zachowania w sytuacji tego samego typu
(korelacja 0,60). Jeśli jednak nie wiesz, z jakim typem sytuacji zetkną się dzieci, i chcesz przewidzieć zastraszanie w
różnych sytuacjach, miara cechy będzie lepszym predyktorem niż zastraszanie w jakiejś konkretnej sytuacji (korelacja
0,50, a nie 0,35). Ponadto uogólniona miara cechy może dawać dodatkowe korzyści predykcyjne: korelację średniej
wielkości z przyszłymi losami, na przykład z trafieniem do więzienia lub osiągnięciem pozycji poważnego
przedsiębiorcy.
Krytyczna ocena teorii typów i cech
Teorie typów i cech krytykowano jako teorie pozorne, ponieważ nie wyjaśniają one, jakie są przyczyny
zachowania i jak osobowość się rozwija, jedynie zaś identyfikują i opisują właściwości, które są po prostu
skorelowane z zachowaniem. Badania podłużne przybliżają o krok teorie cech do wiedzy o rozwoju osobowości, ale
ich ustalenia interpretowane są często post hoc (a powinny być z góry przewidywalne), zwykle opierają się na
względnie małych próbkach i są trudne do replikacji, ponieważ w różnych badaniach podłużnych używa się różnych
miar. Teorie cech przedstawiają zwykle statyczny, albo przynajmniej ustabilizowany obraz struktury osobowości,
takiej jaką ona jest w danym momencie. W przeciwieństwie do tego, dynamiczne teorie osobowości kładą nacisk na
pozostające w konflikcie siły wewnętrzne i zmienne wyzwania środowiskowe, które wspólnie prowadzą do zmian i
rozwoju jednostki. Przyjrzyjmy się bliżej tym teoriom.
Podsumowanie
Teorie typów, takie jak teoria Hipokratesa i teoria Junga, wychodzą od właściwości osobowości, by podzielić
ludzi na odrębne grupy czyli typy (na przykład ekstrawertyków i introwertyków) i próbują przewidywać zachowania
na podstawie przynależności do typu. Teorie cech opisują ludzi według ciągłych wymiarów osobowości (jednostka
może się na danym wymiarze lokować wysoko, nisko albo gdziekolwiek między krańcami) i przewidują zachowania na
podstawie natężenia cech danej osoby. Eysenck łączy typy, cechy, nawyki i zachowania w hierarchię. W tej hierarchii
korelujące ze sobą specyficzne zachowania łączą się w nawyki, skorelowane nawyki tworzą cechy, a skorelowane
cechy - typy. Wykazano, że setki cech mogą być predykatorami zachowania, reakcji fizjologicznych i wydarzeń
życiowych.
Wielka Piątka wymiarów osobowości - Ekstrawersja, Przyjazność, Sumienność, Stabilność Emocjonalna i
Otwartość na Doświadczenie, to wspólne tematy lub wymiary leżące u podłoża rozmaitych cech badanych przez
psychologów. Prawie wszystkie cechy da się przetłumaczyć na język potoczny przez określenie ich relacji z jednym lub
kilkoma wymiarami z Wielkiej Piątki.
Zjawisko spójności oszacowań osobowości w czasie i przez różnych obserwatorów przy jednoczesnej
międzysytuacyjnej niespójności zachowań nazwano paradoksem spójności. Po pewnym czasie badacze zdali sobie
sprawę, że na zachowania specyficzne wpływają raczej sytuacje niż cechy osobowości. Natomiast cechy osobowości,
ponieważ stanowią miary sumaryczne, są lepszymi predykatorami ogólnych wzorców zachowania w sytuacjach
nieznanych. Szczególnie przydatne są w przewidywaniu wydarzeń życiowych, ponieważ cechy osobowości wpływają
na sytuacje, w które ludzie skłonni są angażować się, wybory, przed którymi stają i decyzje kształtujące ich życie.
Teorie psychodynamiczne
W drugiej połowie XIX stulecia Karol Darwin uświadomił światu ciągłość między istotami ludzkimi i
zwierzętami. Psychologowie szybko podchwycili Darwinowskie pojęcie instynktu i rozszerzyli jego pierwotne
zastosowanie - wyjaśnianie wzorów zachowania zwierzęcego  na wyjaśnianie zasadniczo wszelkich działań ludzkich.
Jeśli na przykład ktoś ciągle bije innych ludzi, mógłby zostać opisany jako niewolnik wrodzonego instynktu agresji.
Skąpiec to niewolnik instynktu gromadzenia. Kiedy psychologowie napotykali jakieś nowe zachowanie, które chcieli
wyjaśnić, musieli tylko zaproponować nowy instynkt. Jednakże zidentyfikowanie czegoś nie jest tym samym co
wyjaśnienie. Psychologowie wprowadzili tylko nowy termin - instynkt- nie zwiększając rozumienia procesów
psychologicznych, które miał on opisywać. Było jasne, że do rozumienia zachowania potrzebne jest bardziej płodne
podejście.
To nowe podejście zawdzięczamy Sigmundowi Freudowi. Nadał on nowe znaczenie pojęciu ludzkiego
instynktu i w ten sposób zrewolucjonizował samo pojęcie osobowości człowieka. Dla Ernesta Jonesa, biografa Freuda,
był on  Darwinem umysłu" (1953). Wspólne dla wszystkich psychodynamicznych teorii osobowości (psychodynamic
personality theories), które opierają się na dziele Freuda, jest założenie, że potężne siły wewnętrzne kształtują
osobowość i motywują zachowanie.
Psychoanaliza Freudowska
Teoria Freuda jest śmiałą próbą wyjaśnienia z
ródeł i przebiegu rozwoju ludzkiej osobowości, natury umysłu,
nienormalnych aspektów osobowości i sposobów, w jakie osobowość może zostać odmieniona przez psychoterapię.
W tym miejscu skupimy się na osobowości normalnej.
Według teorii psychoanalitycznej rdzeniem osobowości są zdarzenia zachodzące w psychice osoby (zdarzenia
intrapsychiczne), które motywują zachowanie. Często jesteśmy świadomi tych motywacji, jednak pewne motywacje
działają na poziomie nieświadomym. Psychodynamiczny charakter tego podejścia wiąże się z naciskiem na te właśnie
wewnętrzne sprężyny zachowania. Dla Freuda każde zachowanie jest umotywowane. Zachowania nie wyznaczają ani
przypadek, ani doraz
ne wydarzenia; wszelkie działania są zdeterminowane motywami. Każde ludzkie działanie ma
przyczynę i cel, które mogą zostać wykryte przez psychoanalizę wolnych skojarzeń, snów, czynności pomyłkowych i
obserwowalnych wskaz
ników wewnętrznych pasji.
Życzenie jest ojcem czynu; nasze działania wyłaniają się z tego, czego naprawdę pragniemy - nawet jeśli nie
zdajemy sobie sprawy, czego chcemy. Wśród naszych pragnień dominują, według Freuda, pragnienia seksualne i
agresywne. Za pośrednictwem procesów zarówno świadomych jak i nieświadomych oddziaływają one na nasze myśli
i zachowania.
Cztery podstawowe pojęcia
Istota podejścia psychoanalitycznego zawiera się w 4 pojęciach: determinizmu psychicznego, wczesnych
doświadczeń, popędów i instynktów oraz procesów nieświadomych. A
ącznie tworzą one bogatą perspektywę opisu
rozwoju i funkcjonowania osobowości.
Determinizm psychiczny. W końcu XIX wieku w Europie rejestrowano wiele przypadków histerii, dla których
nie umiano znalez
ć medycznego wytłumaczenia. Dotknięci tym schorzeniem (w większości były to kobiety)
doświadczali zaburzeń funkcjonowania cielesnego, na przykład paraliżu lub ślepoty, choć ich system nerwowy działał
prawidłowo i nie odnieśli żadnych obrażeń mięśni ani oczu. Freud jako młody lekarz zainteresował się leczeniem
dziwacznych objawów tego zaburzenia. Wraz z kolegą, Józefem Breuerem, zauważył, że poszczególny objaw fizyczny
wydaje się mieć związek z zapomnianym wcześniej zdarzeniem z życia pacjenta. Na przykład  ślepa" pacjentka pod
wpływem hipnozy potrafiła sobie przypomnieć zbliżenie seksualne rodziców, którego była świadkiem jako dziecko.
Kiedy wkroczyła w dorosłość, antycypacja pierwszego doświadczenia seksualnego mogła pobudzić silne uczucia
związane z tym wczesnym, kłopotliwym epizodem. Jej ślepota mogła wyrażać dążenie do niewidzenia tamtego
wydarzenia, jak również do zaprzeczenia własnym odczuciom seksualnym. Poza tym objawy mogą dawać wtórny zysk
wzmacniający dla pacjentki. Na przykład, czyniąc ją bezradną i zależną, ślepota zapewnia jej uwagę, opiekę i
współczucie ze strony innych ludzi.
Determinizm psychiczny (psychic determinism) to założenie, że wszystkie reakcje umysłowe i zachowaniowe
(objawy) są zdeterminowane wcześniejszymi doświadczeniami. Freud sądził, że objawy nie są przypadkowe, lecz w
sposób znaczący powiązane z ważnymi wydarzeniami życiowymi.
Wczesne doświadczenie. Freud zakładał ciągłość rozwoju osobowości  od łona po grób". Uważał, że
doświadczenia wczesnego dzieciństwa - szczególnie z początkowych faz rozwoju psychoseksualnego - mają
najgłębszy wpływ na ukształtowanie osobowości i wzorce zachowania dorosłych. Mimo to Freud nigdy nie badał
dzieci, poprzestając wyłącznie na analizie wspomnień dorosłych o doświadczeniach z dzieciństwa. Niemniej jednak
jego nacisk na wczesne doświadczenia nadał większą wagę naukowemu badaniu zachowań dziecka.
Popędy i instynkty. Doświadczenie medyczne Freuda jako neurologa kazało mu poszukiwać wspólnej
podstawy biologicznej dewiacji psychicznych, które obserwował u swoich pacjentów. y
ródła motywacji ludzkich
działań upatrywał w energii psychicznej właściwej każdej jednostce. Centralnym problemem dla psychoanalizy była
wymiana, transformacja i ekspresja tej energii. Zakładano, że każdy posiada wrodzone instynkty czy popędy, które
stanowią systemy napięcia w organach ciała. Pobudzenie tych z
ródeł energii może się przejawiać na wiele różnych
sposobów. Jedną ze zdobyczy Freuda było wykazanie, w jaki sposób popędy, na przykład popęd seksualny, mogą
wyrażać się bezpośrednio przez aktywność seksualną, ale także pośrednio przez żarty lub twórczość.
Freud początkowo zakładał istnienie 2 podstawowych popędów. Jeden z nich wiązał on z ego albo z samo-
zachowaniem (zaspokojeniem takich potrzeb jak głód czy pragnienie). Drugi nazwał Erosem - była to siła motoryczna
związana z impulsami seksualnymi i zachowaniem gatunku. Z tych dwóch popędów Freud interesował się bardziej
impulsami seksualnymi, choć niektórzy z jego kontynuatorów przyznali, jak to zobaczymy póz
niej, ważne miejsce w
osobowości popędom ego. Freud znacznie rozszerzył pojęcie ludzkich pragnień seksualnych, obejmując nimi nie tylko
impuls do podejmowania aktów seksualnych, ale też wszystkie inne próby poszukiwania przyjemności lub fizycznego
kontaktu z ludz
mi. Na określenie z
ródeł energii impulsów seksualnych używał terminu libido  jest to energia
psychiczna, która popycha nas do wszelkiego typu przyjemności zmysłowych. Impulsy seksualne wymagają
natychmiastowego zaspokojenia - albo przez działanie bezpośrednie, albo drogami pośrednimi jak fantazje czy sny.
Według Freuda Eros jako szeroko rozumiany popęd seksualny, nie pojawia się nagle w okresie dojrzewania,
lecz działa od urodzenia. Freud dowodził, że Eros przejawia się w przyjemności czerpanej przez dzieci z drażnienia
genitaliów i innych wrażliwych obszarów, czyli stref erogennych, jak usta i odbyt. Dziecięca seksualność była
pomysłem radykalnym w epoce wiktoriańskiej, kiedy to nawet seksualność dorosłych nie bywała przedmiotem
publicznej dyskusji. Ten element teorii Freuda był szeroko krytykowany i rzadko akceptowany. I oczywiście takiej
właśnie reakcji spodziewał się Freud od ludzi, którzy nie akceptowali własnej, wypartej seksualności dziecięcej.
Obserwacje kliniczne pacjentów, którzy doznali przeżyć traumatycznych w czasie I wojny światowej,
doprowadziły Freuda do uzupełnienia zbioru popędów i instynktów o pojęcie Tanatos, czyli instynktu śmierci.
Tanatos1 był siłą negatywną, która popychała ludzi do zachowań agresywnych i destrukcyjnych. Pacjenci przeżywali
wciąż od nowa swoje urazy wojenne w koszmarnych snach i halucynacjach, czego Freud nie był w stanie wyjaśnić na
gruncie swojej teorii popędu samozachowawczego lub popędu seksualnego. Postawił hipotezę, że ten pierwotny
impuls jest przejawem skłonności wszystkich istot żywych do podporządkowania się prawom entropii i powrotu do
stanu materii nieożywionej.
Procesy nieświadome. Publiczny sprzeciw wobec pojęcia seksualności dziecięcej był silny, ale reakcja na
kolejną z nowych idei Freuda - nieświadomość (unconscious) - była jeszcze silniejsza. Inni autorzy wskazywali na
istnienie procesów nieświadomych, jednak Freud uczynił z nieświadomych determinant ludzkich myśli, uczuć i działań
centralny punkt ludzkiego dramatu. Zgodnie z poglądem Freuda, zachowanie może być motywowane popędami, z
których nie zdajemy sobie sprawy. Możemy coś zrobić nie wiedząc, dlaczego to zrobiliśmy lub bez bezpośredniego
dostępu do prawdziwej przyczyny własnego działania. W naszym zachowaniu są treści jawne - to co mówimy,
czynimy i spostrzegamy - których jesteśmy całkowicie świadomi, ale są i treści ukryte, efekt istnienia niedostępnych
dla nas procesów nieświadomych. Znaczenie objawów nerwicowych (opartych na lęku), snów, pomyłek w mowie i w
piśmie odnalez
ć można na nieświadomym poziomie myślenia i przetwarzania informacji. Wielu psychologów uważa
dziś pojęcie nieświadomości za główny wkład Freuda w psychologię naukową.
Według Freuda nie akceptowane przez nas impulsy wewnętrzne domagają się wyrazu. Pomyłka freudowska
zdarza się wówczas, kiedy nasza mowa lub zachowanie zdradza nieuświadomione pragnienie. Na przykład gospodarz
mówi do niepożądanego gościa:  Tak się martwię, że cię widzę... to znaczy tak się cieszę, że cię widzę". Stałe
spóz
nianie się na spotkanie z jakąś osobą nie jest przypadkowe -jest wyrazem naszych prawdziwych uczuć.
Badania eksperymentalne umocniły teorię, która mówi, że ukryte myśli, rywalizując z wypowiedziami
zamierzonymi, prowadzą do powstawania pomyłek freudowskich. Dwie grupy mężczyzn obserwowały wyświetlane
na monitorze w jednosekundowych odstępach pary słów takich jak sham dock [sztuczny dok] lub past fashion
[miniona moda]. Czytali je po cichu aż do zabrzmienia dzwonka. Wtedy mieli je czytać na głos. W sytuacji strachu
osoby badane oczekiwały rażenia prądem elektrycznym, podczas gdy w sytuacji pobudzenia seksualnego, zadanie
było wykonywane w obecności seksownej eksperymentatorki. Lista zawierała tę samą liczbę słów, które mogły
doprowadzić do przejęzyczenia związanego z szokami elektrycznymi lub z seksem. Typy błędów popełnianych przez
mężczyzn losowo przydzielonych do tych dwu grup były całkowicie odmienne. Spodziewający się uderzenia prądem
mieli skłonność do czytania damn shock [cholerny szok] zamiast sham dock (sztuczny dok) i cursed wattage [przeklęta
moc] zamiast worst cottage [najgorszy domek]. W obecności atrakcyjnej kobiety więcej mężczyzn czytało past
fashion [miniona moda] jako fast passion [szybka namiętność], a brood nests [gniazda lęgowe] jako nude breasts
[nagie piersi] (Motley, 1987).
Badania wykazują, że większość przejęzyczeń jest wynikiem rywalizacji w umyśle między dwoma lub większą
liczbą słów, przy czym niektóre przejęzyczenia pochodzą z ukrytych myśli, ale inne są zwykłą alternatywą
wyrażeniową, nie umotywowaną nieświadomie (chee canes zamiast key chains).
1
W mitologii greckiej - bóg śmierci (przyp. red. nauk.)
Pojęcie nieświadomej motywacji dodaje nowy wymiar osobowości, pozwalając ujmować funkcjonowanie
umysłowe w większej złożoności. Idea psychiki nieświadomej wywołuje poczucie zagrożenia u tych, którzy pragną
wierzyć w swoją pełną kontrolę nad statkiem psyche płynącym między rafami życia.
Struktura osobowości
W teorii psychoanalitycznej różnice osobowości wypływają z różnych sposobów radzenia sobie przez ludzi z
ich fundamentalnymi popędami. By wyjaśnić te różnice, Freud przedstawił obraz stałej walki między dwoma
antagonistycznymi częściami osobowości  id i superego, którą łagodzi trzecia część jaz
ni, ego. Id to prymitywna,
nieświadoma część osobowości - zbiornik podstawowych popędów. Działa ono irracjonalnie, na zasadzie impulsu i
domaga się ekspresji oraz natychmiastowej gratyfikacji nie rozważając, czy to, czego pragnie jest realnie możliwe,
społecznie pożądane lub akceptowane moralnie. Sferą id rządzi zasada przyjemności, bezładna pogoń za gratyfikacją,
szczególnie za przyjemnością seksualną, fizyczną i emocjonalną, której trzeba doświadczyć tu i teraz, nie dbając o
konsekwencje.
Superego jest magazynem wartości jednostki, zawiera wyuczone społecznie postawy moralne. Superego
odpowiada z grubsza naszemu potocznemu pojęciu sumienia. Rozwija się w miarę jak dziecko uznaje za własne
wartości zakazy rodziców i innych dorosłych dotyczące niepożądanych społecznie działań. Jest to wewnętrzny głos
nakazów i zakazów. Superego zawiera także ego idealne, wizję jednostki na temat tego, jaką osobą powinna starać
się zostać. Toteż superego często pozostaje w konflikcie z id. Id pragnie czynić to co przyjemne, podczas gdy
superego, działające zgodnie z zasadą moralności, nalega na czynienie tego co właściwe.
Ego to aspekt jaz
ni zakorzeniony w rzeczywistości, jest ono arbitrem konfliktu między impulsami id i
wymaganiami superego. Ego reprezentuje osobiste poglądy jednostki na rzeczywistość fizyczną i społeczną - jej
świadome sądy na temat przyczyn i konsekwencji zachowań. Jednym z zadań ego jest wybór takich działań, które
zaspokoją impulsy id bez niepożądanych konsekwencji. Ego rządzi się zasadq realizmu, która przedkłada racjonalne
wybory nad wymagania przyjemności. I tak na przykład ego będzie hamować impuls do ściągania na egzaminie z
powodu obawy przed konsekwencjami przyłapania i zastąpi to rozwiązanie nakazem pilniejszej nauki przed
następnym egzaminem lub podlizywania się egzaminatorowi. Podczas gdy id i superego pozostają w konflikcie, ego
szuka kompromisu, który byłby przynajmniej częściowo satysfakcjonujący dla obu. Jednakże w miarę, jak ciśnienie ze
strony id i superego rośnie, strukturze ego jest coraz trudniej wypracować optymalny kompromis.
Wyparcie i obrona ego
Czasem taki kompromis między id i superego wymaga  nałożenia pokrywy na id". Pragnienia skrajne zostają
wypchnięte ze świadomości w zacisze nieświadomości. Wyparcie (repression) jest to proces psychologiczny służący
ochronie jednostki przed skrajnym lękiem lub poczuciem winy z powodu impulsów, myśli i wspomnień
nieakceptowalnych i (lub) takich, które niebezpiecznie byłoby wyrażać. Ego nie zdaje sobie sprawy ani z
cenzurowanych treści umysłowych, ani z procesu wypierania, który utrzymuje informację poza świadomością.
Wyparcie uważa się za najbardziej podstawowy z rozmaitych sposobów, których chwyta się ego w obronie przed
inwazją zagrażających impulsów i myśli.
Mechanizmy obrony ego (ego defense mechanisms) są to strategie umysłowe używane przez ego do obrony
przed ustawicznym konfliktem między impulsami id, które domagają się wyrażenia, a wymaganiem superego, by je
odrzucić. W teorii psychoanalitycznej uznaje się te mechanizmy za nieunikniony przejaw psychicznych zmagań
jednostki z potężnymi konfliktami wewnętrznymi. Dzięki nim człowiek jest w stanie zachować korzystny obraz
samego siebie i akceptowalny obraz własnej osoby w oczach innych. Na przykład jeżeli dziecko odczuwa silną
nienawiść do ojca, której okazanie byłoby niebezpieczne, na scenę może wkroczyć wyparcie. Impuls wrogości nie
domaga się w świadomości zaspokojenia, nawet nie jest zauważane jego istnienie. Niemniej jednak, choć nie
odczuwany, nie znika; to uczucie nadal odgrywa rolę w funkcjonowaniu osobowości. I tak dziecko przez rozwinięcie
silnej identyfikacji z ojcem może poprawić samoocenę i zredukować nieświadomy lęk przed zdemaskowaniem swojej
wrogości. Przy silnych, a niezaspokojonych pragnieniach seksualnych, mechanizm obronny sublimacji może pozwolić
podmiotowi na zaangażowanie się w aktywności, które pośrednio mają charakter seksualny, ale są aprobowane
społecznie - na przykład w produkcję filmów erotycznych. Czy widzisz takie mechanizmy obronne w osobowości
Howarda Hughesa? Podsumowanie głównych mechanizmów obrony ego znajdziesz w tabeli 14.1.
Tabela 14.1 Główne mechanizmy obrony ego
Fantazja: Gratyfikacja nie spełnionych pragnień w dokonaniach imaginacyjnych (powszechną formą są  sny na
jawie")
Formowanie reakcji przeciwnych: Zapobieganie ekspresji niebezpiecznych pragnień przez przyjmowanie
przeciwstawnych im postaw i typów zachowania, które służą jako  zapory"
Identyfikacja: Poprawa poczucia własnej wartości przez utożsamienie się z inną osobą lub instytucją, często o
wybitnej pozycji
Izolacja: Odłączenie ładunku emocjonalnego od bolesnych sytuacji albo separacja niezgodnych postaw we
wzajemnie nieprzenikliwych przegródkach (co pozwala nigdy nie myśleć o równocześnie o postawach pozostających
w konflikcie i nie dostrzegać ich związku)
Projekcja: Obarczenie winą za własne trudności innych osób przez przypisanie im własnych,  zakazanych" pragnień
Przemieszczenie: Rozładowanie stłumionych uczuć, zazwyczaj wrogości, na obiektach mniej niebezpiecznych niż te,
które pierwotnie wzbudziły emocję
Racjonalizacja Próby dowiedzenia, że własne zachowanie jest  racjonalne" i uzasadnione, a więc warte aprobaty
własnej i innych
Regresja: Wycofanie się do wcześniejszych poziomów rozwojowych, co pociąga za sobą bardziej dziecinne reakcje i
zazwyczaj obniżenie poziomu aspiracji
Sublimacja: Gratyfikacja lub rozładowanie nie zaspokojonych pragnień seksualnych przez zastępczą aktywność
nieseksualną, akceptowaną społecznie w kulturze jednostki
Wyparcie: Wypychanie bolesnych lub niebezpiecznych myśli ze świadomości, utrzymywanie ich w nieświadomości;
uznaje się je za najbardziej podstawowy z mechanizmów obronnych
Zaprzeczanie rzeczywistości: Ochrona jaz
ni przed nieprzyjemnymi faktami przez odmowę dostrzegania ich
W teorii Freuda lęk (anxiety) jest silną reakcją emocjonalną powstającą wówczas, gdy wyparty konflikt jest o
krok od wtargnięcia do świadomości. Lęk jest sygnałem niebezpieczeństwa: wyparcie nie spełnia swoich zadań!
Alarm! Potrzeba więcej obrony! To jest moment na aktywizację drugiej linii obrony, jednego lub więcej
mechanizmów obronnych ego, które ulżą w lęku i zepchną niepokojący impuls z powrotem do nieświadomości. Na
przykład matka, która nie kocha swego syna i nie ma ochoty się nim opiekować, może odwołać się do formowania
reakcji przeciwnych, które przekształci jej nieakceptowalny impuls w jego przeciwieństwo:  Nieprawda, że nienawidzę
mojego dziecka" przekształci się w  Kocham moje dziecko. Widzicie, jaką miłością otaczam to maleństwo?". Takie
mechanizmy obronne spełniają ważne funkcje przystosowawcze.
Z psychoanalitycznego punktu widzenia, mechanizmy obrony ego są procesami psychicznymi, które mają
rozwiązać konflikty między pobudzeniem popędowym, inwazjami nieświadomości a rzeczywistością zewnętrzną [...].
Obniżają one poziom emocji powodowanych przez stres, pomagają utrzymać świadomość pewnych popędów na
skrajnie niskim poziomie, zapewniają jednostce czas potrzebny do uporania się z życiowymi ciosami i pomagają
przeżyć nieodwracalne straty (Plutchik i in., 1979, s. 229).
Mechanizmy obrony ego przynoszą krótkoterminowe korzyści, ale w ostatecznym rozrachunku są ślepą
uliczką. Nadużywane, więcej problemów tworzą niż rozwiązują. Nie jest psychologicznie zdrowe marnować tyle czasu
i energii psychicznej na uniki, maskowanie się i przełączanie nieakceptowalnych popędów w celu zredukowania lęku.
Pozostawia to niewiele energii na życie produktywne czy satysfakcjonujące związki międzyludzkie. Pewne postaci
chorób psychicznych wynikają z nadużywania mechanizmów obronnych do pokonania lęku, jak to zobaczymy w
rozdziale o zaburzeniach psychicznych.
Krytyczna ocena teorii Freuda
Poświęciliśmy tak wiele miejsca zarysowaniu podstaw teorii psychoanalitycznej, ponieważ idee Freuda miały
ogromny wpływ na sposób myślenia wielu psychologów o osobowości w aspekcie zarówno normy, jak i patologii.
Jednak chyba więcej psychologów krytykuje teorię Freuda niż ją uznaje. Na czym opierają się ich zarzuty? Po
pierwsze, pojęcia psychoanalityczne są mgliste i niedefiniowalne operacyjnie, toteż znacznej części teorii nie da się
zweryfikować naukowo. Teoria Freuda wzbudza wątpliwości, ponieważ pewnych centralnych hipotez z samego
założenia nie da się obalić. Jak w bezpośredni sposób zbadać zjawiska libido, struktury osobowości i wyparcia
infantylnych impulsów seksualnych? Jak przewidzieć, czy osoba całkowicie opanowana lękiem użyje projekcji,
zaprzeczenia czy formowania reakcji przeciwnych do obrony zagrożonego ego?
Inny związany z tym zarzut zawiera się w twierdzeniu, że teoria Freuda to  dobra historia, lecz zła nauka". Nie
przewiduje ona rzetelnie tego, co nastąpi w przyszłości; ma zastosowanie jedynie retrospektywne  do interpretacji
zdarzeń, które już nastąpiły. Używanie teorii psychoanalitycznej do zrozumienia osobowości zakłada rekonstrukcję
historyczną, a nie naukową konstrukcję prawdopodobnych działań i przewidywanych wyników. Ponadto z powodu
nadmiernego nacisku na przeszłe z
ródła aktualnego zachowania, teoria ta odwraca uwagę od bieżących bodz
ców,
które mogą wywoływać i podtrzymywać to zachowanie.
Badania, w których próbuje się wyizolować z teorii zmienne, które mogłyby stać się predyktorami, trapione są
problemami związanymi z niedostatkiem trafnych wskaz
ników pojęć psychoanalitycznych (Silverman, 1976). Na
przykład jeden z badaczy przewidywał, że kobiety będą gromadzić więcej długopisów niż mężczyz
ni, ponieważ
długopis to symbol falliczny, a kobiety odczuwają rzekomo zazdrość o penisa. I rzeczywiście stwierdził on posiadanie
większej liczby długopisów wśród badanych kobiet (Johnson, 1966). Czy nasuwa ci się jakieś rozsądne alternatywne
wyjaśnienie? Może kobiety gromadzą więcej długopisów, ponieważ jest bardziej prawdopodobne, że to kobieta, a nie
mężczyzna, zostanie poproszona o pożyczenie długopisu lub dlatego, że noszą torebki, w których mieszczą się
długopisy, lub też może kobiety w ogóle gromadzą więcej rzeczy niż mężczyz
ni?
Teoria Freuda powstała ze spekulacji na temat doświadczeń klinicznych z pacjentami poddawanymi terapii, w
większości kobietami o podobnych objawach. Wynika stąd kolejny zarzut - że teoria ta ma niewiele do powiedzenia
na temat normalnego życia psychicznego, które nie byłoby zasadniczo obronne lub zaburzone. Przedstawia
natomiast pesymistyczny pogląd, że natura ludzka rozwija się przez konflikty, wstrząsy i lęki. W ten sposób nie
docenia pozytywnej strony naszej egzystencji, nie przedstawia też żadnych informacji o osobowościach zdrowych,
dążących do szczęścia i pełnej realizacji swego potencjału.
Trzy kolejne zarzuty pod adresem teorii Freudowskiej są następujące: jej część rozwojowa nigdy nie
odwoływała się do obserwacji i badań na dzieciach, lekceważy ona doświadczenia traumatyczne (takie jak
wykorzystywanie seksualne dzieci), reinterpretując wspomnienia o nich jako fantazje (oparte na dziecięcym
pragnieniu kontaktu seksualnego z rodzicem) oraz ma skrzywienie androcentryczne, ponieważ za wzorzec przyjmuje
mężczyznę, nie próbując ustalić, w jaki sposób kobieta mogłaby się od niego różnić. Aby zakończyć bardziej
przychylną uwagą odnotujmy, że niedawne krytyczne sprawdziany koncepcji Freuda potwierdzają wiele jego teorii na
temat rozwojowych aspektów osobowości i psychopatologii (Fisher i Greenberg, 1985). Bez względu na to, czy
zgadzasz się z większością tez Freuda czy nie, trzeba przyznać, że zmienił on na zawsze nasz sposób myślenia o
ludzkiej psychice, jej złożonych możliwościach i zróżnicowaniu.
Teorie postfreudowskie
Niektórzy kontynuatorzy Freuda zachowali jego podstawową wizję osobowości jako pola bitwy między
nieświadomymi impulsami pierwotnymi a wartościami społecznymi, ale wielu jego intelektualnych spadkobierców
było także dysydentami, którzy wprowadzili poważne korekty do psychoanalitycznego obrazu osobowości. Ogólnie
postfreudyści wprowadzili następujące zmiany: (a) położyli większy nacisk na funkcje ego wraz z mechanizmami
obronnymi, rozwój jaz
ni, świadome procesy myślowe i doskonalenie osobowości; (b) przypisali większą rolę w
kształtowaniu osobowości zmiennym społecznym (kulturze, rodzinie i rówieśnikom); (c) przypisali mniejszą rolę
popędowi seksualnemu, czy też energii libido oraz (d) rozszerzyli okres rozwoju osobowości z dzieciństwa na całe
życie. Dwóch spośród znamienitych kontynuatorów Freuda było jednocześnie jego surowymi krytykami - Alfred Adler
i Carl G. Jung.
Alfred Adler (1929) zgadzał się z założeniem, że osobowością kierują życzenia, z których nie zdajemy sobie
sprawy:  Człowiek wie więcej niż rozumie". Odrzucił on jednak znaczenie Erosa i zasady przyjemności. Adler uważał,
że jako bezradne, zależne małe dzieci, wszyscy doświadczamy poczucia niższości. Dowodził, że nasze życie
zdominowane jest przez poszukiwanie sposobów przezwyciężenia tego uczucia. Kompensujemy je, dążąc do poczucia
adekwatności, lub, jeszcze częściej, dokonujemy hiperkompensacji poczucia niższości, walcząc o własną wyższość.
Struktura osobowości buduje się wokół tego podstawowego dążenia. Ludzie obierają różne style życia zależnie od
specyficznych sposobów przezwyciężania swego pierwotnego, dojmującego poczucia niższości. Konflikty osobowości
wypływają nie tyle z rywalizujących impulsów wewnętrznych, ile z niezgodności między naciskami środowiska
zewnętrznego a indywidualnym dążeniem do adekwatności.
Carl Gustav Jung (1959) znacznie rozszerzył pojęcie nieświadomości. Według niego nie ogranicza się ona do
unikatowych doświadczeń życiowych jednostki, zawierateż fundamentalne prawdy psychologiczne wspólne całemu
rodzajowi ludzkiemu. Nieświadomość zbiorowa (collective unconsciousness) predysponuje nas wszystkich do
reagowania w ten sam sposób na pewne bodz
ce. Dzięki niej rozumiemy intuicyjnie pierwotne mity, dzieła sztuki i
symbole, które są uniwersalnymi archetypami ludzkiej egzystencji. Archetyp (archetype) jest to prymitywna
reprezentacja symboliczna pewnego rodzaju doświadczeń lub obiektów. Z każdym archetypem wiąże się
instynktowna skłonność do odczuwania, myślenia i doświadczania go w specjalny sposób. Jung zaczerpnął wiele
archetypów z historii i mitologii: bóg słońce, heros, matka ziemia. Animus to archetyp męski, podczas gdy
archetypem żeńskim jest anima, i zarówno kobiety jak i mężczyz
ni doświadczają w różnym stopniu obu tych
archetypów. Nasza reakcja na osobę przeciwnej płci składa się z reakcji na jej szczególne cechy oraz nasze własne
archetypy przeciwnej płci. Archetypem jaz
ni jest mandala albo magiczny krąg, który symbolizuje dążenie do jedności i
pełni (Jung, 1973).
Jung przedstawiał zdrową, zintegrowaną osobowość jako równoważącą przeciwstawne siły, takie jak męska
agresywność i kobieca wrażliwość. Ta wizja osobowości, jako konstelacji kompensujących się sił wewnętrznych
pozostających w równowadze dynamicznej, zwana jest psychologią analityczną (analytic psychology). Chociaż Freud
wybrał Junga na następcę tronu w ruchu analitycznym, ten dokonał przewrotu pałacowego, odrzucając dominującą
rolę libido, tak centralną dla Freudowskiej teorii seksualizmu. Do dwóch podstawowych impulsów seksualnych i
agresywnych Jung dodał dwa równie potężne nieświadome instynkty: potrzebę twórczości i potrzebę samo-
urzeczywistnienia. Poglądy Junga miały zasadniczy wpływ na pojawienie się psychologii humanistycznej w Ameryce
(Jung, 1965).
Podsumowanie
Psychodynamiczna teoria osobowości Freuda wskazuje nieświadome motywy i konflikty jako ważne
determinanty zachowania. Freud uważał, że do konfliktu dochodzi między trzema częściami osobowości: id
(podlegającym zasadzie przyjemności), superego (podlegającym zasadzie moralności) i ego (podlegajgcym zasadzie
realizmu). Aby rozwiązać te konflikty i podtrzymać korzystny obraz własnej osoby, ego ucieka się często do
mechanizmów obronnych. Na przykład ego może posłużyć się wyparciem, aby utrzymać nieakceptowaine impulsy
poza świadomością, lub sublimacją, aby skierować energię seksualną id na działania akceptowalne społecznie.
Najbardziej kontrowersyjną propozycją Freuda była jego teoria faz rozwoju psychoseksualnego, podczas których
pragnienia seksualne i konflikty dzieciństwa tworzą fundament osobowości człowieka dorosłego.
Teorie psychodynamiczne powstałe po Freudzie położyły ogólnie większy nacisk na funkcje ego i zmienne
społeczne, mniejszy natomiast na popędy seksualne; te póz
niejsze teorie przeformułowały pojęcie rozwoju
osobowości, ukazując go jako proces trwający przez całe życie. Adler dowodził, że podstawową rolę w rozwoju
osobowości odgrywa dążenie ego do kompensacji poczucia niższości; Jung pomniejszał wagę popędu seksualnego i
włączył do teorii popęd do samourzeczywistnienia i popęd do twórczości. Rozszerzył też pojęcie nieświadomości o
nieświadomość kolektywną - skarbiec archetypów czyli symbolicznych reprezentacji wspólnych doświadczeń
ludzkości.
Teorie humanistyczne
Humanistyczne podejście do osobowości charakteryzuje zainteresowanie integralnością doświadczeń
osobistych i świadomych jednostki oraz jej potencjałem rozwojowym. Tacy humanistyczni teoretycy osobowości jak
Carl Rogers i Abraham Maslow uważają, że podstawowy popęd do samourzeczywistnienia jest nadrzędnym
organizatorem zróżnicowanych sił wewnętrznych, których wzajemne relacje tworzą osobowość. W myśl koncepcji
humanistycznej zachowanie motywowane jest niepowtarzalnymi dla każdego, biologicznymi i wyuczonymi
skłonnościami do rozwoju i zmiany w pozytywnym kierunku, ku samourzeczywistnieniu.
Samourzeczywistnianie (self-actualization) opisuje się jako stałą dążność jednostki do realizacji jej
zewnętrznego potencjału - do pełnego rozwoju własnych zdolności i talentów. Doświadczenia prowadzące do
wspierania i umacniania jaz
ni wartościujemy pozytywnie i poszukujemy ich. Doświadczenia sprzeczne z pozytywnym
rozwojem osoby wartościujemy negatywnie i ich unikamy. To wrodzone dążenie do samospełnienia i realizacji
niepowtarzalnego potencjału jednostki jest konstruktywną siłą przewodnią, popychającą każdą osobę do zachowań
pozytywnych i umacniania  ja". Teorie humanistyczne przedstawia się jako holistyczne, dyspozycjonistyczne,
fenomenologiczne i egzystencjalne. Są one również zdecydowanie optymistyczne, jeśli chodzi o naturę ludzką.
Teorie humanistyczne są holistyczne, ponieważ zawsze wyjaśniają odrębne działania ludzi w kategoriach ich
osobowości jako całości. Człowiek to nie suma odrębnych cech, z których każda wpływa na zachowanie w odmienny
sposób. Maslow uważał, że ludzie są wewnętrznie motywowani do przechodzenia na wyższe poziomy w hierarchii
potrzeb, chyba że hamuje ich deprywacja na poziomach niższych.
Teorie humanistyczne są dyspozycjonistyczne, ponieważ skupiają się na wewnętrznych własnościach osoby,
które wywierają główny wpływ na kierunek zachowania. Wpływ sytuacyjny jest najczęściej traktowany jako
ograniczenia i bariery, działające podobnie jak sznurek od balonika. Po uwolnieniu od negatywnych uwarunkowań
sytuacyjnych, skłonność do urzeczywistniania powinna aktywnie kierować ludzi ku wyborom sprzyjającym życiu.
Teorie humanistyczne są fenomenologiczne i ponieważ kładą nacisk na punkt odniesienia jednostki i jej
subiektywną wizję rzeczywistości - nie zaś na obiektywną perspektywę obserwatora lub terapeuty. Skupiają się także
na teraz
niejszości: doświadczenia przeszłe są ważne tylko o tyle, o ile doprowadziły osobę do sytuacji teraz
niejszej,
przyszłość zaś oznacza cele do osiągnięcia.
Wreszcie, tacy teoretycy jak Rollo May (1975) przypisywali teoriom humanistycznym perspektywę
egzystencjalną. Skupiały się one na wyższych procesach psychicznych jako narzędziach interpretacji doświadczenia.
Albo pozwala nam ona stawić czoła codziennym wyzwaniom egzystencji, albo też dajemy się im przytłoczyć.
Wyjątkowym aspektem tych teorii jest zainteresowanie wolnością, co różni je znacznie od deterministycznie
zorientowanych behawioryzmu i psychoanalizy.
Rogersa teoria skoncentrowana na osobie
Carl Rogers (1947, 1951, 1977) opracował terapię skoncentrowaną na kliencie, w której ustalenie celów i
kierunku, jaki ma przyjąć terapia by je osiągnąć, zależało od klienta. Póz
niej Rogers nazwał swoją terapię
skoncentrowaną na osobie, ponieważ podejście to służyło zajmowaniu się ludz
mi w ogólności i klientami (pacjentami)
jako ludz
mi. Rogers postulował, by słuchać dokładnie tego co ludzie mówią na własny temat - ich przemyśleń,
znaczenia nadawanego przez nich własnemu doświadczeniu.
Jak już zauważyliśmy, rdzeniem tego podejścia jest pojęcie samourzeczywistnienia. Popęd do
samourzeczywistnienia czasami wchodzi w konflikt z potrzebą aprobaty społecznej i samoakceptacji, szczególnie gdy
osoba czuje, że do uzyskania aprobaty konieczne jest spełnienie pewnych obowiązków i warunków. Dlatego Rogers
kładł nacisk na istotność bezwarunkowo pozytywnego stosunku do wychowywanych dzieci. Jego zdaniem dzieci
powinny czuć, że będą zawsze kochane i aprobowane, mimo swych błędów i złych zachowań - że nie muszą
 zarabiać" na miłość rodziców. Postulował by w sytuacji, kiedy dziecko zachowa się z
le, rodzice kładli nacisk na to, że
przedmiotem potępienia jest dane zachowanie, a nie samo dziecko. Bezwarunkowo pozytywny stosunek jest ważny
także dla dorosłych, ponieważ martwienie się zdobywaniem aprobaty koliduje z samourzeczywistnieniem. Jako
dorośli potrzebujemy wymiany bezwarunkowo pozytywnego stosunku z bliskimi osobami. Co ważniejsze,
potrzebujemy odczuwać bezwarunkowo pozytywny stosunek do samych siebie, mimo słabości, z którymi się
zmagamy. W ostatnich latach Rogers za pomocą tych pojęć przedstawił potrzebę tworzenia zdrowego klimatu
psychologicznego ułatwiającego rozwój osobisty w stosunkach szkolnych, międzyrasowych i międzykulturowych.
Ta wzniosła wizja osobowości została entuzjastycznie powitana przez wielu terapeutów wychowanych na
gorzkiej diecie freudyzmu. Podejście humanistyczne skupia się bezpośrednio na ulepszaniu - na czynieniu życia
przyjemniejszym, w miejsce zgłębiania bolesnych wspomnień, które czasem lepiej pozostawić w stanie wyparcia.
Terapia skoncentrowana na kliencie zachęca go do tworzenia własnych recept poprawy i decydowania, które aspekty
swego życia chciałby zmienić.
Krytyczna ocena teorii humanistycznych
Trudno jest krytykować teorie, które zachęcają nas byśmy docenili samych siebie, nawet za błędy. Któż
mógłby mieć zastrzeżenia do nacisku na wzrost, obraz własnej osoby i spełnianie ludzkiego potencjału jednostki?
Mogliby behawioryści i mają je w istocie. Behawioryści zarzucają ideom humanistycznym mglistość. Pytają, czym jest
dokładnie samourzeczywistnianie? Czy jest to skłonność wrodzona, czy tworzy ją otoczenie kulturowe? Trudno także
behawiorystom zrozumieć, w jaki sposób teorie humanistyczne wyjaśniają szczególne własności jednostek, uważają
je za teorie na temat ludzkiej natury i cech wspólnych nam wszystkim, a nie za teorie indywidualnej osobowości czy
podstaw różnic między ludz
mi. Psychologowie eksperymentalni utrzymują, że zbyt wiele pojęć psychologii
humanistycznej jest tak niejasnych, iż nie da się ich sprawdzić w kontrolowanych badaniach. Choć to stwierdzenie
jest słuszne w odniesieniu do niektórych z bardziej ogólnych pojęć humanistycznych, znaczące badania zweryfikowały
wiele z bardziej szczegółowych pojęć humanistycznych teorii osobowości (Roberts, 1973). Inni psychologowie
zwracają uwagę, że nacisk na rolę jaz
ni jako z
ródła doświadczenia i działania prowadzi do lekceważenia przez
psychologów humanistycznych ważnych zmiennych środowiskowych, które także wpływają na zachowanie.
Psychoanalitycy krytykują nacisk humanistów na teraz
niejsze doświadczenie świadome. Dowodzą, że to podejście nie
docenia potęgi nieświadomości. Osoby, które doznają nieświadomych konfliktów i używają mechanizmów
obronnych, żeby sobie z nimi poradzić, nie są w stanie trafnie opisać samych siebie za pomocą prostej introspekcji.
Kolejne zarzuty pod adresem tej ogólnej teorii osobowości są następujące: (a) ignoruje ona historię indywidualną i
wpływy przeszłości, a także rozwojowe aspekty osobowości; (b) nadmiernie upraszcza złożoność osobowości,
redukując ją do  naturalnej" skłonności do samourzeczywistnienia; (c) nie potrafi przewidzieć, jak poszczególne
jednostki reagują w danej sytuacji oraz (d) czyni jaz
ń niedostępną dla sceptycznych badaczy - oto wniosek pewnych
niechętnych krytyków:  Wyjaśnianie osobowości na podstawie hipotetycznych skłonności jaz
ni jest co najwyżej
podtrzymującym na 7duchu użyciem nowych słów, a nie prawdziwym wyjaśnianiem" (Liebert i Spiegler, 1982, s. 411).
Podsumowanie
Teorie humanistyczne kładą nacisk na potrzebę samourzeczywistnienia, podstawową ludzką skłonność do
rozwoju potencjału twórczego i do wzrostu. Są to teorie holistyczne, dyspozycjonistyczne, fenomenologiczne i
egzystencjalne przez to, że starają się zrozumieć całość osobowości obejmującą wrodzone własności, doświadczenie
subiektywne i zmagania z wyzwaniami egzystencji, które łącznie kierują zachowaniem. Terapia skoncentrowana na
kliencie Carla Rogersa pozwala klientowi decydować, co trzeba zmienić i jaki powinien być kierunek terapii.
Niezbędnym składnikiem samourzeczywistniania jest, jak twierdzi Rogers, bezwarunkowo pozytywny stosunek do
samego siebie i ze strony osób znaczących, jak rodzice, przyjaciele czy terapeuta. Teorie humanistyczne krytykowano
za zajmowanie się doświadczeniem świadomym z pominięciem roli nieświadomych motywów i bodz
ców
środowiskowych. Ponadto jego fundamentalne pojęcia, takie jak samourzeczywistnianie, są mgliście zdefiniowane i
trudne do obserwacji.
Teorie społecznego uczenia się i teorie poznawcze
Wszystkim omówionym dotąd teoriom wspólny jest nacisk na hipotetyczne mechanizmy wewnętrzne -
cechy, instynkty, impulsy, skłonności do samo urzeczywistnienia - które napędzają zachowanie i stanowią podstawę
funkcjonowania osobowości. Natomiast psychologów zorientowanych na teorię uczenia się interesuje coś zupełnie
innego. Poszukują oni zmiennych środowiskowych - okoliczności wzmacniających  które kontrolują zachowanie. Z
ich punktu widzenia, zachowanie i osobowość kształtuje przede wszystkim środowisko zewnętrzne. W związku z tym
osobowość traktują jako sumę jawnych i ukrytych reakcji, którą można odtworzyć na podstawie jednostkowej historii
wzmocnień; ludzie są różni, ponieważ różne są ich historie wzmocnień.
W tej koncepcji osobowość nie pełni aktywnej roli, nie jest przyczyną zachowania - to zachowanie określa
osobowość. Opracowania takiej - dość wąskiej i sterylnej - behawiorystycznej koncepcji osobowości podjął się jako
pierwszy zespół psychologów z Uniwersytetu Yale pod kierownictwem Johna Dollarda i Neala Millera (1950).
Następnie Albert Bandura i Walter Mischel znacznie ją rozbudowali, dokonując ważnego połączenia tradycji
behawiorystycznej i teorii uczenia się z nowymi ideami psychologii społecznej i poznawczej.
Dollard i Miller zliberalizowali ściśle behawiorystyczne spojrzenie na osobowość, wprowadzając takie pojęcia
jak popędy wyuczone, zahamowanie reakcji i wyuczone wzorce nawyków. Podobnie jak Freud, podkreślali oni
motywacyjną siłę napięcia i wzmacniające (nagradzające) następstwa redukcji napięcia. Organizm działa na rzecz
redukcji napięcia, wytwarzanego przez niezaspokojone popędy. Zachowanie skutecznie redukujące takie napięcie jest
powtarzane, stając się ostatecznie wyuczonym nawykiem wzmacnianym nadal powtarzającą się redukcją napięcia.
Dollard i Miller wykazali również, że możemy się uczyć przez naśladownictwo  na drodze obserwacji zachowania
innych, kiedy sami jeszcze nie musimy wykonywać reakcji. Ta idea rozszerzyła spojrzenie psychologów na uczenie się
zarówno skutecznych, jak i destruktywnych nawyków. Osobowość kształtuje się jako suma takich nawyków
wyuczonych.
Bandura i Mischel podzielali założenie, że żywotną sprawą dla psychologii osobowości jest rozpoznanie
potężnego wpływu bieżących, specyficznych bodz
ców środowiskowych, porzucenie zaś takich mglistych i z
le
zdefiniowanych mechanizmów i pojęć jak cechy czy instynkty. Podkreślali także wagę wyuczonych wzorców
zachowania opartych na społecznym uczeniu się - obserwacji innych i otrzymywanych od nich wzmocnieniach
społecznych. Zrobili kolejny, istotny krok naprzód, podkreślając wagę procesów poznawczych na równi z wagą
procesów behawioralnych, przywracając w ten sposób działającemu ciału myślący umysł.
Zwolennicy poznawczych teorii osobowości zwrócili uwagę na istnienie ważnych różnic indywidualnych w
sposobach myślenia o sytuacjach zewnętrznych i ich definiowaniu. Teorie poznawcze wysuwają na pierwszy plan
proces umysłowy, przez który ludzie przekształcają swoje wrażenia i spostrzeżenia w zorganizowane odwzorowania
rzeczywistości. Podobnie jak teorie humanistyczne, podkreślają one fakt uczestnictwa jednostek w tworzeniu
własnych osobowości. Ludzie w dużym stopniu aktywnie wybierają swoje środowisko, toteż nawet jeśli środowisko
ma na nas znaczny wpływ, nie jesteśmy biernymi przedmiotami tego wpływu. Rozważamy alternatywy i wybieramy
warunki, w których działamy i które działają na nas, wybieramy te sytuacje, po których spodziewamy się wzmocnień,
a unikamy niesatysfakcjonujących i niepewnych.
Związek między zmiennymi sytuacyjnymi i poznawczymi w organizacji zachowania znajdziemy w pewnej
liczbie teorii osobowości. W tej części naszej prezentacji podejścia poznawczego omówimy teorię konstruktów
osobistych George'a Kelly'ego, a następnie przyjrzymy się bliżej teoriom społecznego uczenia się Waltera Mischela i
Alberta Bandury.
Teoria konstruktów osobistych Kelly'ego
George Kelly (1955) stworzył teorię osobowości, która kładzie główny nacisk na aktywne konstruowanie
przez każdą osobę jej własnego świata. Dowodził on dobitnie, że nikt nigdy nie jest ofiarą ani przeszłej historii, ani
teraz
niejszego środowiska. Choć zdarzeń nie da się zmienić, każde zdarzenie można alternatywnie zinterpretować.
Ludzie zawsze mogą odtwarzać swoją przeszłość lub określać swoje teraz
niejsze trudności na rozmaite sposoby.
Według Kelly'ego nauka jest metaforą procesu konstrukcji poznawczej. Naukowcy tworzą teorie, żeby
zrozumieć świat przyrody i formułować przewidywania na temat tego, co wydarzy się przy spełnieniu określonych
warunków. Sprawdzianem teorii naukowej jest jej użyteczność - to, jak dobrze pozwala ona wyjaśniać i przewidywać.
Jeśli teoria nie działa dobrze lub jeśli rozszerza się ją poza zbiór faktów, poza którym dobrze nie działa, wówczas
może i powinna zostać opracowana nowa teoria. Kelly dowodził, że każdy człowiek funkcjonuje jak naukowiec.
Pragniemy przewidywać i wyjaśniać otaczający nas świat - szczególnie świat międzyludzki. Budujemy teorie na temat
świata z elementów zwanych konstruktami osobistymi. Kelly definiował konstrukty osobiste (personal constructs)
jako przekonania danej osoby na temat tego, co jest wspólne dwóm osobom lub zdarzeniom i co różni je od trzeciej
osoby lub zdarzenia. Na przykład mogę powiedzieć, że mój wuj i mój brat są podobni, ponieważ są bardzo
rywalizacyjni. Moja siostra różni się od nich, ponieważ lubi pozostawać w cieniu innych. Wygląda na to, że użyłem
konstruktu  rywalizacyjność - uleganie innym" do organizacji spostrzegania osób z mojego otoczenia. Stosując to
pojęcie do wielu znanych mi osób mogę podzielić je na kategorie lub umieścić na skali, rozciągającej się od
najbardziej rywalizacyjnych osób jakie znam do osób najchętniej ulegających innym.
Masz wiele różnych konstruktów osobistych, których możesz używać do zrozumienia każdej osoby i sytuacji.
Chociaż wiele osób używa częściowo tych samych konstruktów co ty, niektóre z tych konstruktów są niepowtarzalnie
twoje. Wszystkie twoje konstrukty łączą się w zintegrowany system przekonań, który wpływa na twój sposób
interpretowania napotykanych sytuacji, reagowania na nie i odczuwania ich. Konstrukty stale dostępne to takie,
których używasz często i automatycznie. Wpływają one na to, jak oceniasz informacje o innych i kształtujesz sobie ich
obraz. Są prawdopodobnie względnie stałe w długich przedziałach czasowych (Lau, 1989; Higgins, 1990). Możemy je
rozumieć jako schematy - porcje wiedzy, które sterują przetwarzaniem informacji.
Adaptacja do nowej sytuacji wymaga, by twój system konstruktów był otwarty na zmiany; jeśli trudno ci
zrozumieć lub przewidzieć bieg wydarzeń, być może korzystnie byłoby znalez
ć nowe sposoby interpretacji świata.
Kelly uważał, że ludzie różnią się gotowością do zmiany konstruktów, przy czym z
ródłem kłopotów może być zarówno
sztywna odmowa zmiany starych, nieefektywnych konstruktów, jak i nerwowa zmiana konstruktów z każdą zmianą
sytuacji.
Kelly podkreślał idiograficzną naturę systemu konstruktów osobistych każdej osoby, omawiając systemy,
struktury i procesy tylko w kategoriach ogólnych, niewiele zaś mówiąc o treści konstruktów.
Poznawcza teoria społecznego uczenia się Bandury
Dzięki swoim pismom teoretycznym i rozległym badaniom na dzieciach i dorosłych Alfred Bandura (1986) z
Uniwersytetu Stanforda stał się wybitnym rzecznikiem podejścia do osobowości przyjmującego perspektywę teorii
społecznego uczenia się. Podejście to łączy podstawy teorii uczenia z naciskiem na ludzkie interakcje z otoczeniem
społecznym. Z perspektywy społecznego uczenia się ludzie nie są ani igraszką sił wewnętrznych, ani bezradnymi
pionkami sterowanymi przez środowisko.
Podejście społecznego uczenia się podkreśla specyficznie ludzki charakter procesów poznawczych
zaangażowanych w nabywanie i podtrzymywanie wzorców zachowania, czyli kształtowanie osobowości. Ponieważ
potrafimy manipulować symbolami i myśleć o wydarzeniach zewnętrznych, jesteśmy w stanie przewidywać możliwe
konsekwencje naszych działań bez rzeczywistego ich doświadczania. Oprócz uczenia się na własnych
doświadczeniach, uczymy się także zastępczo przez obserwację innych ludzi. Jednakże nie jest to obserwacja bierna i
mechaniczna: dokonujemy subtelnych rozróżnień w obrębie warunków bodz
cowych, które doprowadziły do danego
zachowania i jego konsekwencji. Tak więc jeśli obserwowane zachowanie podlega karze, uczymy się go, ale go nie
wykonujemy, co nastąpiłoby, gdybyśmy byli świadkami jego pozytywnego wzmocnienia.
Możemy także sami wartościować własne zachowanie według standardów osobistych i samym sobie
dostarczać wzmocnień w postaci samoakceptacji lub samopotępienia. W ten sposób jesteśmy zdolni do
samoregulacji - nasza własna kontrola zachowań dominuje nad automatyczną kontrolą sił zewnętrznych. Często
jednak dopasowujemy swoje zachowania do narzuconych nam standardów. Ktoś, kto przyjmuje standardy
zewnętrzne za drogowskaz zachowania, będzie reagował inaczej niż osoba, która rozwinęła swoje standardy
osobiste.
Teoria Bandury uwypukla złożoną interakcję czynników indywidualnych, zachowania i bodz
ców
środowiskowych. Każdy z tych elementów może wpływać na inne i zmieniać je. Ta zmiana rzadko jest
jednokierunkowa  ma ona charakter wzajemny. Twoje zachowanie może pozostawać pod wpływem zarówno twoich
postaw, przekonań czy uprzedniej historii wzmocnień, jak i bodz
ców obecnych w środowisku. To, co robisz, może
wpływać na środowisko, z kolei środowisko może oddziaływać na ważne aspekty twojej osobowości, ale także - na
zasadzie sprzężenia zwrotnego - może na nią wpływać twoje własne zachowanie. W myśl tej istotnej dla teorii
społecznego uczenia się koncepcji determinizmu wzajemnego (reciprocal determinism) (Bandura, 1981 a), pełne
zrozumienie ludzkiego zachowania, osobowości i ekologii społecznej wymaga zbadania wszystkich tych składników
I tak na przykład jeśli mam nadwagę, nie wybiorę aktywności lekkoatlety, lecz jeśli mieszkam w pobliżu
basenu, mogę oddawać się pływaniu. Jeśli jestem towarzyski, będę rozmawiał z innymi ludz
mi odwiedzającymi
basen i tworzył bardziej przyjazną atmosferę, co czyni środowisko przyjemniejszym. To tylko drobna ilustracja
wzajemnego determinizmu osoby, środowiska i zachowania.
Uczenie się obserwacyjne
Być może najważniejszą zasługą teorii Bandury jest zwrócenie uwagi na uczenie się obserwacyjne
(observational learning), jako proces, dzięki któremu podmiot zmienia swe zachowanie pod wpływem obserwacji
zachowania innej osoby. Podejście podważyło tradycyjną teorię behawiorystyczną, ponieważ twierdzi się w nim, że
człowiek może uczyć się bez wykonywania obserwowalnych zachowań. Dzięki uczeniu się obserwacyjnemu dzieci i
dorośli otrzymują ogromny zakres informacji o swym środowisku społecznym - o tym, co stosowne i prowadzi do
nagrody, co zaś prowadzi do kary lub nie wzbudza reakcji. Zdolności, postawy i przekonania mogą być nabywane po
prostu na drodze obserwacji tego co ludzie robią i następujących po tym konsekwencji. Może to na przykład
oznaczać, że identyfikacja u dzieci kształtuje się w znacznym stopniu przez obserwację zachowania mężczyzn i kobiet
w ich kulturze i odmiennych reakcji kulturowych na te zachowania (S. Bem, 1984). Dzieci mogą się także uczyć cech
osobowości takich jak altruizm (Straub, 1974) lub zdolność do opóz
niania gratyfikacji przez obserwacje modeli
bezpośrednio w otoczeniu lub pośrednio w książkach, filmach i TV. Dzieci mogą rozwijać swoją tożsamość płciową
obserwując, w jaki sposób zachowują się w ich kulturze kobiety i mężczyz
ni.
Poczucie własnej skuteczności
Bandura opracował ostatnio pojęcie poczucia własnej skuteczności jako centralną część swej teorii
społecznego uczenia się (1986). Poczucie własnej skuteczności (self-efficacy) jest to przekonanie jednostki, że poradzi
sobie pomyślnie z konkretną sytuacją. Poczucie własnej skuteczności wpływa na spostrzeganie, motywację i poziom
wykonania jednostki na wiele sposobów. Jeśli oczekujemy, że będziemy nieskuteczni, nawet nie próbujemy wykonać
pewnych działań, nie podejmujemy ryzyka. Unikamy sytuacji, w których czujemy się nie na miejscu. Nawet jeśli w
rzeczywistości stać nas na coś i pragniemy tego, możemy nie podjąć wymaganych działań lub nie dążyć do
pomyślnego ich wykonania, jeżeli myślimy, że nie mamy odpowiednich możliwości.
Poczucie skuteczności jest czymś innym niż ogólna wiara w siebie. Bandura uważa, że najdogodniej
pojmować ludzką ocenę własnych zdolności jako wiązkę wartościowań specyficznych. Jego zdaniem upraszczanie
całej złożoności ludzkiej samowiedzy i samooceny do jednej etykietki poczucia skuteczności jest zwodnicze. Niemniej
jednak poczucie skuteczności może wpływać na zachowanie w sytuacjach odmiennych od tych, w których powstało,
ponieważ utrwalone pozytywne oczekiwania co do własnej kompetencji mogą się generalizować na nowe sytuacje
(Bandura, 1977b).
Oprócz osiągnięć rzeczywistych - często określanych jako dokonania odgrywane (enactive) - istnieją trzy inne
z
ródła oczekiwań skuteczności: (a) doświadczenie zastępcze, czyli nasze obserwacje działań innych osób; (b)
perswazja społeczna i autoperswazja (inni mogą nas przekonać, że jesteśmy w stanie coś zrobić lub też możemy o
tym przekonać samych siebie) oraz (c) spostrzeganie własnego pobudzenia towarzyszącego myślom o zadaniu lub
podejmowaniu go. Na przykład lęk sugeruje słabe oczekiwanie skuteczności, podniecenie zaś  oczekiwanie sukcesu.
Poza tym, że sądy o własnej skuteczności wpływają na rodzaj wybieranych przez nas aktywności, zadań,
sytuacji i towarzystwa, wpływają one także na ilość wkładanego przez nas wysiłku i wytrwałość w obliczu trudności.
To, na ile energicznie i wytrwale student oddaje się zadaniom akademickim, zależy bardziej od jego poczucia własnej
skuteczności niż od rzeczywistych zdolności. Oczekiwania sukcesu lub porażki mogą podlegać wpływowi informacji
zwrotnej o wykonaniu, ale jest bardziej prawdopodobne, że stworzą one informacje zwrotne przewidywane, a więc
staną się samospełniającymi się proroctwami.
Oczekiwanie niepowodzenia - a w konsekwencji zaniechanie starań - może oczywiście opierać się nie tylko na
poczuciu własnej nieskuteczności, ale i na spostrzeganiu sytuacji jako obojętnej, karzącej lub nie dającej wsparcia.
Takie oczekiwania nazywane są oczekiwaniami opartymi na wynikach (zob. rys. 14.4). Osoby, które sądzą, że
działanie jest daremne z powodu poczucia małej skuteczności muszą rozwinąć w sobie kompetencje, które poprawią
spostrzeganie własnej skuteczności. Z drugiej strony, jeśli ktoś uważa reagowanie za daremne z powodu oczekiwań
opartych na wynikach, to być może należy zmienić otoczenie, a nie samego siebie - tak by po prawidłowych reakcjach
wzmocnienia rzeczywiście nastąpiły.
Rysunek 14.4 Bandury model poczucia skuteczności. W modelu umieszcza się oczekiwania co do skuteczności
między osobą a jej zachowaniem, zaś oczekiwania co do wyniku między zachowaniem a jego przewidywanym
wynikiem.
Czy poczucie skuteczności nauczyciela może wpływać na wyniki uczniów? Wyniki badań terenowych
przeprowadzonych w szkole silnie wspierają tezę o związku między osobowością a poziomem wykonania. W badaniu
uczestniczyło 48 nauczycieli w 4 szkołach średnich o znacznym udziale uczniów  zdeprywowanych kulturowo".
Badacze mierzyli u nauczycieli poczucie skuteczności uczenia za pomocą skal samoopisu, prowadzili obserwacje
 klimatu i atmosfery" na lekcjach i oceniali postępy uczniów za pomocą standardowych testów. Korelacje między
tymi i jeszcze innymi pomiarami wykazują, że nauczyciele o poczuciu większej skuteczności mają skłonność do
podtrzymywania pozytywnego klimatu emocjonalnego w swych klasach, unikając surowych metod kontroli
zachowania, która to skłonność charakteryzuje nauczycieli o poczuciu małej skuteczności. Ponadto wyniki uczniów z
matematyki były znacząco skorelowane z poczuciem skuteczności nauczycieli - im większe poczucie skuteczności
nauczyciela, tym lepsze wyniki uczniów. Jednak ten efekt ograniczał się do nauki matematyki. Nie wystąpił natomiast
w teście czytania - być może dlatego, że nie było to przedmiotem nauczania na lekcjach podstawowych umiejętności
językowych, prowadzonych przez badanych nauczycieli (Ashton i Webb, 1986).
Krytyczna ocena teorii uczenia się i teorii poznawczych
Krytycy utrzymują, że podejście behawiorystyczne wylewa tętniącą życiem osobowość dziecka pozostawiając
zimną kąpiel; interesując się tak bardzo bodz
cami środowiskowymi, traci kontakt z osobą. Czy osobowość to wiązka
zmiennych bodz
cowych, czy żywy człowiek? Jeśli osobowość tworzy się przez mechaniczne powtarzanie wcześniej
wzmacnianych reakcji, to skąd biorą się zachowania nowe - twórcze osiągnięcia, pomysły innowacyjne i dzieła sztuki?
Krytycy dowodzą także, iż większość procesów uczenia się badanych przez behawiorystów opiera się na bardzo
specyficznych reakcjach, wzmacnianych dlatego, że organizm znajduje się pod wpływem motywacji braku (stan
napięcia), a inne działania i wzmocnienia są niedostępne. Ponadto, ponieważ uwaga koncentruje się na procesie
uczenia się, treść niepowtarzalnych własności, które składają się na osobowość, zostaje pominięta.
Pod adresem teorii poznawczych pada szereg zarzutów związanych z ignorowaniem przez nie emocji jako
ważnego składnika osobowości. Teorie te kładą nacisk na zmienne racjonalne, związane z przetwarzaniem informacji,
takie jak konstrukty czy strategie kodowania. Emocje są traktowane jako co najwyżej produkt uboczny myśli i
zachowań lub też jako jeszcze jeden rodzaj myśli, bez przypisywania im odrębnego statusu i znaczenia. Dla
wszystkich, którzy uznają emocje za oś ludzkiej osobowości, jest to poważny błąd. Wiele badań wykazało istotny
wpływ emocji na procesy poznawcze, pamięć, czas reakcji i podejmowanie decyzji (Bower, 1981; Zajonc, 1980).
Odczucia mogą być ważnymi determinantami treści i struktury poznawczej, nie zaś  otoczką poznawczą". Teorie
poznawcze są również atakowane za lekceważenie wpływu motywacji nieświadomej na zachowanie i afekt.
Kolejna grupa zarzutów dotyczy nieokreśloności wyjaśnień odnośnie do sposobów, w jakie tworzą się
konstrukty osobiste i kompetencje. Teoretycy poznawczy mają niewiele do powiedzenia na temat rozwojowych
podstaw osobowości dorosłych. Koncentracja na subiektywnym spostrzeganiu warunków bieżącego zachowania
odwraca uwagę od dziejów jednostki. Zarzuty te odnoszą się przede wszystkim do teorii Kelly'ego, którą przedstawia
się raczej jako system pojęciowy niż teorię, ponieważ koncentruje się na strukturze i procesach, niewiele mówiąc o
treści konstruktów osobistych.
Pomimo tych zarzutów, poznawcze teorie osobowości wniosły istotny wkład we współczesną psychologię.
Teoria Kelly'ego oddziałała na wielu terapeutów poznawczych. Dzięki koncepcjom Bandury lepiej wychowujemy
dzieci i pomagamy im w nauce. Mischelowska analiza sytuacji pozwoliła nam lepiej zrozumieć złożoność i znaczenie
interakcji między wpływem jednostki na sytuację i wpływem sytuacji na jednostkę.
Podsumowanie
Zwolennicy teorii uczenia się uważają, że zachowania nie determinują wewnętrzne mechanizmy w rodzaju
cech, lecz kombinacja bodz
ców środowiskowych i uprzednich wzmocnień. Osobowość jest to suma reakcji jednostki,
którq można odtworzyć z jej historii uczenia się. Dollard i Miller, teoretycy uczenia się, starajqc się sformułować
laboratoryjnie sprawdzalne hipotezy na temat osobowości, uzupełnili takie pojęcia Freudowskie jak redukcja napięcia
o popędy wyuczone, zahamowanie reakcji i nawyki wyuczone. Natomiast Bandura podkreślał wagę czynników
społecznych i poznawczych - szczególnie uczenia się przez obserwację, wzajemnego determinizmu i spostrzegania
własnej skuteczności.
Kelly uważał, że konstrukty osobiste wpływają na to, jak jednostka przetwarza informacje o innych ludziach, o
środowisku i o dostępnych sposobach zachowania. Konstrukty stale dostępne to takie, z których ludzie często
korzystają, ponieważ mają one zastosowanie w szerokim zakresie sytuacji. Teorie społecznego uczenia się i teorie
poznawcze były krytykowane za koncentrację na racjonalnym przetwarzaniu informacji, ignorowanie zaś tak
istotnych wyznaczników zachowania jak emocje i motywy nieświadome.
Teorie jaz
ni
Kiedy teorie społecznego uczenia się otworzyły ponownie  czarną skrzynkę" doświadczeń wewnętrznych,
którą uprzednio zamknęli behawioryści, odnalazły w niej całe pokłady skarbów i utrapień. Choć poznawcze podejście
do jaz
ni było czymś nowym, podstawy teorii jaz
ni zostały już dawno wypracowane przez filozofów, socjologów,
analityków i psychologów humanistycznych.
Najznamienitszym zwolennikiem analizy jaz
ni był William James (1890). James zidentyfikował trzy składniki
doświadczenia jaz
ni: ja materialne (jaz
ń cielesną wraz z otaczającymi ją obiektami fizycznymi); ja społeczne
(świadomość jednostki dotycząca jej reputacji w oczach innych) i ja duchowe (jaz
ń kontrolująca prywatne myśli i
uczucia). James uważał, że wszystko, co ktoś skojarzył ze swoją tożsamością, staje się w pewnym sensie częścią jaz
ni.
Ludzie reagują obronnie, kiedy zostają obrażeni ich przyjaciele lub członkowie rodziny, ponieważ zaatakowana
zostaje część ich jaz
ni. Niektórzy z teoretyków uznają, że duma z posiadanych samochodów, przywiązanie do starych
płyt czy pamiątek jest świadectwem istnienia jaz
ni rozszerzonej, która obejmuje także posiadane przedmioty.
W teoriach jaz
ni centralnym pojęciem jest wiedza. Wgląd w samego siebie był ważną częścią kuracji
psychoanalitycznej w teorii Freuda, natomiast Jung kładł nacisk na konieczność pełnej akceptacji wszystkich
aspektów świadomego i nieświadomego życia jednostki jako warunek pełnego rozwoju jaz
ni. Jaz
ń jako podmiot i
przedmiot poznania Pewni teoretycy jaz
ni dokonują rozróżnienia między podmiotem (knower) a przedmiotem
poznania (known). Podmiot to ta część ciebie, która doświadcza myśli, uczuć i spostrzeżeń - część, która kieruje
twoim zachowaniem. Jako przedmiot określa się to, co Carl Rogers i inni nazwali samowiedzą (self-concept), a więc
wszystkie twoje świadome lub potencjalnie świadome myśli, idee i oceny na własny temat.
Wielu psychologów krytykowało pojęcie jaz
ni jako podmiotu, ponieważ sugeruje ono istnienie w głowie
małego człowieczka, który integruje doświadczenia i kieruje zachowaniem. Z drugiej strony pojęcie jaz
ni jako
przedmiotu zawiera treści dostępne świadomości jednostki (Berkowitz, 1988). Toteż możemy mierzyć różne aspekty
samowiedzy na podstawie samoopisów  pytając po prostu ludzi o ich przekonania na własny temat.
Samowiedzę tworzy wiele składników. Między innymi są to twoje wspomnienia na własny temat; sądy na
temat twych cech, wartości i zdolności; jaz
ń idealna - to, jakim pragniesz się stać, możliwe ,ja", które chciałbyś
wprowadzić w życie; twoje pozytywne i negatywne oceny samego siebie (samoocena) oraz sądy o tym, co inni o tobie
myślą (McGuirei McGuire, 1988).
Dynamiczne aspekty samowiedzy
Samowiedza jest dynamiczną strukturą umysłową, która motywuje, interpretuje, organizuje, zapośrednicza i
reguluje procesy i zachowania intrapersonalne i interpersonalne. Treść i struktura twojej samowiedzy wpływa na
sposoby przetwarzania informacji na własny temat, a badania wykazują, że schematy i pojęcia, za których pomocą
najczęściej interpretujesz twoje własne zachowania, wpływają również na to, jak przetwarzasz informacje o innych
ludziach (Markus i Smith, 1981; Cantor i Kihlstrom, 1987). Istotne aspekty samowiedzy wykazują zmiany rozwojowe:
małe dzieci myślą o sobie w kategoriach właściwości fizycznych, stopniowo uwzględniają nastroje i preferencje,
wreszcie koncentrują się na swych cechach interpersonalnych, moralnych i na filozofii życia (Damon i Hart, 1988;
Livesley i Bromley, 1973).
Wiele aspektów samowiedzy znajduje odbicie w zachowaniu. Przekonaliśmy się już z prac Bandury, jak
poczucie własnej skuteczności wpływa na osiąganie przez ludzi konkretnych celów i wytrwałość w dążeniu do nich
(Markus i Nurius, 1986; Markus i in., 1990). Samoocena (self-esleem) danej osoby jest to uogólniona oceniająca
postawa wobec samego siebie, która może silnie wpływać na nasze myśli, nastroje i zachowanie. Co interesujące,
przekonanie o wpływie samooceny na zachowanie doczekało się oficjalnego poparcia w Kalifornii (1987), gdzie
założono Komisję Samooceny. Jej zadaniem jest odkrywanie sposobów poprawy samooceny dla dobra jednostek i
społeczeństwa.
Istnieją dowody na to, że dla większości ludzi podtrzymanie samooceny i zachowanie integralności
samowiedzy jest samodzielnym z
ródłem motywacji (Steele, 1988). Na przykład, wątpiąc w możliwość wykonania
jakiegoś zadania, ludzie uciekają się czasem do zachowań o charakterze samoutrudniania (self-handicapping).
Rozmyślnie działają na rzecz obniżenia poziomu wykonania! Celem tej strategii jest zdobycie gotowego
usprawiedliwienia niepowodzenia, które nie oznaczałoby braku zdolności (Jones i Berglas, 1978). Toteż jeśli obawiasz
się sprawdzić, czy twój poziom wiedzy zasługuje na zaliczenie, możesz bawić się z przyjaciółmi zamiast uczyć się do
ważnego egzaminu. W ten sposób jeśli nie zdasz, możesz obwiniać o to nieprzygotowanie, nie dowiadując się, czy
byłeś rzeczywiście zdolny zdać. Badania wykazują, że większość ludzi podejmuje się jednak autoweryfikacji, starając
się poznać lepiej samych siebie. Jednak czasami, w obliczu zwątpienia, ludzie usiłują ignorować problemy osobiste i
uruchamiają procesy zwiększania poczucia własnej wartości (self-enhancement), woląc raczej nadal siebie lubić, niż
siebie poznać. Stosując podwyższanie własnej wartości, ludzie zaprzeczają informacji lub zniekształcają ją, aby
zachować pożądany obraz samych siebie (Swann, 1990).
Kiedy rozmyślnie manipulujesz swoim ,ja" publicznym, usiłując wywrzeć określone wrażenie na innej osobie,
podejmujesz manipulację wrażeniem wywieranym na innych. Czasem nawet nie zdając sobie z tego sprawy kierujesz
swoim  ja" publicznym tak, by podtrzymać wrażenie zgodne z twoim spostrzeganiem samego siebie. W procesie tym
znanym jako potwierdzenie przez zachowanie (behavioral confirmation), twoje sądy o sobie samym kontrolują
zachowania (z
ródło) w obecności konkretnych innych osób (cel) (Snyder, 1984). Adresaci twojego zachowania będą
prawdopodobnie reagować zgodnie z ustalonym w ten sposób kontekstem zachowaniowym i potwierdzać twój
pierwotny sąd na temat samego siebie. W ten sposób sądy tworzą rzeczywistość. Ludzie ekstrawertywni wywołują
ekstrawertywne zachowania innych (Fong i Markus, 1982), osoby lękowe wywołują lęk u innych (Riggs i Cantor,
1981), a ci, którzy są pod wpływem depresji, prowokują depresyjne, wrogie uczucia u innych (Strack i Coyne, 1983).
Mimo iż oddzielenie samowiedzy od jaz
ni jako podmiotu zaowocowało wielką ilością badań i pogłębiło nasze
zrozumienie pewnych typów zachowania, niektórzy teoretycy uważają, że musimy powrócić do zintegrowanej czy
zunifikowanej koncepcji jaz
ni. Teoretycy ci lansują koncepcję jaz
ni interpersonalnej, w której zachowaniem nie
kieruje niewidzialny homunkulus (mały człowieczek) ukryty wewnątrz osoby, ale kontekst społeczny, w którym ona
żyje (Rosenberg, 1988). Hazel Markus sądzi, że jaz
ń jest dynamiczną konstrukcją, nabierającą znaczenia tylko w
kontekście międzyludzkim; bez innych nie byłoby jaz
ni (Markus i Cross, 1990). Nie ma wyraz
nej dychotomii między
publicznymi i prywatnymi aspektami jaz
ni, ani też między tym, co myślimy o sobie i tym, co naszym zdaniem sądzą o
nas inni. Wszystkie nasze zachowania interpersonalne zostają wcielone do jaz
ni. Ponadto wiele z naszych zachowań
przebiega według scenariuszy zawartych w odgrywanych przez nas rolach, a zachowania prezentowane przez nas w
różnych rolach również zostają włączone do jaz
ni.
Krytyczna ocena teorii jaz
ni
Krytycy teorii jaz
ni charakteryzują ją jako worek bez dna. Niektórzy twierdzą, że jaz
ń jako konstrukt
teoretyczny jest bezużyteczna, ponieważ tłumaczy nieznane nieznanym, przypisując siłę sprawczą zachowania
niewidzialnej personie, która nie podlega weryfikacji ani badaniu. Paradoksalnie inni krytycy utrzymują, że bardziej
dostępna pomiarowi samowiedza jest pustym zbiorem schematów, które nie mogą kierować zachowaniem pod
nieobecność jaz
ni jako podmiotu.
Podsumowanie
William James był jednym z pierwszych psychologów teoretyzujących na temat jaz
ni i jej różnych składników -
materialnych, społecznych i duchowych. Dokonano rozróżnienia pomiędzy jaz
nią podmiotową, która jest aktywnym
czynnikiem doświadczającym i jaz
nią przedmiotową poznawaną w procesie autorefleksji. Nowe podejścia
przedstawiają samowiedzę jako dynamiczną strukturę psychiczną, która nie tylko uczestniczy w interpretacji
doświadczenia i reguluje zachowanie osobiste i społeczne, ale jest również z
ródłem motywacji do działania.
Współcześnie psychologowie badają wiele aspektów samowiedzy i procesów jaz
ni, między innymi samoocenę,
samoutrudnianie, autoweryfikację i zwiększanie poczucia własnej wartości.
Zestawienie teorii osobowości - dodatek
Nie istnieje jednolita teoria osobowości, którą popierałaby większość psychologów. W naszym przeglądzie
kolejnych teorii powtarzało się kilka różnic w podstawowych założeniach. Korzystnie będzie podsumować
najważniejsze różnice w założeniach na temat osobowości i podejścia oparte na tych założeniach.
1. Dziedziczność czy środowisko. Co jest ważniejsze: czynniki genetyczne i biologiczne czy wpływy
środowiska? Teorie cech są pod tym względem podzielone; teoria Freuda opiera się w znacznym stopniu na
dziedziczności; teorie humanistyczne, poznawcze i teorie jaz
ni kładą nacisk albo na środowisko jako determinantę
zachowania, albo na interakcję ze środowiskiem jako z
ródło rozwoju i zróżnicowania osobowości.
2. Procesy uczenia się czy wrodzone prawa zachowania. Czy należy położyć nacisk na modyfikowalność
zachowania, czy też rozwój osobowości przebiega zgodnie z wewnętrznym programem? Tu także teorie cech są
podzielone. Teoria Freuda opowiada się za determinizmem wewnętrznym - w wydaniu pesymistycznym, podczas gdy
humaniści proponują pogląd optymistyczny: ludzie zmieniają się pod wpływem doświadczeń. Teorie uczenia się,
poznawcze i jaz
ni jasno opowiadają się za poglądem, iż zmiany zachowania i osobowości są wynikiem wyuczonego
doświadczenia.
3. Nacisk na przeszłość, teraz
niejszość czy przyszłość. Teoretycy cech kładą nacisk na przeszłe przyczyny
zachowania, czy to wrodzone, czy wyuczone. Dla teorii Freuda najważniejsze są przeszłe zdarzenia z wczesnego
dzieciństwa; teorie uczenia się skupiają się na przeszłych wzmocnieniach i teraz
niejszych okolicznościach; teorie
humanistyczne kładą nacisk na teraz
niejszą rzeczywistość fenomenologiczną i przyszłe cele; natomiast teorie
poznawcze i jaz
ni akcentują przeszłość i teraz
niejszość (przyszłość jest istotna, gdy chodzi o ustalanie celów).
4. Świadomość czy nieświadomość. Teoria Freuda kładzie nacisk na procesy nieświadome; z kolei teorie
humanistyczna, uczenia się i poznawcza na procesy świadome. Teorie cech poświęcają niewiele uwagi zarówno
świadomości, jak i nieświadomości; teorie jaz
ni nie zajmują na ten temat jasnego stanowiska.
5. Dyspozycje wewnętrzne czy sytuacja zewnętrzna. Teorie uczenia się podkreślają czynniki sytuacyjne; teorie
cech opierają się na czynnikach dyspozycyjnych; pozostałe dopuszczają interakcję między zmiennymi sytuacyjnymi i
osobowościowymi. Każdy typ teorii wnosi odmienny wkład w nasze rozumienie osobowości. Teorie cech dostarczają
katalogu opisującego części i struktury. Teorie psychodynamiczne dodają do tego mocny silnik i paliwo, co wprawia
wehikuł w ruch. Teorie uczenia się dostarczają kierownicy, znaków drogowych i innego wyposażenia do kontroli
jazdy. Teorie humanistyczne sadzają za kierownicą żywą osobę. Teorie poznawcze przypominają, że sposób
zaplanowania, zorganizowania podróży i póz
niejszych o niej wspomnień zależeć będzie od mapy umysłowej wybranej
przez kierowcę. Teorie jaz
ni przypominają z kolei kierowcy, by brał pod uwagę, że jego poczucie zdolności
prowadzenia ma wpływ na pasażerów i pieszych.
Główne zagadnienia
Psychologia osoby
Osobowość jest tym, co charakteryzuje jednostkę  co jest dla niej właściwe i unikatowe oraz powtarza się w
różnych sytuacjach i w różnym czasie. Teoretycy osobowości studiują całość osoby ludzkiej jako sumę odrębnych
procesów uczuciowych, myślowych i działań.
Pięć z
ródeł danych używanych w badaniach osobowości: to samoopis, opis obserwatorów, specyficzne
zachowania, dane biograficzne i pomiary fizjologiczne.
W centrum uwagi podejścia idiograficznego jest konkretna osoba i jej wewnętrzna organizacja. Podejście
nomotetyczne stara się zrozumieć wszystkich ludzi w kategoriach różnic indywidualnych mierzonych na wspólnych
wymiarach.
Teorie typów i teorie cech
Niektórzy teoretycy dzielą ludzi na odrębne typy, którym przypisują szczególne, charakterystyczne
zachowania. Inni za budulec osobowości uznają cechy. Allport, badacz o orientacji idiograflcznej, wyróżnił cechy
kardynalne, centralne i wtórne, natomiast Eysenck zsyntetyzował podejście typów i cech i badał relacje między
osobowością a własnościami fizjologicznymi.
Badania na bliz
niętach i badania adopcyjne wykazały, że cechy osobowości są po części dziedziczne.
Środowisko ma ważne znaczenie, lecz wspólne środowisko rodzinne jest mniej istotne niż środowisko odrębne,
doświadczane w inny sposób przez każde z rodzeństwa.
Wielka Piątka to wyczerpujący, pozbawiony założeń teoretycznych system opisu osobowości, który określa
relacje między potocznymi określeniami cech, pojęciami teoretycznymi i skalami pomiaru osobowości.
Poszczególne zachowania nie są spójne w różnych sytuacjach, choć wykazują pewną stabilność czasową, jeśli
dokonuje się pomiaru tego samego zachowania w tej samej sytuacji. Paradoks spójności rozwiązano dowodząc, że
wprawdzie miary cech nie wykazują międzysytuacyjnej spójności zachowania, jednak pozwalają przewidzieć
wydarzenia życiowe i pewien zakres konsekwencji w zachowaniu.
Teorie psychodynamiczne
Teoria psychodynamiczna Freuda zaakceptowała Darwinowski nacisk na biologiczną energię instynktów jako
z
ródło ludzkiej motywacji. Podstawowe idee teorii Freuda obejmują: determinizm psychiczny, wczesne
doświadczenia jako podstawowe determinanty ukształtowanej na całe życie osobowości, energię psychiczną jako
napędzającą zachowanie i kierującą nim oraz silny wpływ procesów nieświadomych. Na strukturę osobowości składa
się id (kierowane zasadą przyjemności), superego (kierowane wyuczonymi restrykcjami społecznymi i moralnymi) i
łagodzące konflikt między nimi ego (kierowane zasadą realizmu). Nie akceptowane impulsy podlegają wyparciu, a w
celu zmniejszenia lęku i podtrzymania samooceny rozwijają się mechanizmy obrony ego.
Postfreudyści położyli większy nacisk na funkcjonowanie ego i na zmienne społeczne, mniejszy zaś na impulsy
seksualne. Rozwój osobowości przedstawili jako proces obejmujący całe życie. Adler uważał, że każda osoba
wykształca konsekwentny styl życia mający za zadanie kompensację - lub hiperkompensację - poczucia niższości. Jung
eksponował pojęcie nieświadomości zbiorowej, zawierającej archetypy (symbole o znaczeniu uniwersalnym);
potrzebę twórczości i samo urzeczywistnienia uważał za potężne, nieświadome instynkty właściwe całemu gatunkowi
ludzkiemu.
Teorie humanistyczne
Teorie humanistyczne skupiają się na potencjale wzrostu jednostki. Są one holistyczne, dyspozycjonistyczne,
fenomenologiczne, egzystencjalne i optymistyczne. Rdzeniem teorii osobowości Rogersa jest samourzeczywistnianie,
stałe dążenie do spełnienia potencjału i rozwoju talentów jednostki; teoria ta koncentruje się na osobie.
Teorie społecznego uczenia się i teorie poznawcze
Teoretycy społecznego uczenia się pragną przede wszystkim zrozumieć różnice indywidualne w zachowaniu i
osobowości jako konsekwencje odmiennych historii wzmocnień. Tradycyjną analizę behawiorystyczną uzupełnili oni
o nowe idee na temat społecznego wymiaru uczenia się. Teoretycy poznawczy kładą nacisk na różnice indywidualne
w percepcji i subiektywne interpretacje środowiska. Teoria społecznego uczenia się Bandury łączy zasady uczenia się
z akcentem na interakcje społeczne. Dla analizy interakcji  osoba - zachowanie - sytuacje" podstawowe są pojęcia
wzajemnego determinizmu, uczenia się obserwacyjnego i poczucia własnej skuteczności.
Teorie jaz
ni
Teorie jaz
ni, wyrastające pierwotnie z tradycji humanistycznej, koncentrują się na znaczeniu samowiedzy dla
pełnego zrozumienia ludzkiej osobowości. Samowiedza jest dynamiczną strukturą umysłową, która motywuje,
interpretuje, organizuje, zapośrednicza i reguluje procesy i zachowania intra- i interpersonalne
Ważne terminy
archetyp (archetype) podejście idiograficzne (idiographic approach)
badania adopcyjne (adoption studies) podejście nomotetyczne (nomothetic approach)
cecha (trait) potwierdzenie przez zachowanie (behavioral
cecha centralna (central trait) confinnation)
cecha kardynalna (cardinal trait) psychodynamiczne teorie osobowości
cecha drugorzędna (secondary trait) (psychodynamicpersonalitytheories)
determinizm psychiczny (psychic determinism) psychologia analityczna (analytic psychology)
determinizm wzajemny (reciprocal determinism) samoocena (selfesteem)
ego (ego) samourzeczywistnianie (self-actualization)
Eros (Eros) samoutrudnianie (self-handicapping)
id (id) samowiedza (self-concept)
konstrukt osobisty (personal construct) somatotypy (somatotypes)
lęk (anxiety) studium przypadku (case study)
libido (libido) superego (superego)
mechanizmy obrony ego (ego defense mechanisms) Tanatos (Thanatos)
nieświadomość (unconsciousness) typy osobowości (personality types)
nieświadomość zbiorowa (collectwe unconscious) uczenie się obserwacyjne (obeservational learning)
osobowość (personality) Wielka Piątka (The Big Five)
paradoks spójności (consistency paradox) wyparcie (repression)
poczucie własnej skuteczności (self-efficacy) zbiorcze studium przypadku (aggregated case study)