http://rcin.org.pl
- -
"
*żi#
4 �"
 żrf *'* %>. "
* ,
,; - , .w.-w 
: *.
http://rcin.org.pl
..
% - v,r- ,*.�?,.
TADEUSZ BIELECKI
ZATAKG
POLSKO-ŻYDOWSKI
Z R. 1815
W A R S Z AWA 1933
NAKA
ADEM  MYŚLI NARODOWEJ
http://rcin.org.pl
L ' ł  v ' - - -v', *, ?
.......
� ' i r 1 > .  ' -y
Klv ',. % , � " % ' , ,-A '\ ./
'
i - / Y ' % '  '7 ' % % . % ",
-
ż-J.  < 1 v ' l ż^ ^ ^ � f
%/
' J < / -> ; * ' , * J \-
' %
' ' - V ' ' " : " ; -v ' t ... % f \
%
V t - , . V < ; ,
3 -
r*. % , - / %v Vż % "K M : % j ,
%
* e ' i > v y \ <
" 4- r-'. V  1 ,  ' >
,
� . y. Vj.� ,4 ' v ' " ".ż � %'t;.
' %
%
.
" V Sr :-; -jvi- ' i(v ; 4 %'� ' ~ V' % r- - ^
ż v  -. ; %''m % '
" %
% -> r .
�x ' " -^- % ' ' '
SPyt-.,: Ą;; � .
' " ; l P CżV 4 % '
% %' I "
'
i 1 1 ' " -
; " t > 4 ' % U .- V  1. . 1- : ' ; ; " %
/
t: - % f : % - 1. % r>v . i- �. y r S
? ' i- " %
% -
-'.v. ' u / . : : J" ' i * , -.. V,
http://rcin.org.pl
 1 ' . , -' 1, , ' ć ; \ % j /  r. n
. 0  . X x W ^ > . '
TADEUSZ BIELECKI
Z ATAK G
POLSKO-ŻYDOWSKI
Z R. 1815
I NSTYTUT
BAD ^ C
U ! Ł ? " ' KICH PAN
b i b l i o t e k a
00-330 Warszawa, ul. Nowy Świst 7
Tel. 26-68-63
WAR S Z A W A 1933
NAKA
ADEM  MYŚLI NARODOWEJ
http://rcin.org.pl
ODBITKA Z  MYŚLI NARODOWEJ
  14 i 15 Z 1933 R O K U ---
ż h i t }
DRUK. KOOP. PRAC. DRUK. ZIELNA 47. TEL.
http://rcin.org.pl
 SZÓSTYM zeszycie  Miesięcznika Żydow�
skiego (czerwiec, 1932 roku) ukazał się
W
na naczelnem miejscu artykuł p. Romana
Brandstaettera pod tytułem:  Wybryki antyżydow�
skie studentów uniwersytetu wileńskiego w r. 1815 .
Zarówno sam temat, jak i wysoce oryginalny spo�
sób przedstawienia  wybryków studenckich z pocz.
XIX wieku zajął |nas żywo i skłonił do bliższego
rozejrzenia się w opisanym przez autora rozprawki
zatargu polsko-żydowskim.
1
Jak wyglądał przebieg wileńskich  zajść an�
tyżydowskich" w oświetleniu p. Brandstaettera?
Dnia 8 paz
dziernika 1815 r. w święto Szała�
sów studenci, przechodząc obok ogrodu botanicz�
nego, obrzucili kamieniami ustawione tam kuczki
i  jak podaje autor rozprawki  dopuścili się  rów�
nocześnie karygodnych wystąpień przeciw Żydom.
Najbardziej został wówczas poszkodowany Lejba
Abramowicz Abelson, a syn jego dotkliwie obity.
Wówczas Abelson  cytujemy ciągle dosłownie opo�
wiadanie p. Br.1  udał się ze skargą do X. Jun-
)
dziłła; studenci, zorjentowawszy się w zamiarze po�
*) W ten sposób dla skrócenia w dalszym ciągu bę�
dziemy podawali nazwisko p. Brandstaettera.
http://rcin.org.pl
4
szkodowanego Żyda, rzucili się na niego, nie do�
puścili go do profesora i wypchali siłą z sali wy�
kładowej. Skoro X. St. B. Jundziłł, profesor bota�
niki, stanął w obronie Żydów, potępił ostro zajście
i chciał na miejscu przeprowadzić śledztwo... stu�
denci zachowali się niesfornie i nietaktownie, nie
dopuszczając ogólnym wrzaskiem do jakiejkolwiek
ingerencji ze strony profesora . Prof. Jundziłł zło�
żył w oddziale nauk fizyczno-matematycznych do�
niesienie z prośbą  o wczesne takowych swywoli
powściągnienie, gdyż i w ogrodzie znaczne szkody
już są poczynione i ławki szkolne... połamane*.
Równocześnie poskarżył się Abelson i prosił o prze*
prowadzenie śledztwa  przeciw chuliganom (wy�
jaśniamy, że zwrotu tego użył nie dzierżawca mły�
na, Abelson, lecz historyk Brandstaetter).
Senat  wówczas zwany Rządem  Uniwersy�
tetu Wileńskiego wyznaczył komisję dyscyplinarną,
złożoną z dziekanów: ks. Józefa Mickiewicza i Szy�
mona Malewskiego oraz adjunkta Andrzeja Justyna
Lewickiego, która zbadała zajście i przesłała raport
do Rządu Uniwersytetu.
Komisja stwierdziła, że głównymi uczestnikami
akcji wybicia szyb w kuczce żydowskiej byli: bracia
Józef i Izydor Mikulscy oraz Florjan Dzierdziejew-
ski. Prócz tego za winnych zostali uznani, jak po�
daje autor artykułu, Walenty Wolf, Aleksander Sitko
(właściwe nazwisko owego studenta brzmiało Estko,
a nie Sitko, jak mylnie odczytał p. Br.), Marcin Dzier-
dziejewski, (Ignacy) Siesicki i Józef Przecławski*
http://rcin.org.pl
5
 Rząd uniwersytetu  pisze p. Br.  przyjął
do wiadomości zapodania (!) komisji i stanął na
stanowisku  Żydów. Nie przyjął zaś do wiado�
mości tłumaczenia się studentów, jakoby zostali
sprowokowani przez Żydów, i wydalił Mikulskich
i FI. Dzierdziejewskiego na 3 miesiące z uniwersy�
tetu, natomiast resztę oskarżonych obłożył ostremi
upomnieniami.  Rząd uniwersytetu wyszedł z pięk�
nego założenia, że tego rodzaju wybryki, szkodzą
dobrej opinji wszechnicy wileńskiej, i że tu w Wil�
nie, w atmosferze wysokiej kultury i liberalizmu,
wybryki takie nie powinny mieć miejsca... Jak więc
widzimy  dodaje zadowolony p. Br.  antyżydow�
skie zajście w r. 1815-ym na uniwersytecie wileń�
skim było zasadniczo dość błahe i zostało szybko
i sprężyście zlikwidowane .
Powodem wydobycia pyłem przyprószonych
aktów była, jak to nam tłumaczy pod koniec swej
rozprawki autor, chęć udowodnienia  nie bez pew�
nych aktualnych widoków  tezy, że studenci wi�
leńscy pobili żydów, nie będąc przez nich sprowo�
kowani i że  sąd uniwersytetu... nie dał wiary
obronie studentów, (którzy zgodnie zeznali, że ży�
dzi ich zaczepili, mówiąc  z naigrawaniem się
o Polsce i  lżące słowa ruskie dodając  przyp.
nasz) i oświadczył, że nadużywanie Imienia Rze�
czypospolitej dla celów niskich i chuligańskich jest
zbrodnią wobec Jej Majestatu .
Oto wierny, naogół dosłownie za p. Br. podany,
opis  zajść antyżydowskich w Wilnie z roku 1815.
http://rcin.org.pl
2
WAŻNE odczytanie rozprawki o  wybrykach
antyżydowskich* studentów wileńskich zro�
dziło pierwsze nasze podejrzenia co do ści�
słości naukowej p. Br.
Autor rozpoczyna swoją pieśń o biciu żydów
z wysokiego tonu. Przechodzący obok ogrodu bo�
tanicznego studenci mieli obrzucić żydowskie  kuczki
kamieniami, dopuszczając się równocześnie karygod�
nych wystąpień przeciw Żydom , a syn Lejby Abel-
sona miał być  dotkliwie obity . Tymczasem cyto�
wane przez p. Br. dokumenty nie zawierają wcale
wzmianek o obrzuceniu  kuczek  żydowskich ka�
mieniami lecz jednej kuczki  Abelsona; nie zna�
lez
liśmy również śladu  karygodnych wystąpień
przeciw Żydom* (p. Br. z predylekcją używa liczby
mnogiej zamiast pojedyńczej). Syn Lejby Abelsona
nie został  dotkliwie obity lecz uderzony raz je�
den laską, jak to wyraz
nie zeznał sam Abelson,
a nawet laseczką, dokładniej  trzcinką winogrono�
wą cienką , jak zeznali studenci. Strach ma, jak
widzimy, wielkie oczy; p. Br. z jednego uderzenia
zrobił zaraz  dotkliwe obicie . Dalsze poważne za�
strzeżenia budzi zestawienie zeznań studentów ze
streszczeniami, dokonanemi przez p. Br.
http://rcin.org.pl
7
Odbiegają one tak dalece od faktycznej treści
zeznań, z
e niepodobna przejść nad tem do porządku
dziennego. Pan Br. pisze, że  Wincenty (pow. być
Walenty) Wolf zeznał obciążająco dla Mikulskich
i Dzierdziejewskiego, zaznaczając przytem, z
e Żydzi
akcję sprowokowali, naigrawając się z Polski . Otóż
Wolf zeznał, że  widział jako żydziak młody wy�
lazłszy z kuczki zaczął mówić: Polaki, gdzie wasza
ojczyzna i t. d.  cytujemy dosłownie tekst zezna�
nia, dołączony do raportu komisji dyscyplinarnej 
i że wtedy Józef Mikulski rzucił kamieniem do żyda
i wybił szybę w oknie kuczki . Potem  żydzi przez
most przebiegając porwali Florjana Dzierdziejew�
skiego za piersi i za ramię, w tem Mikulski Józef przy�
biegł, do którego, gdy jeden żydziak przyskoczył i za�
czął naigrawać się, Mikulski wyciął go laseczką .
Jak widzimy Wolf kategorycznie stwierdził, że ży�
dzi byli stroną zaczepną, że żydzi prowokowali.
Czy można nazywać tego rodzaju zeznanie,  obcią-
żającem dla Mikulskich i Dzierdziejewskiego , ła�
two osądzi sam czytelnik.  W tym duchu (t. j. ob�
ciążającym dla oskarżonych) zeznawał też  pisze
p. Br.  Aleksander Estko, przyznając się równo�
cześnie do bicia laską Żydów . Po odczytaniu ze�
znania stud. Estki okazało się, że nigdzie niema
ani cienia przyznania się do  bicia laską Żydów .
Twierdzenie to jest poprostu wytworem buj�
nej fantazji pomysłowego autora. Estko przyznał,
że razem z innymi rzucał kamieniami w okno kuczki
żydowskiej, o  biciu laską Żydów przez Estkę ni�
http://rcin.org.pl
8
gdzie niema żadnej wzmianki. Józef Becu zaś miał
się przyznać  do bicia Żydów, szyb, oraz do nakła�
niania kolegów do dalszych wystąpień przeciw Ży�
dom . Znów relacja, która grzeszy właściwą p. Br.
przesadą i niesumiennością. Józef Becu nie zezna�
wał wcale, z
e  bił Żydów . Stwierdził jeno zgodnie
z prawdą, że wypychał Żyda z sali i sieni.  Do dal�
szych wystąpień przeciw Żydom nie namawiał lecz
radził, żeby  razem szli wszyscy i żydom nie dali
się skrzywdzić, jeśliby ci napaść chcieli .
Autor rozprawki nie ma, jak widać, ani krzty
objektywności, naciąga jasne zeznania studentów
do zgóry powziętych tez, przeinacza je dowol�
nie, byle czytelnik odniósł wrażenie, że studenci
wileńscy  bili żydów , robili  pogrom .
Pod koniec swej pracy spostrzegł się zresztą
sam autor i zrezygnował z wyolbrzymiania wileń�
skich  zajść antyżydowskich i uznał, że były  za�
sadniczo dość błahe , że był to  stosunkowo nikły
epizod .
Osobna wzmianka należy się zeznaniom Franc.
Malewskiego, syna rektora, jednego z przywódców
Filomatów oraz Józefa Śniadeckiego, syna Jędrzeja,
utrzymującego zażyłe stosunki z Filomatami (p. Ar�
chiwum Filomatów, część I.  Korespondencja 1815 
1823 , wyd. J. Czubek, Kraków 1913). Obydwaj
mieli  obciążyć zeznaniami swojemi Mikulskich
i FI. Dzierdziejewskiego . Pan Br. chce w ten sposób
wygrodzić Malewskiego i Śniadeckiego i odciąć ich
od  chuliganów , którzy rzekomo  bili żydów . Jak
http://rcin.org.pl
9
było naprawdę? Franc. Malewski zeznał, że  ni�
kogo do krzyczenia nie namawiał i że Mikulski
Józef głośno wzywał, aby wszyscy mówili, że są
winni.
Józef Śniadecki zaś  słyszał, jak Mikulscy
i Dzierdziejewski Flor. drugich namawiali do tego
(t. j. do krzyczenia) i sam nie krzyczał; zaczął był
stukać ale wnet przestał na ostrzeżenie p. Becu .
Zarówno Malewski, jak Śniadecki zeznawali
zatem  i to trzeba było zaznaczyć  w sprawie
zachowania się studentów w czasie lekcji, a nie za�
targu z żydem AbeSsonem. Są to dwie zgoła nie
identyczne akcje. Nadto Śniadecki brał w stukaniu,
jak to sam zeznał, udział, dodając, że  wnet prze�
stał".
Jeżeli zaś chodzi o stosunek Filomatów do ży�
dów, warto przytoczyć głos Dionizego Chlewińskiego,
zastępcy bibljotekarza Towarzystwa Filomatyczne-
go, który wcale wyraz
nie się w tej materji wypo�
wiedział.
W  Uwagach nad pismem perjodycznem, czy�
tanych na posiedzeniu naukowem wydziału Ii-go 19
marca 1820 r.a (p. Archiwum Filomatów, część II,
 Materjały do historji Towarzystwa Filomatów",
T. II, wydali Stan. Szpotański i Stan. Pietraszkiewi-
czówna, Kraków 1921, nakł. Polskiej Akademji Umie�
jętności) w ten sposób uzasadnia Chlewiński potrze�
bę poruszania na łamach pisma kwestji żydowskiej;
 Mówić o stanie naszego kraju tak ze względu
bogactw narodowych, jako też obyczajów, przemil-
http://rcin.org.pl
10
czyć Żydów nie można, gdzie tylko bowiem przyj�
dzie na kraj nasz spojrzeć, nad jego stanem zasta�
nowić (się)... zawsze temu musi towarzyszyć obraz
klęsk, zdziałanych przez to bezecne plemię, có się
niegdyś w gniewnej niebios porze na zgubę do na�
szej ziemi przeniosło . Przeciwny jest dalej Chle-
wiński zbytniej łagodności Czackiego w stosunku
do żydów i pisze, że  prócz środków przeszkadza�
jących rozmnażaniu zbytniemu tego rodu, oraz wy�
pędzenia ich zupełnego, czy razem czy powoli, inne
wszystkie skutecznymi być nie mogą . Wreszcie
opisuje, jak szkodliwemi są żydzi dla rolnictwa,
przemysłu i handlu oraz stwierdza, że  Żydzi zawsze
będą Żydami, jeżeli skuteczniejsze na nich nie wy�
wrze się działanie .
Opinja Chlewińskiego o żydach nie daje, jak
widzimy, podstaw do posądzania Filomatów o sprzy�
janie żydom i nie upoważnia do odcinania Malew�
skiego i Śniadeckiego od reszty kolegów, uczestni�
czących w zatargu z żydem Abelsonem w r. 1815.
Sprowadzając zatem zajście między studenta�
mi Uniwersytetu Wileńskiego, a żydem Abelsonem
do właściwych rozmiarów, należy przyjąć, że idący
popołudniu na lekcję historji naturalnej studenci
wybili kamieniami okna w kuczce żyda Abelsona,
a syna jego, który groził i pod nosem kiwał stu�
dentowi J. Mikulskiemu, jak to zeznał FI. Dzier-
dziejewski i sam Mikulski, ten ostatni uderzył la�
seczką trzcinową. Studenci zeznali, że żydzi ich za�
czepili, mówiąc  z naigrawaniem się o Polsce i Po�
http://rcin.org.pl
11
lakach i że po tej zaczepce dopiero rzucili kamie�
niem w kuczkę. Nie dosyć na tem. Jednego ze stu�
dentów, Florjana Dzierdziejewskiego, żydzi  por�
wali za piersi , jak to zeznał Al. Estko, Wal. Wolf
Józef Henszel, Józef Mikulski i sam Fl. Dzierdzie-
jewski, a potem go spopychali, chcąc prowadzić do
budnika.  Wtenczas  jak zeznał Estko  jeden
z Mikulskich wyciął żyda laseczką". Następnie  ży�
dzi, idący na skargę do profesora X. Jundziłła, byli 
jak podaje raport komisji śledczej  wypychani i po�
trącani,... po lekcji był zamiar studentów wybicia ży�
da i że, gdy żyd został u profesora, przez studen�
tów gromadnie zebranych okna w kuczce kamienia�
mi do reszty zostały wybite i na dachu wielka część
dachówki pobita .
Dodajmy nadto, że nietylko studenci twierdzili,
iż zostali przez żydów sprowokowani, ale i komisja
uniwersytecka przyznała, że  żydzi studentów ła�
jali .
Tak mniej więcej wyglądały  zajścia antyży�
dowskie" w Wilnie przedstawione na podstawie nie�
tylko zeznań żyda Abelsona ale i studentów oraz
raportu komisji, badającej  zajścia z ramienia Rzą�
du Uniwersytetu.
Przedstawienie zatargu przez p. Br. grzeszy za�
tem zbytnią przesadą i właściwym temu autorowi
brakiem umiaru w ocenie zjawisk przez niego opi�
sywanych. Na ten rys prac p. Br. zwrócił już uwagę
prof. Pigoń w doskonałem studjum  Z ostatnich
chwil A. Mickiewicza , drukowanem na łamach  My�
http://rcin.org.pl
śli Narodowej , a i prof. Handelsman, życzliwie
usposobiony dla p. Br., wytknął mu skłonność do
przesady, pisząc o  Legjonie żydowskim Ad. Mic�
kiewicza :  Słabą stroną tej pracy jest uczynienie
ze sprawy legjonu żydowskiego, jeżeli nie jedynej,
to w każdym razie głównej troski Mickiewicza
w czasie jego pobytu w Turcji. Tem oczywista nie
była , (p. M. Handelsmana  Mickiewicz w latach
1853  1855 , Warszawa, 1933).
http://rcin.org.pl
3

ŻNOŚĆ do nadania większego rozgłosu drob�
nemu w gruncie rzeczy epizodowi z dziejów
D
polsko -żydowskich sporów zaznaczyła się
już w trakcie badania sprawy w r. 1815. Usi�
łowano wówczas rozszerzyć krąg rzekomo pokrzyw�
dzonych i dowieść, że obok Abelsona została rów�
nież skrzywdzona niejaka Zuzanna Jansonowa. W za-
cytowanem przez siebie in extenso doniesieniu prof.
Jundziłła opuścił przezorny p. Brandstaetter ustęp
następujący:  Współcześnie z pokrzywdzeniem rze�
czonego żyda (t. j. Abelsona  przyp. nasz) po�
krzywdzili oraz obywatelkę Jansonową, która i ust�
nie o to się skarżyła i na piśmie skargę swą po�
dała, takową skargę Jansonowej tu dołączam . Ko�
misja wydelegowana dla przeprowadzenia śledztwa
w sprawie wykroczeń studentów stwierdziła na pier�
wszej sesji w dn. 26 paz
dziernika 1815 r., że ścigać
zamierza i krzywdzicieli Jansonowej.
I cóż się pokazało?
Próba przedstawienia wybicia szyb w kuczce
Abelsona jako  pogromu żydów w Wilnie spaliła
na panewce.
Komisja w raporcie, przedstawionym władzom
uniwersyteckim, wyłączyła sprawę Jansonowej, gdyż
http://rcin.org.pl
14
prośba jej  nie zawierała żadnego wyszczególnienia
i wzywana do exaininu nie stanęła ale przez syna
oświadczyła, że w tym dniu, kiedy akcja była z ży�
dem, żadnej krzywdy nie miała; lecz że pierwiej
studenci z niej się naśmiewali, zaglądając w okna
(co też i w examinach się potwierdziło).
Prof. Jundziłł, jak widać, uległ sugestjom ży�
dowskim i uwierzył, że Jansonowa została przez
studentów skrzywdzona. Milczenie p. Br., który ani
jednem słówkiem nie wspomniał w swej pracy o spra�
wie Jansonowej, jest bardzo wymowne.
http://rcin.org.pl
4
EZCEREMONJALNOŚĆ, z jaką p. Br. traktuje
z
ródła historyczne, opuszczając niewygodne
B
dla swej tezy partje dokumentów, rozdmu�
chując przesadnie inne wiadomości, przeinacza�
nie lub naciąganie zeznań studentów zrodziły
dalsze nasze podejrzenia. Zaczęła nas ogarniać pa�
sja dotarcia do starannie ukrytej przez autora ar�
tykułu prawdy historycznej, rozciekawiła nas nie-
tylko całość akcji antyżydowskiej, ale i jej frag�
menty.
Osoba p. Br. zeszła na dalszy plan, postano�
wiliśmy sięgnąć do z
ródeł rękopiśmiennych, któ�
rych p. Br. nie zna i nie badał, a które znów po�
stawiły pod znakiem zapytania jego naukową su�
mienność i prawdomówność. Pan Br. podaje, że
Rząd Uniwersytetu  wydalił Mikulskich i FI. Dzier-
dziejewskiego na 3 miesiące z uniwersytetu*. Za�
gadką pozostaje dla nas dotąd pytanie, skąd p. Br.
wziął owe 3 miesiące, tak surową karę za drobne
wykroczenie?
W dwu tomach rękopisu Bibl. Jag. nr. 976,
który był jedynem, wskazanem przez autora, z
ród�
łem jego wiadomości, nie znalez
liśmy tekstu wy�
roku, skazującego studentów, ani jego motywów,.
http://rcin.org.pl
16
podanych przez p. Br. tłustym drukiem. Może przeo�
czyliśmy dokument, cytowany przez p. Br.; w każ�
dym razie byłoby rzeczą niezmiernie interesującą,
gdyby p. Br. ujawnił, skąd zaczerpnął wiadomości
o karze 3 miesięcy? Czekać będziemy z zajęciem
odpowiedzi na to pytanie. Materjały z pierwszej
ręki, które wciągnęliśmy w obręb naszych badań,
podważają bardzo stanowczo informacje p. Br.
W  Dzienniku czynności rządowych 1815 r.
(Archiwum Kuratorji Wileńskiej X. A. Czartory�
skiego, rks. nr. 40) znalez
liśmy obszerny protokół
90 extraordynaryjnej sesji Rządu Uniwersytetu, na
której  roztrząsano raport delegowanych... do wy�
prowadzenia examinu ze studentów uniwersytetu
względem dopełnionej akcji na dniu 8 paz
dz. r. t.ft
Poczem następuje opis zatargu studentów z żydem
Abelsonem i jego synem, przedstawiony na pod�
stawie raportu komisji uniwersyteckiej.
Po wysłuchaniu raportu delegowanych Rząd
Uniwersytetu postanowił:
 ...ponieważ z odbytego examinu nabiera się
przekonanie, że wyż rzeczeni studenci przez własne
wyznanie i przez poparte świadectwa wielu innych
okazali się istotnie być winnymi mniej lub więcej
w miarę należenia do akcji. I gdy z takowego po�
stępku widocznie się okazuje naruszenie onej spo-
kojności i nieuszanowanie dla urzędnika uniwersy�
teckiego, zatym duch podobnego zepsucia i przy�
kład gorszący w gronie studentów uniwersyteckich
dalej cierpiane być nie mogą, spełnienia więc su�
http://rcin.org.pl
17
rowej kary na przestępców sama sprawiedliwość wy�
maga. W miarę więc popełnionego występku podział
kary Rząd Uniwersytetu przeznacza następujący:
1-o. Józef Mikulski i Florjan Dzierdziejewski
jako będący pierwszymi przewodnikami do popeł�
nionej akcji dnia 8 paz
dziernika, a przez to swoim
przykładem wielu inn3y pociągnęli do tego po�
ch
stępku, nadto zapominając na obowiązki winnej
uległości i przeciwko uszanowaniu dla urzędnika
uniwersytetu stali się przyczyną wrzawy i nieprzyz�
woitego znalezienia się w miejscu, poświęconem
dla publicznej edukacji, chociaż zasłużyli, aby na
ich osobach spełnić surowy wyrok dla przykładu
innych, jednak Rząd Uniwersytetu zostawując czas
i sposobną porę do poprawy w czasie dalszym, są�
dzi ich na rekolekcje pod zamknięciem na dni pięć,
z tych 3 dni o chlebie i wodzie w klasztorze X. X.
Misjonarzów.
2-o. Józef Becu, Marcin Dzierdziejewski i Izy�
dor Mikulski, którzy będąc przekonani o tenże tam
występek, lecz pociągnieni tylko przykładem dwóch
pierwszych zdaje się stopień ich winy zmniejszać,
przeto sądzą się na rekolekcje i w tymże klaszto�
rze na dni 4, z tych dwa dni o chlebie i wodzie.
Walenty Wolf, Aleksander Estko, Eustachy Wołło-
wicz, Józef Przecławski, Ignacy Siesicki, Stefan
Dernałowicz i Antoni Przesmycki, których wykro�
czenie chociaż jest mniejsze, lecz za łatwość, jaką
okazali w przystąpieniu do akcji, zasługują na su�
rowe napomnienie...
http://rcin.org.pl
Dekret niniejszy po ogłoszeniu ma być naza�
jutrz przyprowadzony do skutku względem osób
Józefa Mikulskiego i Fiorjana Dzierdziejewskiego,
którzy mają się stawić przed godziną 9 u zastępcy
Rektora, skąd będą odesłani na miejsce ich pokuty
i równie po upłynieniu zamierzonego im czasu mają
być przyprowadzeni napowrót, takoż do zastępcy
Rektora po odbyciu kary przez nich wyznaczonej
mają być posłani Józef Becu, Marcin Dzierdziejew-
ski i Izydor Mikulski. Ogłoszenie dla winnych ma
być w sali rządowej, a dla dalszych w sali fizycz�
nej i historji naturalnej przez dziekana oddz. fizy.
Przytoczyliśmy obszernie motywy wyroku, z któ�
rych okazuje się, że dużą rolę przy wymierzaniu
kary, odegrało zachowanie się studentów wobec
dziekana oddziału fizycznego ks. Mickiewicza, kie�
dy chciał rzecz na miejscu zbadać. Studenci  przez
wczesną z sobą zmowę w jego obecności zaczęli
krzyczeć, że wszyscy są winni, dodając do tego stu�
kanie nogami i laskami . Ten objaw nieposłuszeń�
stwa, zagrażający dyscyplinie uniwersyteckiej, sta�
nowił, jak się wolno domyślać, jeden z głównych
powodów ukarania studentów. Chodziło poprostu
o odstraszenie tych wszystkich, którzyby chcieli
naśladować sprawców  stukania nogami i laskami
na lekcji fizycznej. Wskazuje na to zresztą i nie-
przytoczony przez nas ustęp z cytowanego już proto�
kółu obrad Rządu Uniwersytetu. Nietylko zatem
zatarg z żydem Abelsonem, ale i wyłamanie się
z pod rygoru szkolnego, owo wykroczenie  prze�
http://rcin.org.pl
19
ciwko uszanowaniu dla urzędnika uniwersytetu
stało się powodem skarcenia studentów.
O wydaleniu na 3 miesiące niema ani śladu
w urzędowym protokóle, a więc z
ródle nie budzą-
cem podejrzeń. Studenci zostali skazani na 5 i na
4 dni, a nie na 3 miesiące, jak to w swojej pracy
podaje p. Br.
O 3-ch miesięcznym wymiarze kary niema
również mowy w drugim urzędowym dokumencie,
jaki mieliśmy w ręku, w raporcie ogólnym o uni�
wersytecie wileńskim za rok 1815 (Archiwum Ku-
ratorji wileńskiej X. Ad. Czartoryskiego, rks. nr. 94,
przejrzałem go w Wilnie, w bibljotece uniwersytec�
kiej, gdzie się w r. ub. znajdował, dzięki uprzej�
mości p. Mich. Ambrosa).
W raporcie, przesłanym przez władze uniwer�
syteckie kuratorowi, znalez
liśmy ustęp, poświęcony
akcji studentów z dn. 8 paz
dz. 1815 r.  Z wypro�
wadzonego śledztwa  czytamy wTraporcie  tych,
którzy się okazali być winnemi, w miarę popełnio�
nego postępku sądził (Rząd Uniwersytetu) na na�
stępującą karę: Józefa Mikulskiego i Florjana Dzier-
dziejewskiego na rekolekcje w klasztorze X. X. Mi-
sjonarzów na 5 dni, z których trzy dni zostawali
na chlebie i wodzie; Józefa Becu, Izydora Mikul�
skiego i Marcina Dzierdziejewskiego na 4 dni, 2 dni
o chlebie i wodzie. Siedmiu zaś dalszych, którzy
byli uczestnikami w tej akcji, lecz z mniejszem wy�
kroczeniem surowie zostali napomnieni. Takowy
http://rcin.org.pl
20
wyrok został ogłoszony wszystkim studentom przez
dziekanów tych oddziałów i był przybity do tablicy .
W motywach wyroku senat uniwersytecki pod�
nosi, że studenci zostali skazani nietylko za potłu�
czenie okien i dachu w kuczce żydowskiej, ale i za
 okazane nieuszanowanie dla dziekana oddziału
nauk fizycznych w czasie lekcji, kiedy ich chciał
upominać za ten występek .
Znów, jak widzimy, ani śladu owych trzech
miesięcy, o których prawi w swej pracy p. Br.
Mając przed sobą dwa tak poważne, najbar�
dziej wiarygodne dokumenty, musimy przyjąć, że
studenci zostali skazani na 5 i na 4 dni, a wyda�
lenie na trzy miesiące  dopóki p. Br. nie ogłosi,
skąd wziął swoje informacje i nie obali autentycz�
nych danych, przez nas ogłoszonych  śmiało mo�
żemy  między bajki włożyć .
http://rcin.org.pl
5
STATNI dział ciężkich nieraz przewinień p. Br*
wobec nauki stanowią błędy, jakie poczynił, cy*.
O
tując znalezione w rękopisie Bibl. Jag. w Kra�
kowie  z
ródła historyczne. Podobnego niechlujstwa
w traktowaniu tekstów rękopiśmiennych dawno już
nie spotykaliśmy. Pierwsze potknięcie obserwujemy
przy podaniu liczby rękopisu. Pan Br. pisze w od�
syłaczu: Rkp. nr. 876 Archiwum Uniwersytetu Ja�
giellońskiego w Krakowie, gdy tymczasem jest to
rks. nr. 976 i nie z Archiwum, a z  Bibljoteki
Jagiellońskiej  (istnieje odrębne  Archiwum Se�
natu Uniw. Jag. ).
W zacytowanem in extenso doniesieniu prof.
Jundziłła niczem nie zaznaczył opuszczenia waż�
nego i sporego ustępu o Jansonowej, przez co świa�
domie wprowadził w błąd czytelnika, który nie
miał możności zestawić obydwu tekstów: rękopiś�
miennego i ogłoszonego drukiem. W zakończeniu
doniesienia opuścił p. Br. następujące zdanie:  To
donoszę najrychlej oraz miejsce i datę wysłania
pisma. W zeznaniu Józefa Mikulskiego brak waż�
nego dosyć określenia, że żyd młody mówił do idą�
cych studentów  z naigrawaniem się o Polsce*
Słowa  z naigrawaniem się* zostały opuszczone.
http://rcin.org.pl
22
W zeznaniu Lejby Abelsona w wierszu 13 od
góry brak  i w sieniach spotkał , zamiast tego mamy
 do* profesora. Ustęp o Jansonowej również został
starannie opuszczony.
Drobnych błędów, których pełno jest w pracy
p. Br., a które możnaby przypisać zecerowi lub złej
korekcie, nie przytaczamy. Pomysłowość p. Br. idzie
tak daleko, że nawet niektóre wyrażenia cytowanych
przez siebie tekstów przerabia, np. w doniesieniu
prof. Jundziłła czytamy  W tym momencie , p. Br.
podaje  W tej chwili*. Co za wzruszająca dbałość
o puryzm językowy prof. Jundziłła!
Wreszcie nieumiejętność odczytywania wcale
wyraz
nego rękopisu. W zeznaniu Abelsona podaje
p. Br., że  zeznający (t. j. Abelson) wszedł z profe�
sorem do sali dla pokazania uderzonego . Powinno
być  winnego , a nie  uderzonego , gdyż uderzo�
nym był syn Abelsona i tego pokazywać ojciec nie
potrzebował. Nieodczytane przez p. Br. słowa w ze�
znaniu Abelsona brzmią:  Tak dalece, że pasu�
j ąc się oba razem do sieni wpadli . A więc nie
było jednostronnego bicia żyda ale wzajemne mo�
cowanie się. Najzabawniej jednak wypadło od�
czytanie nazwiska jednego z oskarżonych studen�
tów. Pan Br. nazwisko jednego i tego samego stu�
denta raz czyta jako  Sitko  drugi raz jako 
Estko  . Zeznawał, według p, Br., Aleksander Estko,.
a skazany został Aleksander Sitko. Co za cudowna
metamorfoza i jaka  niearyjska zgoła  łatwość
w zmienianiu nazwisk. Sprawdziliśmy brzmienie-
http://rcin.org.pl
28
nazwiska owego studenta. W  Liście osób, które się
napisały w r. 1815 m-ca września do księgi wpiso�
wej uczniów Imperatorskiego Uniwers. Wil. (rks.
95, Archiwum Kur. Wil. X. Ad. Czartoryskiego),
uraz w księdze wpisowej studentów Imper. Wil.
Uniw. na r. 1814  1815 (rks. 207, Archiwum Kur.
Wil.) znalez
liśmy nazwisko: Aleksander Estko, reli-
gja reformowana, nr. w gub. mińskiej w r. 1795,
natomiast ani w 1815 ani w 1816 x. niema zapisa�
nego studenta Sitki.
Trzeba zatem przyjąć, z
e w r. 1815 oskarżo�
nym studentem był Estko.
Na tem kończymy rejestr grubszych błędów,
jakie p. Br. tak hojnie Tozsiał w swej niewielkiej
pracy.
*
Zamykając nasze uwagi o zatargu studentów
wileńskich z żydem Abelsonem z r. 1815, należy
stwierdzić, że był to drobny epizod w dziejach pol-
sko-żydowskich sporów i poważniejszej roli nie
odegrał.
Ciekawszy od samego przebiegu zatargu jest
sposób przedstawienia ówczesnych wypadków przez
p. Brandstaettera. Współpracownik  Miesięcznika
Żydowskiego , organu, który chce i mógłby ucho�
dzić za poważny, tak bezceremonjalnie obszedł się
z przeszłością dziejową, tak nic nie dbał o ścisłość
i sumienność naukową, tak się mozolił, żeby wy-
http://rcin.org.pl
kazać, jak prac historycznych pisać nie należy, że
niepodobna było puścić inu tego wszystkiego pła�
zem. Trzeba było wykazać, jak się rozdyma nikłe
zatargi do rozmiarów  pogromu , jak się robi  bi*-
cie żydów" i jak dobrze jest wyniki badań żydów*
skich sprawdzać.
Rozprawka p. Brandstaettera nosi wszystkie
cechy pospiesznie pisanego artykułu w nienazbyt
poważnym dzienniku. Nawet graficznie starał się
autor zapomocą jaskrawych wytłuszczeń zbliżyć
do gatunku pisma sensacyjnego.
 Wybryki antyżydowskie studentów Uniwer�
sytetu Wileńskiego w r. 1815 należało ochrzcić
trafniejszą nazwą   Wybryki p. Brandstaettera
przeciw nauce i zwykłej sumienności pisarskiej.
}ki s i y t j; r
BADAC
LITE'* XI-
B I B L I O T E
00-330 Warszawa, ul. Now
v 26-68-Ć3
http://rcin.org.pl
n - ,tó ,v v/.;^ ' , - . : : : f
,
* :: ' % ;i : v : - V "; s ~ V .
(?{ / ' V" V-  > ' %H V ' *  . V ., % :
" V % % ' . p:/'-> , '" . . " , ż ,
% . %
V � ' "  Ą %
}� , , ; ' ' - A J ż  {- -/lC .1 - ' \ Ą1 , l'-.. V '
V.-> V V ; 1 i'W'� % ' ^ " \" ! %'*
V >
i'* T , -i ^
1
> - ' - V - ^ ' u A
r ',4" A/ wN\ . ż " - ' V -  ' " ' i ' ?
'>Ul v . ^ .
 i
' %
%
; :, ,v -;.
- i ., w " ' ' r \ 1r ' " ^ v
> , ' , f- \ ' , i ^ 'ł
'
, r  ' 'I ) ' 1 ).' s' t . -' ? O
% � :r .-'-r"  N v v ^ / . " ;.'v
;
; ::- l- , %'/;" !' %
v :/
' > :i . ; . .,,v . ,, . V  ż ' Z , ( %
>
AC -�#
http://rcin.org.pl
.a/.,1 : . ) >
- %
. * f . > ' *i
X' '  1 -" - ' -/ -��
. J ' i
V - " . % % % T - V ' v - - % % / . . , < " t
' A ^ \ r . ; ' / ^ f - , ,
A
' W ; . ' 1
.- A^
i -
** - j % - S . ^ ' % %
, J
.
; " ^ 
�
v.-:vż
.A%'.,
.y
% f. %r . i f , '
> ''
< ' . . V - - . . > -.M* " - " .
"  '. V '
A ^" ż ' , ' % " ' s A^ "
? . %
� V ~ ^ ^ - .L
A - , / : ^ A ^ . ; ; a ,
% m >
- * . % ' . i 1 " % .
V - , % - - H .. >' % *>" V . � ' " ; A.-" ;'A; t, ;.f'A
% % %A'7 ' - " %! '
i - n i . A
. v -
- %\k .' . . ' . *> y.it?
' r' A A " , ;v . r - m
/ X r
v
f ,; . , i, . v. %;:
. -
%
\-.y ł> Ą .' ' / - ' :r'' ,
.. . - i \
%"
* ' ' ' " i � % L' i '
: ' % % % -. ; V
%- %V,X" V " .. %.>............-

{ VT
' ' " , . . ' %- %i- :>?;;" ^ . ...
i
v Ą
t :"
IJ J,' f.
' %. 1^' : ' 'y
]$ J
'f
3
: : % - / ( , .i  % % >y: | . v i, . -
' %
>j ,\-ryy^ą
' ' ' ' "
VA
V .
%- ' 'f.' Yi % ' % " % %
%,v; ' %'
%'v
; r
r i t . 
,- %>
% %
-yr, Ay';
" ' a'."."' . ',J ;V l ~\
'
�
%"
%
%
A
>
^ y> '
/ . M'
\ - . v V '  - v , ; " .
y ' a - "
> >%
 , ' " W ; > \ >- -- 1J r'
' %V ,
/ / V ' v . %- % - 1 V
a,
- i , %'/
. . ...... ^
% A j '
: 
A; A r " ' ; 'v, > . :' ! ;
% j
 h -[ A ^ ' J" I
-
l
( 1 1. Ó,
> % % .s-. " y 
.
- ś- ' :
%- ż- " - . ? %-
ś V . -
y
i : V Hi'1 V ' 'i '-ż
-" .I
'żA:
J * : -  %
-
- , , T: * , %%
" y
"
'" ;i'Tvs r % % - - % %*i . '' jo
" % i ; >
y
- ' > % c: - v ;-,..; V
" .- % % %" %"  % %. ' %} ^ %'- %V- , - V  ? . V  .  . h o , ,
i ' -' .i?.
"
J ^ " ł , .  - .  *  < 'A i
V -
\ % :
%<:
' \ t / � A , , k ' %r r ^ ^ % .1 ' , % v> -< % % %.i .-. ,s
.
http://rcin.org.pl
'
A �m'k
: %\. s ' }."
~- %
,,; t i , ' : V ,
-
' -> ' " ' ' ' - : Y
V V'V- ' - .l-.: %. % ~ ' ." : A; " v
� - . .
.
- . . . .
,
http://rcin.org.pl
http://rcin.org.pl