Prymas Polski - tytuł przysługujący arcybiskupom gniez
nieńskim od 1417 r., podkreślający ich
pierwszeństwo w polskim episkopacie. Obecnym Prymasem Polski jest arcybiskup Henryk
Muszyński.
Mikołaj Trąba
Tytuł ten wiąże się, zgodnie z ideą godności prymasa, ze szczególną historyczną rolą Gniezna jako
pierwszego polskiego arcybiskupstwa oraz przez długi okres jedynej metropolii. Arcybiskupi
gniez
nieńscy jako Prymasi Polski noszą tytuł "legata urodzonego" i posiadają przywilej noszenia
stroju kardynalskiego nawet wówczas, gdy nie są kardynałami.
Ignacy Krasicki
Funkcja i ranga Prymasa Polski w obrębie episkopatu zmieniała się. W przeszłości często byli to
faktyczni przywódcy polskiego Kościoła katolickiego, co wynikało z przysługujących im szerokich
prerogatyw, wzmocnionych czasem innymi pełnionymi równolegle godnościami kościelnymi.
Aktualnie jest to tytuł przede wszystkim honorowy.
kard. Stefan Wyszyński
W latach 1821-1946 prymasi Polski rezydowali w Poznaniu, a w latach 1946-1992 - w Warszawie.
Spowodowane było to pełnieniem przez arcybiskupów gniez
nieńskich równolegle (drogą unii
personalnych) godności, odpowiednio: arcybiskupów poznańskich i warszawskich. Z kolei w latach
1992-2009 tytułu Prymasa Polski nie dzierżył aktualny arcybiskup gniez
nieński, stan ten jednak od
początku określany był jako przejściowy i w 2009 r. godność prymasowska została ponownie
związana z Gnieznem.
Spis treści:
1. Historia
2. Obecny status
3. Prymasi Polski
4. Inne tytuły prymasów w Polsce
5. Przypisy
1. Historia
W 1417 pierwszym prymasem Polski został ówczesny arcybiskup gniez
nieński Mikołaj Trąba (wg
Jana Długosza tytuł prymasa nadał mu Sobór w Konstancji). Od tego czasu tytuł ten przysługiwał
wszystkim jego następcom na stolicy arcybiskupiej.
W średniowieczu prymas był najważniejszym biskupem kraju, reprezentującym papieża,
przewodniczącym synodom wewnątrzpaństwowym, mianującym archidiakonów, ustalającym
granice diecezji i metropolii.
Od 1515 dzięki staraniu prymasa Jana A
askiego z tytułem arcybiskupa, metropolity gniez
nieńskiego
związany jest tytuł legatus natus - stałego legata papieskiego.
W okresie I Rzeczypospolitej oraz wczesnorozbiorowym (do 1818) r., prymasi Polski, z racji
dualistycznego charakteru I RP, przysługiwał tez bardziej rozbudowany tytuł "Prymas Królestwa
[1]
Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego" . Od 1572 prymas był interrexem, tj. głową państwa
w czasie wakującej monarchii. Koronował i grzebał królów, udzielał im i ich rodzinom
sakramentów, pełnił inne funkcje polityczne. Stał na czele Senatu jako najwyższy senator w
[2]
państwie .
[3]
Od 1749 otrzymali prawo noszenia stroju kardynalskiego .
W 1795 władze pruskie zakazały używania tytułu prymasa Polski, jednak wobec braku reakcji
Stolicy Apostolskiej arcybiskupi gniez
nieńscy zachowali tytulaturę.
W latach 1821-1946 r. prymasi Polski jako arcybiskupi gniez
nieńscy byli równocześnie
arcybiskupami poznańskimi, zaś w latach 1946-1992 - warszawskimi. Ta ostatnia okoliczność
wiązała się z faktem nadania w 1818 r. arcybiskupom warszawskim tytułu prymasa Królestwa
Polskiego. W ten sposób po odzyskaniu niepodległości przez Polskę powstała niezręczna sytuacja
protokolarna: dwóch prymasów w jednym państwie. Ponieważ ani zrzeczenie się godności
prymasowskiej przez jednego z jej nosicieli, ani jej odebranie przez Stolicę Apostolską nie
wchodziło w grę, dualizm ten utrzymał się aż do 1938 r., czyli do śmierci ostatniego prymasa
Królestwa Polskiego, kardynała Aleksandra Kakowskiego. Wówczas arcybiskupem warszawskim
mianowany został prymas Polski i arcybiskup poznańsko-gniez
nieński kard. August Hlond, przez
co obie godności prymasowskie zostały połączone w jednym ręku, a tytuł prymasa Królestwa
Polskiego samoistnie wygasł. Ze względu na wybuch II wojny światowej powstała w ten sposób
faktyczna unia personalna między archidiecezjami gniez
nieńską i warszawską została zatwierdzona
przez Stolicę Apostolską dopiero w 1946 r.
W 1992 rozwiązano unię personalną archidiecezji gniez
nieńskiej i warszawskiej, skutkiem czego
ówczesny prymas, kard. Józef Glemp przestał pełnić funkcję arcybiskupa metropolity
gniez
nieńskiego, pozostając na stolicy warszawskiej. Zachował jednak tytuł prymasa, jako pierwszy
nie-arcybiskup gniez
nieński. A
ączność z Gnieznem miała symbolizować odtąd godność kustosza
relikwii św. Wojciecha (dotychczas przysługująca arcybiskupom gniez
nieńskim), którą pełnić miał
do zakończenia posługi prymasowskiej. Po jej zakończeniu tytuł prymasowski miał powrócić do
Gniezna. W 2006 r. kard. Glemp przeszedł jako arcybiskup warszawski na emeryturę, decyzją
papieża zachował jednak godność prymasa do ukończenia 80. roku życia. Wówczas tytuł prymasa
został ponownie związany z arcybiskupstwem gniez
nieńskim.
Kard. Józef Glemp to pierwszy prymas, który przestał nim być za życia. Dawniej bowiem
biskupstwa obsadzane były zwyczajowo dożywotnio, a i po zniesieniu tej zasady, wszyscy następni
prymasi w chwili śmierci dzierżyli ten tytuł. Aktualnie godność prymasa przysługuje arcybiskupom
gniez
nieńskim na czas pełnienia tej funkcji. Póz
niej - podobnie jak w przypadku Glempa -
przysługuje im honorowy tytuł prymasa-seniora.
2. Obecny status
W XX wieku prymasi byli automatycznie przewodniczącymi Konferencji Episkopatu Polski, co -
wzmacniane dodatkowo różnymi innymi okolicznościami - dawało im faktyczne przywództwo w
polskim Kościele. W 1994 rozdzielono jednakże funkcje prymasa i przewodniczącego KEP-u. Tą
drugą miał bowiem pełnić przedstawiciel episkopatu wybierany przez ogół polskich biskupów na 5-
letnią kadencję, z prawem do jednej reelekcji. Faktycznie jednak przez pierwsze 10 lat nie nastąpiła
tutaj zmiana, bowiem biskupi przez pierwsze dwie kadencje wybierali przewodniczącym kard.
Glempa. Od marca 2004 stanowisko przewodniczącego KEP-u jest już de iure i de facto niezależne
od godności prymasa. W skali całego episkopatu, prymasowi głównie przypadają więc tylko
godności honorowe, jednakże jest on automatycznie członkiem Rady Stałej KEP-u - jedynym
niewybieralnym.
3. Prymasi Polski
Prymasi Polski/okres pełnienia tytułu/uwagi
Mikołaj II Trąba 1417 -
1422
Wojciech I Jastrzębiec 1423 -
1436
Wincenty II Kot z Dębna 1436 - w latach 1444 - 1447 kardynał w obediencji
1448 antypapieża Feliksa V
Władysław I Oporowski 1449 -
1453
Jan III Sprowski 1453 -
1464
Jan IV Gruszczyński 1464 -
1473
Jakub III z Sienna 1474 -
1480
Zbigniew Oleśnicki 1481 -
1493
Fryderyk Jagiellończyk 1493 - (kardynał)
1503
Andrzej I Boryszewski 1503 -
1510
Jan V A
aski 1510 - wprowadzono tytuł legata urodzonego (legatus natus)
1531
Maciej I Drzewicki 1531 -
1535
Andrzej II Krzycki 1535 -
1537
Jan VI Latalski 1537 -
1540
Piotr Gamrat 1541 -
1545
Mikołaj III Dzierzgowski 1545 -
1559
Jan VII Przerębski 1559 -
1562
Jakub IV Uchański 1562 -
1581
Stanisław I Karnkowski 1581 -
1603
Jan VIII Tarnowski 1603 -
1605
Bernard Maciejowski 1605 - (kardynał)
1608
Wojciech II Baranowski 1608 -
1615
Wawrzyniec Gembicki 1616 -
1624
Henryk III Firlej 1624 -
1626
Jan IX Wężyk 1627 -
1638
Jan X Lipski 1638 -
1641
Maciej II A
ubieński 1641 -
1652
Andrzej III Leszczyński 1653 -
1658
Wacław Leszczyński 1659 -
1666
Mikołaj IV Prażmowski 1666 -
1673
Kazimierz Florian Czartoryski 1673 - (książę)
1674
Andrzej IV Olszowski 1674 -
1677
Jan XI Stefan Wydżga 1677 -
1685
Stefan II Wierzbowski 1686 - (nominat)
1687
Michał I Stefan Radziejowski 1687 - (kardynał)
1705
Stanisław II Szembek 1706 -
1721
Teodor Potocki 1723 -
1738
Krzysztof Antoni Szembek 1739 
1748
Adam Ignacy Komorowski 1749 -
1759
Władysław II Aleksander 1759 -
A
ubieński 1767
Gabriel Podoski 1767 -
1777
Antoni Kazimierz Ostrowski 1777 -
1784
Michał II Jerzy Poniatowski 1785 -
1794
Ignacy I Krasicki 1795 -
1801
Ignacy II Raczyński 1806 -
1818
Tymoteusz Paweł Gorzeński 1821 -
1825
Teofil Cyprian Wolicki 1828 -
1829
Marcin III Dunin 1831 -
1842
Leon Michał Przyłuski 1845 -
1865
Mieczysław Ledóchowski 1866 - (kardynał)
1886
Juliusz Józef Dinder 1886 -
1890
Florian Stablewski 1891 -
1906
Edward Likowski 1914 -
1915
Edmund Dalbor 1915 - (kardynał)
1926
August Hlond 1926 - (kardynał)
1948
Stefan III Wyszyński 1948 - (kardynał)
1981
Józef Glemp 1981 - (kardynał)
2009
Henryk IV Muszyński 2009 -
nadal
4. Inne tytuły prymasów w Polsce
Równolegle do pełniących godność prymasów Polski arcybiskupów gniez
nieńskich, w historii
zdarzały się przypadki, że rozmaite tytuły prymasowskie na ziemiach polskich pełnili równolegle
inni hierarchowie.
W 1817 cesarz Franciszek I bez uzgodnienia ze Stolicą Apostolską ustanowił godność prymasa
Galicji i Lodomerii, związaną ze stolicą arcybiskupią obrządku łacińskiego we Lwowie (pierwszym
został Andrzej Ankwicz).
W 1848 Franciszek Józef I przeniósł tytuł na abpa lwowskiego obrządku greckiego Michała
Lewickiego (po śmierci abpa tytuł nie był przyznawany).
W latach 1807 - 1831 tytuł prymasa istniał również w Księstwie Warszawskim i Królestwie
Polskim. Tytuł Prymasa Królestwa Polskiego istniał także póz
niej, aż do śmierci ostatniego
dzierżyciela w okresie międzywojennym.
5. Przypisy
1. Pełny tytuł prymasa brzmiał wówczas z łac.: N.N. Dei et Sedis Apostolicae gratia sanctae
Gnesnensis Ecclesiae Archiepiscopus Legatus Natus, Primas Regni Poloniae Magnique
Ducatus Lithuaniae Primusque Princeps (z łaski Bożej i Stolicy Apostolskiej świętego
Kościoła Gniez
nieńskiego Arcybiskup, Legat urodzony, Prymas Królestwa Polskiego i
Wielkiego Księstwa Litewskiego, Pierwszy Książę).
2. Zbigniew Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1998, s. 62-66.
3. Zbigniew Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1998, s. 62
z
ródło: http://wapedia.mobi/pl/Prymas_Polski