czenia społecznego. Pozwala to na zdefiniowanie rozbieżności między Byłoby to bardzo ważne dla krajów, które podejmują reformy
Konwencjami a ustawodawstwem polskim. Może być także inspiracją systemów zabezpieczenia społecznego, a także istotne dla orga-
do rozważenia ewentualnych zmian, jak też refleksji, gdzie jesteśmy nów powołanych do kontrolowania wykonywania przez państwa
w stosunku do standardów, jak też ustawodawstw innych państw. Konwencji.
ZABEZPIECZENIE SPOA
ECZNE
Miesięcznik  Polityka Społeczna 3/2005. Powielanie,
przedrukowywanie oraz rozpowszechnianie bez wiedzy
W AKTACH RADY EUROPY
i zgody Redakcji PS zabronione.
Sixto Molina
Rada Europy
WPROWADZENIE z głównych priorytetów Rady Europy jest promocja powszechnego
systemu ochrony społecznej.
Rada Europy jest organizacją międzynarodową skupiającą 46
Jak powszechnie wiadomo, Europejski Kodeks Zabezpiecze-
państw członkowskich, której główną misją jest ochrona praw
nia Społecznego (EKZS), Protokół do Kodeksu oraz Zrewidowany
człowieka, pluralizmu demokratycznego i rządów prawa, a także
Europejski Kodeks Zabezpieczenia Społecznego (ZEKZS) są pod-
pomoc w konsolidacji stabilności demokratycznej w Europie oraz
stawowymi instrumentami Rady Europy przy wyznaczaniu stan-
w osiągnięciu większej jedności między państwami członkowskimi,
dardów w dziedzinie zabezpieczenia społecznego. Kodeks i Protokół
co umożliwi ich rozwój społeczny.
datowane na 16 kwietnia 1964 r. (weszły w życie 17 marca 1968 r.,
Jednym z głównych zadań Rady Europy w dziedzinie spraw
w rok po zdeponowaniu trzeciego instrumentu ratyfikacji) okazały
społecznych jest rozwijanie innowacyjnego podejścia w wyznacza-
się użytecznym narzędziem przy określaniu wspólnych europejskich
niu standardów i tworzeniu polityki, mając na względzie cel stra-
standardów w dziedzinie zabezpieczenia społecznego, które można
tegiczny, jakim jest dążenie do postępu z gwarancjami spójności
wykorzystać do oceny procesu reform wprowadzanych w wielu pań-
społecznej we wszystkich państwach członkowskich.
stwach europejskich, zwłaszcza w Europie Środkowej i Wschodniej.
Chciałbym podkreślić, że Rada Europy, podobnie jak inne or-
Wspólną ideą łączącą te narzędzia jest upowszechnianie mo-
ganizacje międzynarodowe, a zwłaszcza Międzynarodowa Organi- delu zabezpieczenia społecznego opartego na sprawiedliwości
zacja Pracy, poświęca coraz więcej uwagi wyzwaniom społecznym,
społecznej. Uznaje się, że państwo jest odpowiedzialne za stwo-
przed którymi stają obecnie jej państwa członkowskie. Jednym
rzenie i utrzymanie stabilnego i opartego na mocnych podstawach
30
finansowych systemu zabezpieczenia społecznego. Oznacza to, na w każdym systemie zabezpieczenia społecznego, bez względu na to,
przykład, że wszyscy ci, którzy nie mogą zarobić na swoje utrzy- czy uprawnienie do świadczeń przyznawane jest na podstawie
manie, ze względu na chorobę, bezrobocie, starość, wypadek przy przebiegu zatrudnienia, na podstawie przynależności do określonej
pracy, chorobę zawodową, macierzyństwo, inwalidztwo lub śmierć grupy zawodowej, czy też przyznawane jest całej aktywnej zawo-
żywiciela rodziny powinni mieć zagwarantowane przyzwoite wa- dowo części populacji lub na podstawie miejsca stałego pobytu.
runki życia. Zrewidowany Europejski Kodeks Zabezpieczenia Spo-
łecznego, który jest najbardziej aktualnym instrumentem z 1990 r.,
HARMONIZACJA KONTRA KOORDYNACJA
pokazuje zmiany w samym rozumieniu zabezpieczenia społeczne-
go, które pojawiły się pod koniec XX w., nie odchodząc jednak od
Instrumenty wykorzystywane przez Radę Europy w dziedzinie
fundamentalnych idei zawartych w Europejskim Kodeksie Zabez-
zabezpieczenia społecznego można określić jako instrumenty har-
pieczenia Społecznego i jego Protokole. Te wysoce specjalistyczne
monizacji albo instrumenty koordynacji. W związku z tym należy
instrumenty zabezpieczenia społecznego tworzą ważny element
rozróżniać te dwie kategorie instrumentów prawnych. Instrumenty
systemu ochrony praw człowieka Rady Europy.
harmonizacji nakładają na państwa konieczność dokonania zmian
Co więcej, należy zauważyć, że  prawo do zabezpieczenia spo-
w samej istocie systemu zabezpieczenia społecznego. Może to
łecznego zostało wyszczególnione w jednym z podstawowych na-
być konieczność dokonania zmian dotyczących wysokości świad-
rzędzi ochrony praw człowieka Rady Europy, a mianowicie w Euro-
czeń czy też długości okresu umożliwiającego nabycie prawa do
pejskiej Karcie Społecznej (EKS). Państwa, które ratyfikowały Zre-
świadczeń. Istnieją różne stopnie harmonizacji: od standardyzacji
widowaną Europejską Kartę Społeczną (ZEKS) i przyjęły art. 12 ż 2
(ujednolicenia), gdzie wszystkie systemy muszą przyjąć te same
są zobowiązane do utrzymania systemu zabezpieczenia społecz-
standardy, nic więcej i nic mniej, do minimalnej harmonizacji,
nego na zadowalającym poziomie, co najmniej na poziomie wy-
którą osiąga się poprzez wyznaczenie minimalnych standardów
maganym do ratyfikacji Europejskiego Kodeksu Zabezpieczenia
i pozostawienie państwom swobody w określeniu górnej granicy
Społecznego. Zatem upowszechnianie Europejskiego Kodeksu Za-
poziomu świadczeń.
bezpieczenia Społecznego jest uznawane za jedno z najważniejszych
Do instrumentów harmonizacji systemów zabezpieczenia spo-
zadań Rady Europy, mające na celu zabezpieczenie wspólnych war-
łecznego zalicza się:
tości w sferze spójności społecznej w jej państwach członkowskich.
a) Europejski Kodeks Zabezpieczenia Społecznego i Protokół;
Warto przypomnieć, że standardy Rady Europy w dziedzinie zabez-
b) Zrewidowany Europejski Kodeks Zabezpieczenia Społecznego;
pieczenia społecznego są bliskie konwencjom Międzynarodowej
c) Europejską Kartę Społeczną i jej Protokół, a w szczególności:
Organizacji Pracy (MOP). Konwencja nr 102 dotycząca minimal-
 art. 8 (prawo pracujących kobiet do ochrony macierzyństwa),
nych standardów zabezpieczenia społecznego z 1952 r. służyła
 art. 11 (prawo do ochrony zdrowia),
jako wzór w procesie przygotowywania Europejskiego Kodeksu
 art. 13 (prawo do pomocy społecznej I medycznej),
Zabezpieczenia Społecznego. Co więcej, podwyższenie standar-
 art. 14 (prawo do świadczeń z tytułu pomocy społecznej),
dów w treści Protokołu do EKZS oraz w kolejnych konwencjach
 art. 16 (prawo rodziny do korzystania z ochrony socjalnej,
MOP było także w dużym stopniu zbieżne. Kontrola wprowadzania
prawnej i ekonomicznej).
w życie standardów zabezpieczenia społecznego Rady Europy
d) Zrewidowaną Europejską Kartę Społeczną.
opiera się na współpracy instytucjonalnej między Radą Europy
Wszystkie te instrumenty powstały na podstawie zasady mini-
i Międzynarodową Organizacją Pracy. Te dwie organizacje ściśle ze
malnej harmonizacji  określają minimalne standardy oraz zezwalają
sobą współpracują przy upowszechnianiu wypracowanych przez
(a nawet zachęcają) sygnatariuszy do ich podwyższenia.
nie standardów. Strategicznym celem tej współpracy jest połącze-
Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego dotyczy
nie wysiłków podejmowanych przez dwie organizacje międzyna- osób migrujących, czyli osób, które przeprowadzają się do innego
rodowe działające na rzecz upowszechnienie idei sprawiedliwości
kraju, aby tam mieszkać lub pracować. Przepisy koordynujące za-
społecznej oraz dążenie do uniknięcia rozbieżności przy interpreta- pewniają osobom migrującym przyzwoite traktowanie, a ponadto
cji międzynarodowych standardów społecznych. pozwalają na uniknięcie niektórych niekorzystnych konsekwencji
przeprowadzenia się z jednego kraju do innego, zwłaszcza w odnie-
sieniu do długookresowych świadczeń, takich jak emerytura.
EUROPEJSKI KODEKS ZABEZPIECZENIA SPOA
ECZNEGO
Przepisy te nie nakładają na państwo obowiązku dokonania
I PROTOKÓA
DO EUROPEJSKIEGO KODEKSU
bezpośrednich, zasadniczych zmian w przepisach regulujących
ZABEZPIECZENIA SPOA
ECZNEGO
kwestie zabezpieczenia społecznego. Wysokość świadczeń, okres
Kodeks i Protokół zawierają zestawienie minimalnych standar- ich wypłacania i długość okresu ubezpieczenia uprawniająca do
dów. Nie stanowią wezwania do ustandardowienia (czy ujednolice- nabycia prawa do świadczeń pozostają niezmienione. Instrumenty
nia) krajowych systemów zabezpieczenia społecznego. Ujednolicenie koordynacyjne dotyczą tak naprawdę tylko sytuacji osób migru-
wymagałoby, aby wszyscy sygnatariusze umowy przyznawali takie jących, na przykład nakładają na państwa obowiązek równego
same świadczenia dla takich samych grup społecznych, w identycz- traktowania osób migrujących i własnych obywateli. Do tych in-
nej wysokości i po spełnieniu jednakowych warunków. Natomiast strumentów Rady Europy zalicza się:
Kodeks i Protokół wskazują na potrzebę harmonizacji systemów a) Europejską Umowę Tymczasową dotyczącą systemów za-
zabezpieczenia społecznego i konieczność wprowadzenia mini- bezpieczenia społecznego w zakresie starości, inwalidztwa i śmierci
malnych wymagań, które poszczególne państwa muszą spełnić. żywiciela rodziny;
Celem jest zagwarantowanie przynajmniej pewnego minimalnego b) Europejską Umowę Tymczasową dotyczącą systemów
poziomu ochrony społecznej. Jeśli państwa chcą zapewnić wyższy zabezpieczenia społecznego z wyłączeniem systemów w zakresie
niż minimalny poziom ochrony, mają zapewnioną swobodę działania. starości, inwalidztwa i śmierci żywiciela rodziny;
Kodeks i Protokół uwzględniają różnorodność i indywidualizm c) Europejską Konwencję o Pomocy Społecznej i Medycznej;
d) Europejską Konwencję o Zabezpieczeniu Społecznym oraz
krajowych systemów zabezpieczenia społecznego. Każdy system
Protokół dodatkowy.
zabezpieczenia społecznego różni się od innych; są one produktem
określonych tradycji społecznych, politycznych i gospodarczych
państw, w których powstały. Przepisy zawarte w Kodeksie i Protoko-
INSTRUMENTY HARMONIZACJI
le odzwierciedlają cele stawiane przed każdym państwem członkow-
skim. Określają, co należy osiągnąć, pozostawiając poszczególnym Europejska Karta Społeczna i Zrewidowana Karta Społeczna są
państwom swobodę w wyborze metod dochodzenia do wyznaczo- kolejnymi, poza Kodeksem, Protokołem i Zrewidowanym Kodeksem,
instrumentami harmonizacji wykorzystywanymi przez Radę Europy.
nych celów. Cele te są opisane w sposób umożliwiający ich przyjęcie
31
Europejska Karta Społeczna Europejski Kodeks Zabezpieczenia Społecznego
Instrument ten wszedł w życie w 1965 r. W przeciwieństwie do Europejski Kodeks Zabezpieczenia Społecznego podzielony
Kodeksu, Protokołu i Zrewidowanego Kodeksu, Karta Społeczna jest na 14 części, które można ująć w pięciu rozdziałach (postano-
dotyczy nie tylko zagadnień związanych z zabezpieczeniem społecz- wienia ogólne, ryzyka społeczne  tytuły do świadczeń, obliczenie
nym. Była ona pomyślana jako społeczny odpowiednik Europejskiej okresowych świadczeń, wspólne postanowienia oraz postanowie-
Konwencji Praw Człowieka. Karta zabezpiecza szerokie spektrum nia różne).
praw społecznych i ekonomicznych, w tym prawo: do pracy, do od-
powiedniego wynagrodzenia, do zawierania układów zbiorowych i do
Postanowienia ogólne
szkoleń zawodowych. Zawiera także prawa chroniące poszczególne
grupy społeczne, takie jak: osoby niepełnosprawne, dzieci, kobiety
Część I Kodeksu objaśnia proces ratyfikacji. Kodeks jest instru-
w ciąży i emigrantów. Podobnie jak Kodeks, Karta Społeczna jest
mentem typu  menu , czyli państwa mają możliwość dokonania
także instrumentem typu  menu , gdzie sygnatariusze porozumienia
wyboru części, które zaakceptują i tym samym, których postano-
mogą wybrać minimalną liczbę praw objętych ochroną. Postanowie- wieniom będą podlegać. Państwa mogą wybierać spośród 9 typów
nia Karty dotyczące ochrony społecznej to:
zdarzeń losowych  tytułów do świadczeń (określanych także jako
 art. 8: prawo pracujących kobiet do ochrony macierzyństwa;
ryzyka społeczne). Kategorie tych zdarzeń opisane są w Częściach
 art. 11: prawo do ochrony zdrowia; od II do X. Ratyfikacja Kodeksu wymaga, by dane państwo wybrało
 art. 12: prawo do zabezpieczenia społecznego; sześć kategorii ryzyk  tytułów do świadczeń; jednakże opieka
 art. 13: prawo do korzystania z pomocy medycznej i spo- medyczna (Część II) liczona jest podwójnie, a świadczenia z tytułu
łecznej; starości (Część V)  potrójnie. Każda kategoria zdarzeń losowych
 art. 14: prawo do świadczeń z tytułu pomocy społecznej;  tytułów do świadczeń wyznacza minimalny poziom ochrony. Inny-
 art. 16: prawo rodziny do korzystania z ochrony socjalnej, mi słowy jest określona (w sposób procentowy) minimalna liczba
prawnej i ekonomicznej. pracowników lub mieszkańców danego państwa, którzy muszą być
Ratyfikacja Karty wymaga przyjęcia przez dane państwo co objęci ubezpieczeniem od tego zdarzenia losowego. Każde państwo
najmniej dziesięciu artykułów. Przynajmniej pięć artykułów z przyj- przed dokonaniem wyboru kategorii ryzyk musi upewnić się, że wy-
mowanych dziesięciu musi należeć do grupy tzw. zasadniczych ar- magana cześć (procent) populacji jest objęta systemem zabezpie-
tykułów. Grupa artykułów zasadniczych zawiera artykuły o prawie czenia społecznego w odniesieniu do danego ryzyka.
do zabezpieczenia społecznego i prawie do korzystania z pomocy
medycznej i społecznej.
Ryzyka społeczne  tytuły do świadczeń
Podobnie jak w przypadku Kodeksu, procedura kontroli przestrze-
gania postanowień Karty Społecznej opiera się na ocenie raportów
Części od II do X ryzyka czy zdarzenia losowe, które stanowią tytuł
krajowych. Istnieje jednak jedna zasadnicza różnica między Kartą
do świadczeń I określają minimalne standardy ubezpieczenia. Są to:
a Kodeksem, jaką jest procedura skargi przewidziana w Karcie. Proce-
 świadczenia zdrowotne (Część II);
dura ta została wprowadzona Protokołem i ma zastosowanie jedynie  świadczenia z tytułu choroby(Część III);
w odniesieniu do tych państw, które do niego przystąpiły. Procedura ta  świadczenia z tytułu bezrobocia (Część IV);
umożliwia organizacjom międzynarodowym, krajowym organizacjom  świadczenia emerytalne (Część V);
pozarządowym i partnerom społecznym wniesienie skargi w przypad-
 świadczenia z tytułu wypadków przy pracy (Część VI);
ku naruszenia przez państwo postanowień Karty Społecznej.
 świadczenia rodzinne (Część VII);
Minimalne standardy zabezpieczenia społecznego zawarte w Kar-
 świadczenia z tytułu macierzyństwa (Część VIII);
cie są w pośredni sposób powiązane ze standardami zawartymi w Ko-
 świadczenia z tytułu inwalidztwa (Część IX);
deksie. W art. 12 dotyczącym prawa do zabezpieczenia społecznego  świadczenia z tytułu śmierci żywiciela rodziny(Część X).
Karta Społeczna nakłada na swoich sygnatariuszy obowiązek usta-
Warto zauważyć, że ryzyko bycia w potrzebie czy ryzyko ubó-
nowienia systemu zabezpieczenia społecznego, utrzymania go i do- stwa nie zostało ujęte w sposób bezpośredni na tej liście. Świadcze-
konywania niezbędnych ulepszeń oraz obowiązek równego trak- nia udzielane przy wystąpieniu tego typu ryzyka są zwykle określane
towania obywateli innych państw, które są sygnatariuszami Karty.
jako  pomoc społeczna , podczas gdy głównym punktem zainte-
Art. 12 zobowiązuje państwa do posiadania systemu zabezpieczenia
resowania Kodeksu są zagadnienia  ubezpieczenia społecznego .
społecznego przynajmniej na poziomie równym poziomowi określone- Jednakże nasz stosunek do pomocy społecznej bardzo się zmienił
mu w Konwencji nr 102 MOP  bezpośrednie nawiązanie do Kodeksu
na przestrzeni lat, w porównaniu z latami 50. XX w., zwłaszcza po
nie było możliwe, gdyż Europejska Karta Społeczna została przygo- wejściu w życie Europejskiej Karty Społecznej, która uczyniła prawo
towana w 1961 r., podczas gdy prace nad Kodeksem zakończyły się do świadczeń z tytułu pomocy społecznej prawem podmiotowym.
trzy lata póz
niej (1964 r.). Tym niemniej każde państwo, które ratyfikuje Jak można zauważyć w powyższym zestawieniu, każde zdarze-
Kartę Społeczną, a tym samym przyjmuje postanowienia art. 12 ż 2, nie losowe ma przypisaną własną część w Kodeksie, a każda z tych
musi wprowadzić standardy określone w Konwencji nr 102 MOP, które części zawiera minimalne standardy opisujące.
są bardzo zbieżne ze standardami wyznaczonymi w Kodeksie. 1 Zakres przedmiotowy: określa zdarzenia losowe, które mu-
szą być objęte ubezpieczeniem.
2. Zakres podmiotowy: określa kategorie osób, które objęte
Zrewidowana Europejska Karta Społeczna
są ubezpieczeniem oraz minimalny procentowy udział, który musi
być objęty ochroną.
Instrument ten wszedł w życie w 1999 r. Znowelizował kilka
3. Warunki nabycia prawa do świadczeń: określają warunki
istniejących praw, które były zawarte w EKS oraz wprowadził serię
brzegowe, jakie musi spełnić osoba ubiegająca się o świadczenie
nowych, w tym prawo: osób starszych do ochrony socjalnej, do
przed jego wypłatą. Sposób określenia warunków, które umożli-
ochrony w przypadku wypowiedzenia umowy o pracę, do posiadania
wiają nabycie prawa do świadczeń, może być dosyć niejasny jak
miejsca zamieszkania, do godności w miejscu pracy oraz ochrony
w przypadku Części IV  Świadczenia z tytułu bezrobocia , która
przed ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Celem Zrewidowanej
zezwala na (& ) tak długi okres kwalifikujący, jaki uznaje się za ko-
Karty jest zabezpieczenie wyższych standardów oraz wypracowanie
nieczny dla uniknięcia nadużyć. W innych przypadkach warunki te
globalnej polityki rozwiązywania problemów, takich jak ubóstwo.
mogą być określone w sposób bardzo precyzyjny, jak w przypadku
Art. 12 ZEKS już nie odnosi się do postanowień Konwencji nr 102
Części V  Świadczenia emerytalne , gdzie określono maksymalny
MOP, ale do postanowień Europejskiego Kodeksu Zabezpieczenia
okres kwalifikujący uprawniający do świadczenia emerytalnego, na
Społecznego.
32
przykład maksymalnie 30-letni okres zatrudnienia lub 20-letni okres w odniesieniu do państw, które opierają swoje systemy zabezpie-
zamieszkiwania daje uprawnienie do świadczenia emerytalnego na czenia społecznego na wypłacie świadczeń obliczanych zarówno
poziomie określonym w Kodeksie. na podstawie poziomu dotychczasowych wynagrodzeń, jak i ry-
4. Rodzaj świadczenia: świadczenia mogą być udzielane
czałtu lub poziomu dochodu.
w różnej formie. Mogą być wypłacane co pewien okres lub ryczałto-
Minimalna wysokość świadczeń obliczana jest na podstawie
wo. Świadczenia wypłacane co pewien okres mają charakter regu- koncepcji standardowego beneficjenta. Definicje typowego świad-
larnych płatności, natomiast świadczenia ryczałtowe  jednorazowej
czeniobiorcy różnią się w zależności od kategorii zdarzenia losowe-
wypłaty. Kodeks zajmuje się głównie świadczeniami wypłacanymi co
go  tytułu do świadczeń. W przypadku świadczeń z tytułu choroby,
pewien okres. Świadczenia dzielą się także na świadczenia pieniężne
bezrobocia, wypadku przy pracy i inwalidztwa jest to mężczyzna
i świadczenia rzeczowe. Świadczenia pieniężne polegają na wypłacie
mający żonę i dwoje dzieci, a w przypadku świadczeń emerytal-
pieniędzy, rzeczowe obejmują dostarczanie rzeczy i usług w ramach
nych  mężczyzna posiadający żonę w wieku emerytalnym. W od-
systemu ubezpieczeń społecznych. Większość postanowień za-
niesieniu do renty rodzinnej jest to kobieta z dwojgiem dzieci, zaś
wartych w Kodeksie reguluje kwestie świadczeń pieniężnych, choć
w przypadku świadczeń z tytułu macierzyństwa  kobieta w ciąży.
w niektórych częściach uwzględniono także świadczenia rzeczowe,
W czasie gdy trwały prace nad przygotowaniem Kodeksu,
jak w przypadku świadczeń rodzinnych (Część VII), gdzie można
typowy świadczeniobiorca został zdefiniowany na podstawie ów-
znalez
ć zapis o dostarczaniu dzieciom żywności, odzieży, zakwate-
czesnego modelu typowej rodziny. Kodeks koncentruje się na
rowania, wakacji lub pomocy w domu.
modelu rodziny, ponieważ w latach 50. XX wieku większość kobiet
5. Metoda oblicza wysokości wypłacanych świadczeń: Ko-
i dzieci nie miało indywidualnych uprawnień do świadczeń w ra-
deks przewiduje trzy sposoby obliczania wysokości wypłacanych
mach systemu zabezpieczenia społecznego; ich uprawnienia były
świadczeń pieniężnych:
pochodną uprawnienia żywiciela rodziny. Tak więc świadczenia
 świadczenia uzależnione od wysokości wynagrodzenia:
emerytalne, świadczenia z tytułu bezrobocia, renta inwalidzka itp.
metoda uwzględnia wysokość wynagrodzenia z pracy lub innej ak-
były często powiększone o dodatki dla pozostającej na wyłącznym
tywności gospodarczej, jakie świadczeniobiorca otrzymywał przed
utrzymaniu żony i dzieci. Dzisiejsza struktura rodziny jest bardzo
danym zdarzeniem losowym, które stało się tytułem do świadcze-
odległa od ówczesnej, inna jest zwłaszcza liczba osób mieszkają-
nia z ubezpieczenia społecznego;
cych samodzielnie. Zmiany w strukturze rodziny zostały uwzględ-
 świadczenia ryczałtowe (o stałej wysokości): metoda ta
nione w Zrewidowanym Kodeksie.
wykorzystuje średnie zarobki osoby ubiegającej się o przyznanie
Uwzględniając różne modele organizacyjne przyznawania świad-
świadczenia w określonym czasie; te średnie zarobki są często
czeń, Kodeks musi uwzględnić także różnice w standardzie życia, jakie
nazywane  podstawą obliczenia ;
występują w poszczególnych państwach. Z tego powodu w Kodeksie
 świadczenia uzależnione od wysokości dochodu: wypła-
nie można było ustanowić minimalnej wysokości świadczeń wyra-
cane są wyłącznie osobom nie osiągającym dochodów na okre-
żonej w euro lub dolarach, ale konieczne było utworzenie narzędzia
ślonym poziomie (w niektórych przypadkach brane są także pod
oceny pozwalającego na uwzględnienie poziomu życia. W związku
uwagę posiadane zasoby).
z tym wysokość świadczenia dla typowego świadczeniobiorcy jest
Powyższe metody obliczania wysokości świadczeń są szcze-
oceniana przy wykorzystaniu jednego z trzech modeli ewaluacyjnych.
gółowo opisane w art. 65, 66 i 67 Kodeksu.
Modele te pozwalają na określenie w bardzo skuteczny sposób war-
6. Długość okresu uprawnienia do świadczeń: niektóre pań-
tości granicznych, do których porównuje się poziom świadczeń. Te
stwa wyznaczają długość okresu wypłacania świadczeń. Kodeks
wartości graniczne mogą być ustalone na podstawie poprzednich
wyznacza długość okresów, poniżej których państwa nie mogą
zarobków osoby ubiegającej się o przyznanie świadczeń, wysokości
zejść. Granice te różnią się w zależności od kategorii zdarzenia
wynagrodzenia wykwalifikowanego pracownika fizycznego, średniego
losowego  tytułu do świadczeń. W większości przypadków jest to
wynagrodzenia w państwie będącym stroną umowy itp. Wysokość
określona liczba tygodni, natomiast w przypadku niektórych kryteria
świadczenia otrzymywanego przez typowego świadczeniobiorcę
te są nieostre. Na przykład świadczenia emerytalne muszą być wy-
musi być równa lub wyższa niż określona wartość procentowa jednej
płacane przez cały okres trwania zdarzenia losowego, przyjmując,
z tych wartości granicznych. Te wartości procentowe zostały podane
że zdarzenie losowe ujęte w części Kodeksu dotyczącej świadczeń
w tabeli znajdującej się w Części XI Kodeksu i mają różną wartość
emerytalnych jest życiem po przekroczeniu określonego wieku.
w zależności od typu zdarzenia losowego  tytułu do ubezpieczenia.
Oznacza to, że świadczenie emerytalne musi być wypłacane do
Kodeks zawiera postanowienia opisujące różne typy świadczeń
śmierci świadczeniobiorcy.
pieniężnych i różne kategorie wartości granicznych, co pozwala zapew-
7. Okres oczekiwania: w niektórych państwach świadczeń nie
nić, że żaden model systemu zabezpieczenia społecznego nie jest
wypłaca się natychmiast po zaistnieniu danego zdarzenia losowego.
faworyzowany. Różnorodność przyjętych typologii pozwala na
Innymi słowy, osoba ubiegająca się o przyznanie świadczenia musi
zachowanie respektu dla odmienności systemów zabezpieczenia
odczekać określony czas od rozpoczęcia się choroby, bezrobocia
społecznego w poszczególnych krajach oraz zapewnia, że każdy
itp., zanim otrzyma jakiekolwiek świadczenie z systemu zabezpie-
z tych systemów musi zachować minimalne standardy na tym
czenia społecznego. Niektóre części Kodeksu określają najdłuższy
samym poziomie.
dopuszczalny okres oczekiwania na wypłatę świadczeń, jak na przy-
kład w przypadku bezrobocia, gdzie osoba ubiegająca się o przyzna-
Wspólne postanowienia
nie świadczenia z tego tytułu może być bezrobotna przez okres do
siedmiu dni przed otrzymaniem jakiegokolwiek świadczenia.
Część XII zawiera następujące minimalne standardy, które są
wspólne dla wszystkich zdarzeń losowych  tytułów do świadczeń
Obliczanie wysokości świadczeń okresowych
opisanych w Częściach II do X:
1. Przyczyny zawieszenia wypłaty świadczeń (art. 68): arty-
Część XI opisuje trzy metody oceny świadczeń pieniężnych
kuł opisuje przyczyny czasowego zawieszenia, bądz
w niektórych
wypłacanych okresowo oraz określa minimalną wysokość tych
świadczeń. Kodeks stawia sobie za cel wyznaczenie odpowiada- przypadkach stałego zawieszenia wypłaty świadczeń.
2. Korzystanie z prawa do odwołania (art. 69): artykuł wy-
jących sobie standardów dla każdego typu systemu zabezpiecze-
nia społecznego poprzez umożliwienie każdemu państwu  sy- znacza minimalne standardy dotyczące prawa osób indywidual-
gnatariuszowi Kodeksu dokonanie wyboru spośród trzech modeli nych do odwołania się od decyzji odmawiającej zainteresowanemu
pozwalających na dokonanie oceny poziomu świadczeń. Mode- prawa do świadczenia, decyzji określającej wysokość świadczenia
le te zaprojektowano w sposób pozwalający na uzyskanie po- I decyzji dotyczącej rodzaju świadczeń (w odniesieniu do świad-
równywalnych standardów. Część XI Kodeksu ma zastosowanie czeń rzeczowych).
33
3. Finansowanie systemu zabezpieczenia społecznego systemu zabezpieczenia społecznego, które w chwili obecnej nie
(art. 70): artykuł ma zagwarantować, że finansowanie systemu spełniają standardów wyznaczonych w Kodeksie.
zabezpieczenia społecznego nie powoduje nadmiernych obciążeń Państwa, które korzystają z alternatywnej procedury ratyfikacji
dla ludzi. Stanowi, że system ten powinien być finansowany wspól- Kodeksu, muszą uzyskać zgodę Rady Europy przed przyjęciem ich
nie. Innymi słowy, powinien być finansowany w sposób solidarny, ratyfikacji. W związku z tym muszą dostarczyć raporty zawierające
w którym ludzie mają na uwadze finansowanie większej sprawy niż
powyższe informacje oraz dane statystyczne określone w art. 78
ich własne potrzeby. Gwarantuje też, że w systemach finansowanych
Kodeksu, które opisują zakres zapewnianej ochrony, wysokość
ze składek pracowników i pracodawców, pracownicy nie są zmu- świadczenia etc. Raporty te są przesyłane do Sekretarza Gene-
szeni do godzenia się na niesprawiedliwe obciążenia z tego tytułu.
ralnego Rady Europy, który przekazuje je Komitetowi Ekspertów
4. Administracja systemu zabezpieczenia społecznego
w dziedzinie Zabezpieczenia Społecznego.
(art. 71): artykuł nakłada na państwa-sygnatariuszy umowy
Komitet Ekspertów przygotowuje swój raport dla Komitetu
ostateczną odpowiedzialność za administrowanie tym systemem
Ministrów, który to decyduje większością 2/3 głosów, czy dane
w swoim kraju. Określa także minimalne uczestnictwo w admini-
państwo spełnia warunki niezbędne do skorzystania z procedury
strowaniu systemem przedstawicieli osób nim objętych.
alternatywnej zgodnie z postanowieniami Kodeksu. Po stwierdzeniu
takiej zgodności uznaje się, że dane państwo ma zdolność ratyfi-
kacji Kodeksu. W przypadku stwierdzenia braku takiej zgodności
Postanowienia różne
Komitet Ministrów może podjąć uchwałę zawierającą rekomen-
Część XIII dotyczy stosowania postanowień Kodeksu i określa
dacje działań, które należy podjąć w celu uzyskania zgodności
następujące kwestie.
z wymaganiami określonymi dla alternatywnej procedury ratyfi-
1. Tymczasowy zakres stosowania Kodeksu (art. 72): artykuł
kacji. Tak więc najważniejsza różnica między normalną procedurą
wyjaśnia, że postanowienia Kodeksu nie mają zastosowania do
ratyfikacji a alternatywną polega na tym, że ta druga wymaga
zdarzeń losowych  tytułów do świadczeń, które miały miejsce
akceptacji Komitetu Ministrów przed wprowadzeniem w życie po-
przed wejściem w życie postanowień Kodeksu w odniesieniu do
stanowień Kodeksu, natomiast w przypadku normalnej procedury
danego państwa-sygnatariusza Kodeksu lub w odniesieniu do
ratyfikacji postanowienia Kodeksu wchodzą w życie już po złożeniu
świadczeń wypłacanych po wejściu w życie tych postanowień, jeśli
dokumentu potwierdzającego ratyfikację Kodeksu.
beneficjent nabył prawo do świadczenia w okresie poprzedzającym
Idea wprowadzenia alternatywnej procedury ratyfikacji miała
datę wejścia w życie Kodeksu.
na celu stworzenie możliwości ratyfikacji Kodeksu przez te pań-
2. Procedura monitorowania (art. od 73 do 76): artykuły opi-
stwa, które mają dobrze rozwinięte niektóre dziedziny systemu
sują system przygotowywania raportów krajowych, przy pomocy
zabezpieczenia społecznego (choć niekoniecznie najistotniejsze
których Rada Europy może kontrolować proces wdrażania postano-
dziedziny, jak świadczenia emerytalne i opieka medyczna) i mniej
wień Kodeksu. Zawiera także postanowienia dotyczące procedury
rozwinięte inne jego części. Jednakże bardzo istotnym warunkiem
przygotowywania raportów na temat zdarzeń losowych  tytułów
jest, by systemy zabezpieczenia społecznego we wszystkich pań-
do świadczeń, które nie zostały przyjęte przez dane państwo.
stwach objętych postanowieniami Kodeksu były porównywalne.
Część XIV opisuje procedurę ratyfikacji, procedurę przystąpie-
W przeciwnym razie harmonizacja, która jest celem Kodeksu, nie
nia państw niebędących członkami Rady Europy oraz procedurę
byłaby możliwa do osiągnięcia.
wypowiedzenia Kodeksu przez strony umowy.
DEKLARACJE
PODPISANIE, RATYFIKACJA I WEJŚCIE W ŻYCIE
Zarówno Kodeks, jak i Zrewidowany Kodeks zapewniają stronom
Państwa mają prawo do przyjęcia większej niż minimalna
porozumienia możliwość ograniczenia zakresu stosowania posta-
liczby ryzyk. Kilka państw, takich jak Belgia, Niemcy, Luksemburg
nowień Kodeksu. Ograniczenie to musi być wyrażone w formie ofi-
i Holandia, postanowiło zaakceptować postanowienia dotyczące
cjalnej deklaracji przesyłanej przez państwo-stronę umowy do Rady
wszystkich ryzyk zawartych w Kodeksie:
Europy. Art. 80 Kodeksu określa geograficzny zasięg stosowania
a) świadczenia z tytułu bezrobocia (Część IV);
postanowień Kodeksu, stwierdzając, że Kodeks ma zastosowanie w
b) świadczenia emerytalne (Część V);
 metropolitarnych terytoriach państw-sygnatariuszy umowy. Każdy
c) świadczenia z tytułu wypadków przy pracy (Część VI);
sygnatariusz ma swobodę w określeniu części swojego terytorium,
d) świadczenia z tytułu inwalidztwa (Część IX);
na które będą obowiązywać postanowienia Kodeksu.
e) świadczenia z tytułu śmierci żywiciela rodziny (Część X).
Jednakże, jeśli dane państwo chce skorzystać z procedury alter-
WYPOWIEDZENIE UMOWY
natywnej, musi udowodnić, że jego system odpowiada jednej z moż-
liwych kombinacji opisanych w ogólnej procedurze ratyfikacji (tzn.
Kodeks, Protokół i Zrewidowany Kodeks zawierają postano-
sześć typów ryzyka, gdzie opieka medyczna ma przypisaną wartość
wienia, które umożliwiają stronom umowy wypowiedzenie jednej
dwóch ryzyk, a świadczenia emerytalne  trzech) oraz musi:
lub więcej części umowy, do przestrzegania której się zobowią-
a) dostarczyć dowody potwierdzające, że poziom ochrony
zały. Państwa mogą zatem wypowiedzieć całość lub poszczegól-
zapewniany dla trzech ryzyk wybranych w ramach procedury alter-
ne części Kodeksu, Protokołu lub Zrewidowanego Kodeksu zgodnie
natywnej przekracza standardy wyznaczone w Kodeksie w odnie-
z warunkami przewidzianymi w tych dokumentach.
sieniu do liczby osób objętych tych ubezpieczeniem lub wysokości
zagwarantowanych świadczeń, lub
b) udowodnić, że poziom ochrony dla wybranych ryzyk jest
PROCEDURA KONTROLI
wyższy niż wymagany w Kodeksie, gdyż zapewnione są wszyst-
Skuteczność międzynarodowych aktów prawnych zależy
kie usługi dodatkowe wymienione w Addendum 2. Addendum 2
w znacznym stopniu od skuteczności kontroli ich przestrzegania.
określa dodatkowe minimalne standardy, które obejmują dłuższy
Kodeks, Protokół i Zrewidowany Kodeks stworzyły system kontroli
minimalny okres wypłacania świadczeń, wyższą wysokość
na podstawie przygotowywanych okresowo raportów krajowych.
świadczeń, większy zakres opieki medycznej, a także wprowadza
obowiązek wypłacenia świadczenia ryczałtowego  zasiłku pogrze- W przypadkach, gdy naruszenie postanowień tych instrumen-
bowego z tytułu śmierci osoby ubezpieczonej. Poza dostarcze- tów nie jest potwierdzone decyzją międzynarodowego trybunału,
niem dowodów potwierdzających zgodność oferowanych świad- takiego jak Europejski Trybunał Praw Człowieka, istnieje mecha-
czeń z listą usług dodatkowych wymienionych w Addendum 2, nizm ścisłego nadzoru nad przestrzeganiem zobowiązań prawnych
państwo musi także dostarczyć informacje dotyczące tych dziedzin danego państwa-sygnatariusza umowy.
34
System kontroli wymaga od sygnatariuszy umowy przygo- ra wykaz informacji, które muszą być zawarte w raporcie, w tym
towania raportów dotyczących stopnia zgodności ich systemów dane statystyczne na temat:
z minimalnymi standardami określonymi przez Kodeks, Protokół a) liczby osób objętych ochroną,
i Zrewidowany Kodeks. Raporty te oceniane są przez eksper- b) wysokości wypłacanych świadczeń,
tów, którzy na ich podstawie przygotowują raport dla Komitetu c) długości okresu wypłacania świadczeń z tytułu bezrobocia,
Ministrów Rady Europy. W skład tego Komitetu wchodzą wszyscy d) podziału kosztów związanych z finansowaniem systemu ubez-
ministrowie spraw zagranicznych rządów państw członkowskich pieczenia społecznego pomiędzy pracowników i pracodawców.
Rady Europy i ich zastępcy (wiceministrowie). Komitet Ministrów Komitet Ekspertów ułatwił procedurę przygotowywania corocz-
głosuje na tej podstawie, czy dane państwo-sygnatariusz umowy nych raportów poprzez opracowanie standardowego formularza.
wypełniło swoje zobowiązania. Formularz ten przedstawia najpierw przepisy Kodeksu i odpowied-
Jeśli sygnatariusz umowy nie dopełnił przyjętych zobowiązań nio stawia pytania o zastosowanie tych przepisów. Raporty te
dostosowania systemu świadczeń do minimalnych standardów muszą być napisane w jednym z dwóch oficjalnych języków Rady
Komitet może wydać uchwałę wzywającą dane państwo-sygna- Europy: angielskim lub francuskim. Do raportów należy dołączyć
tariusza umowy do naprawienia sytuacji i szanowania swoich kopie aktów prawnych ustawodawstwa krajowego, które pokazują
międzynarodowych zobowiązań. Kodeks i Protokół posługują się sposób wypełnienia przez państwo-sygnatariusza umowy zobo-
tą samą metodą oceny raportów krajowych. Zrewidowany Kodeks wiązań wynikających z przyjęcia Kodeksu. Wewnętrzne akty praw-
korzysta z tego samego podstawowego procesu, jaki został wypra- ne nie muszą być przetłumaczone na język angielski lub francuski.
cowany dla Kodeksu, ale z kilkoma istotnymi zmianami. Napisanie raportu krajowego wymaga bardzo wielu prac przy-
Kodeks, Protokół i Zrewidowany Kodeks mają istotny wpływ za- gotowawczych. Z tego powodu przyjęto, że pełne raporty przy-
równo na proces ustawodawczy w państwach, które są stronami gotowywane zgodnie ze standardem opracowanym przez Komitet
umowy, jak i na ich krajowe orzecznictwo. Przy tworzeniu nowych Ekspertów, muszą być opracowane co pięć lat (jeden pełny raport,
aktów prawnych eksperci rządowi proszeni są o sprawdzenie zgod- cztery raporty przejściowe i znowu jeden pełny raport itp.) W la-
ności nowych przepisów z zapisami Kodeksu. Jeśli zaistnieje taka ko- tach, gdy przygotowanie pełnego raportu nie jest konieczne, strony
nieczność, potencjalną niezgodność przepisów można przedyskuto- umowy muszą przygotować raporty na temat zmian i ulepszeń wpro-
wać z ekspertami Międzynarodowej Organizacji Pracy i Rady Europy. wadzonych w ich systemie. Raporty opisujące zmiany muszą być
Wpływ na krajowe orzecznictwo w znacznej mierze zależy przygotowywane corocznie i należy do nich dołączyć kopie zmienia-
od sposobu wdrażania przepisów międzynarodowych w danym nych aktów prawnych. Taką samą procedurę wprowadzono w od-
systemie prawnym. Przepis prawa międzynarodowego jest sa- niesieniu do Konwencji nr 102 MOP, co oznacza, że sygnatariusze
mowykonalny (czasem określany jako  bezpośrednio stosowany umowy mogą w dalszym ciągu posługiwać się tymi samymi raporta-
lub  bezpośrednio wymagalny ), jeśli ma jasny, precyzyjny zapis mi, jakie przygotowano dla Międzynarodowej Organizacji Pracy.
i nie jest obwarowany dodatkowymi warunkami. W odniesieniu do
Kodeksu, Protokołu i Zrewidowanego Kodeksu większość prze-
Kontrola raportów krajowych
pisów pozostawia państwom znaczną dowolność w uzyskaniu
zgodności z ich przepisami.
Przygotowane raporty krajowe przesyłane są do Sekretarza
Tak więc zapisy te są niewystarczająco precyzyjne, uwarunko- Generalnego Rady Europy wraz z kopiami aktów prawnych ustawo-
wane wprowadzeniem dodatkowych przepisów i w związku z tym
dawstwa krajowego. Sekretarz Generalny ma prawo zwrócenia się
nie mogą być uznane za samowykonalne. Na przykład art. 10 ż 2
z prośbą o dostarczenie dodatkowych informacji, które uznaje za
Kodeksu stanowi, że udział w kosztach leczenia przypadający na
niezbędne do prawidłowej oceny zgodności przyjętych rozwiązań
pacjenta powinien być ustalony w sposób nie nakładający na niego
z minimalnymi standardami zawartymi w Kodeksie.
zbyt wielkiego obciążenia. Zapis ten nie określa w precyzyjny spo-
Sekretarz Generalny przekazuje raporty Dyrektorowi General-
sób poziomu uczestnictwa pacjenta w kosztach leczenia i zależy
nemu Międzynarodowego Biura Pracy MOP. Z kolei ten przesyła
od postanowień prawa wewnętrznego.
otrzymane raporty Komisji Ekspertów ds. Stosowania Konwencji
Jednakże istnieje kilka wyjątków od tej reguły, na przykład
i Zaleceń, która jest odpowiedzialna za ocenę zgodności ustawo-
art. 68, ust. f Kodeksu, który stanowi, że świadczenia mogą zo- dawstwa krajowego z Konwencjami MOP. W skład Komisji wchodzi
stać zawieszone jedynie w przypadku świadomego wprowadzenia
20 członków wyłonionych spośród wybitnych ekspertów praw-
w błąd administracji systemu przez osobę zainteresowaną, a nie
nych, specjalizujących się w prawie zabezpieczenia społecznego
w przypadku największego nawet zaniedbania. Ten przepis jest
z całego świata. Są wśród nich profesorowie, sędziowie i byli
jasny, precyzyjny i w praktyce nie pozostawia państwu żadnego
urzędnicy administracji rządowej wybrani przez Instytucję Zarzą-
wyboru, co do metody wprowadzenia go w życia.
dzającą MOP z uwagi na ich głęboką wiedzę i obiektywizm.
Należy zaznaczyć, że decyzja co do samowykonalności prze- Powyższy przykład, pokazujący bliską współpracę między Ra-
pisu prawa międzynarodowego należy do sądownictwa krajowe- dą Europy i Międzynarodową Organizacją Pracy, pozwala Radzie
go. Rada Europy nie może zmusić żadnego państwa do uznania Europy czerpać korzyści z zasobów Komisji Ekspertów o między-
postanowień Kodeksu, Protokołu lub Zrewidowanego Kodeksu za narodowej renomie. Gwarantuje także znaczny stopień harmoniza-
przepisy samowykonalne. cji w stosowaniu Kodeksu i Konwencji MOP nr 102, co jest istotne,
Nawet w przypadku, gdy przepis prawa międzynarodowego biorąc pod uwagę podobieństwa tych dokumentów, jeśli chodzi
o zakres i istotę przepisów. Po otrzymaniu raportów krajowych
nie zostanie uznany za samowykonalny, może wywierać wpływ
Komisja Ekspertów MOP przygotowuje własny raport i wnioski.
na sposób interpretacji przepisów wewnętrznych przez sędziów
Wnioski przygotowane przez Komisję Ekspertów MOP są
w danym państwie. Dzieje się tak dlatego, ponieważ sądy krajo-
przesyłane z powrotem do Sekretarza Generalnego Rady Europy
we uznają, że przy stanowieniu prawa krajowego ustawodawca
i poddawane dyskusji na forum Komitetu Ekspertów w dziedzinie
nie lekceważyłby swoich zobowiązań międzynarodowych, chyba
Zabezpieczenia Społecznego Rady Europy. Na przestrzeni lat nazwa
że różnica między standardami krajowymi a ich odpowiednikami
Komitetu uległa zmianie, obecna to Europejski Komitet Ekspertów
w ustawodawstwie międzynarodowym jest absolutnie bezsporna
ds. Instrumentów Wyznaczających Standardy (European Commit-
i wynika z treści przepisu.
tee of Experts on Standard-Setting Instruments  CS-CO). W skład
CS-CO wchodzą starsi rangą urzędnicy państwowi z ministerstw
Przygotowanie raportów krajowych
ds. zabezpieczenia społecznego państw członkowskich i obserwa-
torzy z organizacji międzynarodowych, takich jak Unia Europejska.
Art. 74 Kodeksu nakłada na sygnatariuszy umowy obowiązek
przygotowania corocznych raportów krajowych. Artykuł ten zawie- CS-CO przygotowuje wnioski dotyczące stosowania postanowień
35
Kodeksu na podstawie raportu i wniosków Komisji Ekspertów MOP, wzywającą państwo-sygnatariusza porozumienia do naprawienia
co umożliwia państwom członkowskim dołączenie dodatkowych zaistniałej sytuacji. Niewypełnienie uchwały nie skutkuje bezpo-
informacji, jeśli zachodzi taka potrzeba. Raport przygotowany średnimi sankcjami, ale prowadzi do rozpoczęcia publicznej debaty
przez CS-CO jest przesyłany Komitetowi Ministrów Rady Europy. w danym państwie i służy jako amunicja dla partnerów społecz-
Komitet Ministrów może zasięgnąć opinii Parlamentu Rady Eu- nych i opozycji parlamentarnej.
ropy. Jednakże rozwiązanie to nie było dotąd stosowane w praktyce Proces kontroli raportów krajowych przewidziany przez Kodeks
(stan maj 2002). można opisać w następujący sposób: Państwo-sygnatariusz poro-
Komitet Ministrów ocenia wnioski przygotowane przez Komitet zumienia przygotowuje raport krajowy, raport ten jest przesyłany
CS-CO i podejmuje decyzję większością 2/3 głosów, czy systemy do Komisji Ekspertów MOP, raport i wnioski tej Komisji są przesy-
zabezpieczenia społecznego w państwach będących stroną po- łane do Europejskiego Komitetu Ekspertów ds. Instrumentów Wy-
rozumienia spełniają minimalne standardy określone w Kodeksie. znaczających Standardy Rady Europy, wnioski przygotowane przez
W przypadku podjęcia negatywnej decyzji Komitet wydaje uchwałę ten Komitet są przesyłane do Komitetu Ministrów Rady Europy.