psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych
System polityczny Czech
Autor: Maciej Onoszko
07.04.2005.
1. Geneza
Ewolucja systemu politycznego Czech przebiegała na wielu płaszczyznach w sposób
porównywalny do innych krajów Europy Środkowej i Wschodniej, jak również nosiła cechy
indywidualne, odróżniające ją w znacznym stopniu od procesu konstytuowania się innych
państw. Tak jak inne kraje o podobnym położeniu geograficznym, Czechosłowacja po II
Wojnie Światowej znalazła się w orbicie wpływów Związku Radzieckiego, co istotnie wpłynęło
na kształt i charakter jej systemu politycznego i, tym samym, upodobniło do sąsiadów.
Monopol na władzę miała przez prawie pół wieku partia komunistyczna, która eliminowała
jakiekolwiek próby demokratycznych działań ze strony opozycji. Jednakże to, co wyróżniało
Czechosłowację wśród innych państw obozu sowieckiego był fakt, iż Czechosłowacja była
państwem federacyjnym, które po uwolnieniu się od reżimu komunistycznego zdecydowało się
na trwały podział na dwa odrębne, w pełni suwerenne państwa.
Czechosłowacja w latach międzywojennych była państwem, którego system polityczny
charakteryzowała silna pozycja prezydenta. Urząd ten piastował w latach 1918-1935 ,,ojciec''
wywalczonej w paz
dzierniku 1918 roku niepodległości, Tomas G. Masaryk. Po jego odejściu na
emeryturÄ™, Masaryka zastÄ…piÅ‚ Eduard Beneš. W wyniku jawnie agresywnej polityki
Hitlera wobec CzechosÅ‚owacji Beneš zrezygnowaÅ‚ z urzÄ™du. Jego nastÄ™pcÄ… zostaÅ‚ Emil
Hacha, który w marcu 1939 roku zgodził się zostać prezydentem marionetkowego
Protektoratu Czech i Moraw. W czasie wojny Beneš wróciÅ‚ do polityki i, nie uznajÄ…c
zmian politycznych jakie zaszły na terytorium czechosłowackim po 30 września 1938 roku,
uznał siebie za nadal sprawującego obowiązki prezydenta Czechosłowacji.
Po wojnie Beneš wróciÅ‚ do Pragi, gdzie odnowiono jego mandat. Wybory powszechne
w maju 1946 roku wygrali komuniści, toteż ich przywódcy, Klemensowi Gottwaldowi,
Beneš zleciÅ‚ misjÄ™ utworzenia rzÄ…du. RzÄ…d ten z poczÄ…tku byÅ‚ rzÄ…dem koalicyjnym,
jednakże w lutym 1948 roku komuniści w drodze przewrotu zdobyli w Czechosłowacji władzę
totalną i nie oddali jej aż do 1989 roku.
,,Praska wiosna'' z 1968 roku znacząco wpisała się w historię Czechosłowacji, gdyż pobudziła
czechosłowacką opozycję do konspiracyjnej walki z komunistami. Wielu intelektualistów
wyemigrowało i zagranicą zakładało pisma rzetelnie informujące o sytuacji wewnętrznej w
Czechosłowacji. W kraju zaczął działać niezależny obieg wydawniczy. Rosło w siłę środowisko
zaangażowane w sprawy polityki, z którego z czasem zrodziła się faktyczna opozycja, będąca
w stanie doprowadzić do obalenia reżimu komunistycznego.
Przełom nazwany ,,aksamitna rewolucją'' nastąpił w 1989 roku, a jej zapalnikiem była
pacyfikacja studenckiego pochodu żałobnego dla uczczenia śmierci Jana Opletala - studenta,
który 50 lat wcześniej protestował przeciw agresji hitlerowskiej. Aksamitna rewolucja miała
także drugiego męczennika - Jana Palacha. Palach, tak jak Opletal, również był studentem. Po
oblaniu się benzyną, podpalił się na znak protestu przeciwko brutalnemu stłumieniu ,,praskiej
wiosny''.
,,Aksamitna rewolucja'' zataczała coraz szersze kręgi, a komuniści stopniowo oddawali władzę.
28 grudnia 1989 roku przewodniczącym Zgromadzenia Federalnego został Aleksander
Dubczek, a dwa dni póz
niej Vaclav Havel został wybrany na prezydenta republiki. W czerwcu
1990 roku zorganizowano wybory do 3 parlamentów: Zgromadzenia Federalnego, Czeskiej
Rady Narodowej oraz Słowackiej Rady Narodowej. Ich składy powołano na 2-letnią kadencję.
http://www.psz.pl/content/view/1156/ Utworzono 20 May, 2008, 18:30
psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych
Kolejne wybory z czerwca 1992 roku wyniosły do władzy ODS (Obywatelsko Demokratyczną
PartiÄ™) Vaclava Klausa w Czechach i HZDS (Ruch na rzecz Demokratycznej SÅ‚owacji) Vladimira
Meciara na SÅ‚owacji. Obaj politycy zadecydowali, że w sprawie ‘rozwodu’ Czech i
Słowacji nie zostanie przeprowadzone ogólnofederacyjne referendum (większość mieszkańców
federacji wcale nie chciała podziału), a decyzja zostanie podjęta przez demokratycznie
wybranych deputowanych. 25 listopada 1992 roku Zgromadzenie Federalne uchwaliło ustawę
konstytucyjną o zaniku federacji, a 1 stycznia 1993 roku zaczęła obowiązywać Konstytucja
Republiki Czeskiej uchwalona przez CzeskÄ… RadÄ™ NarodowÄ….
2. System partyjny
Czeski system partyjny charakteryzuje się pełnym pluralizmem z wyraz
ne zaznaczonym
podziałem na prawicę i lewicę. W kolejnych wyborach okazywało się, że języczkiem u wagi
przy powoływaniu większościowych rządów zawsze były partie centrowe, które wciągane były
do koalicji rządowych zarówno przez prawicę jak i lewicę. W Czechach ciągle funkcjonuje
partia komunistyczna, która jednak na czeskiej scenie politycznej pozostaje w izolacji.
Najważniejszym przedstawicielem z liczących się partii prawicowych jest ODS - Obywatelsko
Demokratyczna Partia. Wywodzi się z prawicowego skrzydła Forum Obywatelskiego - partii,
która odgrywała główna rolę w Czeskiej Radzie Narodowej w czasach, gdy istniała jeszcze
Czechosłowacja. Po zwycięskich wyborach w 1996 roku ODS sprawowała rządy koalicyjne,
jednakże afery związane z finansowaniem jej kampanii wyborczej spowodowały upadek rządu
oraz odejście z partii kilku czołowych działaczy. Obecnie (6 kwietnia 2005 roku) ODS znajduje
siÄ™ w opozycji do rzÄ…dzÄ…cej koalicji centro-lewicowej.
Na lewej stronie sceny politycznej najważniejszÄ… partiÄ… staÅ‚a siÄ™ ÈSSD - Czeska Partia
Socjaldemokratyczna. Po wyborach z 1996 roku była główną partią opozycyjną wobec
rządzącego ODS. Kryzys polityczny wewnątrz ODS pomógł jej w osiągnięciu zwycięstwa w
wyborach w 1998 roku. Utworzony został rząd mniejszościowy, na którego czele stanął
Milosz Zeman. W następnych wyborach w 2002 roku udało jej się po raz kolejny odnieść
sukces, a rząd utworzył Vladimir Spidla. Spidla wobec spadającego poparcia dla swej partii i
jej klęsce w wyborach do Europarlamentu podał się do dymisji, a na stanowisku premiera
zastąpił go, 34-letni wówczas, Stanislav Gross.
Partiami centrowymi obecnie reprezentowanymi w parlamencie sÄ… KDU-ÈSL - ChrzeÅ›cijaÅ„sko-
Demokratyczna Unia - Czechosłowacka Partia Ludowa oraz US-DEU - Unia Wolności - Unia
Demokratyczna. KDU-ÈSL jest konserwatywnÄ… partiÄ… opowiadajÄ…cÄ… siÄ™ za wzmocnieniem
polityki socjalnej. Popierana jest przede wszystkim przez ludzi starszych. US-DEU jest
nowoczesną partią o liberalnych poglądach na gospodarkę, która cieszy się poparciem ludzi z
wyższym wykształceniem. Jej trzon stanowią działacze, którzy odeszli z ODS po skandalu z
1997 roku. W chwili obecnej (6 kwietnia 2005) obie partie są częścią koalicji rządzącej opartej
na ÈSSD. W latach 1996-98 KDU-ÈSL byÅ‚a partnerem koalicyjnym ODS.
Swego rodzaju ciekawostkÄ… na czeskiej scenie politycznej jest KSÈM - Partia Komunistyczna
Czech i Moraw. Partia ta jest ostatnim ugrupowaniem postkomunistycznym w Åšrodkowej
Europie, które w swej nazwie pozostawiÅ‚o sÅ‚owo ‘komunistyczny’. Choć KSÈM
zdystansowała się od okresu 1948-1989, to ciągle jest partią pozostającą na uboczu sceny
politycznej. Niemniej jednak nie można uznać jej za partię nie odgrywającą żadnej roli w
polityce Czech, gdyż w każdych kolejnych wyborach mogła liczyć na poparcie 10-11%
czeskiego społeczeństwa.
3. System polityczny
Zgodnie z konstytucją Czechy są republiką parlamentarną. Głową państwa jest prezydent,
http://www.psz.pl/content/view/1156/ Utworzono 20 May, 2008, 18:30
psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych
władza ustawodawcza jest domeną dwuizbowego parlamentu, natomiast władzę wykonawczą
sprawuje rzÄ…d.
Prezydent
Prezydent wybierany jest na 5 lat na wspólnym posiedzeniu obu izb parlamentu. Swą funkcję
może pełnić najwyżej przez dwie kadencje. Prezydent jest naczelnym dowódcą sił zbrojnych, a
także ma za zadanie reprezentować państwo na zewnątrz. Oprócz tego zapisy konstytucyjne
umożliwiają mu:
- w przypadku gdy nie ma zaufania dla rządu, rozwiązanie niższej izby parlamentu;
- mianowanie przewodniczącego rządu, a także - na wniosek premiera - powoływanie i
odwoływanie rządu;
- uczestnictwo w posiedzeniach rządu, jednakże bez prawa głosu;
- powoływanie sędziów Sądu Najwyższego;
- korzystanie z prawa weta w procesie ustawodawczym.
Obecnie (6 kwietnia 2005) urzędującym prezydentem Czech jest były premier, Vaclav Klaus.
ObjÄ…Å‚ tÄ™ funkcjÄ™ w lutym 2003 roku. Przed Klausem urzÄ…d prezydenta Republiki Czeskiej
zajmował przez 10 lat Vaclav Havel.
Parlament
Czeski parlament składa się z dwóch izb: Senatu oraz Izby Poselskiej. Senat liczy 81
senatorów wybieranych na 6-letnią kadencję. Skład 1/3 liczby senatorów zmienia się co 2
lata. Izba Poselska liczy 200 posłów, którzy wybierani są w wyborach proporcjonalnych raz na
4 lata.
W ostatnich wyborach, które odbyÅ‚y siÄ™ w czerwcu 2002 roku, zwyciężyÅ‚a ÈSSD (Czeska Partia
Socjaldemokratyczna). Zebrała 30,2% wszystkich głosów, co pozwoliło jej zdobyć 70
mandatów do Izby Poselskiej. Kolejnymi partiami, które wprowadziły swych przedstawicieli do
niższej izby parlamentu byÅ‚y ODS (Obywatelsko Demokratyczna Partia) - 57 mandatów, KSÈM
(Partia Komunistyczna Czech i Moraw) - 41 mandatów, KDU-ÈSL (ChrzeÅ›cijaÅ„sko-
Demokratyczna Unia - Czechosłowacka Partia Ludowa) - 21 mandatów oraz US-DEU (Unia
Wolności - Unia Demokratyczna) dysponująca 10 mandatami.
Taki ukÅ‚ad siÅ‚ zadecydowaÅ‚ o stworzeniu koalicji ÈSSD + KDU-ÈSL + US-DEU, która posiadaÅ‚a
wymaganą ilość głosów do uformowania rządu cieszącego się poparciem większości w Izbie
Poselskiej (dokładnie 101 mandatów). Do niedawna koalicja ta funkcjonowała dość sprawnie,
jednakże kryzys polityczny jaki miał miejsce w Czechach w ostatnich dniach może
doprowadzić do jej rozpadu. Za rozwiązaniem rządu opowiedziała się ostatnio koalicyjna partia
US-DEU (stan na 6 kwietnia 2005).
RzÄ…d
Naczelnym organem władzy wykonawczej w Czechach jest rząd, który koordynuje i organizuje
działalność poszczególnych ministerstw oraz urzędów administracji publicznej. Jednym z
głównych zadań rządu jest także przygotowanie ustawy budżetowej.
Obecnie szefem rzÄ…du jest przywódca ÈSSD (Czeskiej Partii Socjaldemokratycznej) Stanislav
Gross. Wiele wskazuje na to, że w najbliższych dniach na czele rządu Czech stanie nowa
osoba (stan na 6 kwietnia 2005).
4. Charakterystyczne elementy czeskiego systemu politycznego
http://www.psz.pl/content/view/1156/ Utworzono 20 May, 2008, 18:30
psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych
Co prawda prezydent cieszy się dość dużymi kompetencjami to jednak organem, z którym
prezydent musi ściśle współpracować jest rząd. Decyzje prezydenta (np. w sądownictwie)
często wymagają kontrasygnaty premiera lub wskazanego przez premiera ministra, co w
praktyce oznacza ograniczenie wpływu prezydenta na możliwość kreowania polityki w
państwie.
W podobny sposób pośrednio ograniczane są kompetencje prezydenta w zakresie jego prawa
do wetowania ustaw. Prezydent może być poddawany presji ze strony parlamentarzystów,
gdyż przy powtórnym głosowaniu w Izbie Poselskiej niedopuszczalne jest wnoszenie
poprawek, co często oznacza wszczęcie nowej procedury legislacyjnej i znacznie wydłuża
proces ustawodawczy.
Warto zwrócić także uwagę na fakt, iż prezydent ma prawo rozwiązać Izbę Poselską, jak
również sam parlament dysponuje podobną kompetencją w stosunku do prezydenta. W
konstytucji widnieje zapis, że parlament z ważnych przyczyn ma prawo uznać głowę państwa
za nie mogącą piastować urzędu. Co ciekawe, nie są podane konkretne przyczyny, na
podstawie których parlament mógłby coś takiego orzec.
Napisane na podstawie informacji z:
1. Bankowicz M., ,,Systemy władzy państwowej Czechosłowacji i Czech : studium
instytucjonalno-polityczne'', Kraków : "PiT", 1998.
2. ,,Prezydent w państwach współczesnych'', / pod red. Joachima Osińskiego, Warszawa:
Oficyna Wydawnicza SGH, 2000.
3. ,,Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej'', / pod red. Marka
Barańskiego ; przy współpr. Elżbiety Pioskowik, Katowice : Wydaw. UŚ, 2004.
4. Skotnicki K., ,,System konstytucyjny Czech'', Warszawa: Wyd. Sejmowe, 2000.
5. www.mzv.cz
6. www.slawistyka.ath.bielsko.pl/historia/czechy03.html
http://www.psz.pl/content/view/1156/ Utworzono 20 May, 2008, 18:30