Teoretyczne podstawy powstawania przemocy
i agresji u dzieci w wieku dorastania
Zachowania agresywne stanowiły zawsze interesujący temat dla badaczy, którzy
charakteryzowali te zachowania badając ich przyczyny oraz czynniki wpływające na ich
nasilenie. Inni zajmowali się natomiast skutkami zachowań agresywnych oraz sposobami
eliminowania bądz
też łagodzenia tych skutków.
Problemem, który jednak najbardziej zainteresował badaczy jest geneza zachowań
agresywnych oraz szukanie odpowiedzi na nurtujące pytania o pierwotne z
ródło tych
zachowań. o przyczyny tego, że ludzie używają przemocy, wykazują okrucieństwo, o
możliwości oddziaływania na te przyczyny. Powstało więc wiele teorii naukowych
wyjaśniających genezę i przyczyny agresywnych zachowań.
Jedną z pierwszych koncepcji psychologicznych jest koncepcja S. Freuda, z
póz
niejszego okresu jego działalności, która z
ródeł agresji każe szukać w
nieuświadomionych, pierwotnych instynktach i popędach. Instynkty to pierwotne
mechanizmy mające zabezpieczać zaspokojenie potrzeb organizmu uruchamiając
odpowiednie czynności. Stąd też pochodzi jej nazwa: teoria instynktywna.
Freud głosił, że człowiek rodzi się z dwoma wielkimi instynktami: instynktem życia
oraz instynktem śmierci. Energia instynktu życia pozostaje w ścisłym powiązaniu z
instynktem samozachowawczym i instynktem seksualnym, które są podstawą zachowania
gatunku. Instynkt życia jest dążeniem do kontynuacji życia. Jego przeciwieństwem jest
instynkt śmierci, którego energia gromadzi się w organizmie i musi zostać rozładowana.
Rozładowanie tej energii odbywa się poprzez zachowania agresywne, niezależne od sytuacji
zewnętrznej. Instynkt życia i instynkt śmierci są bardzo sprzeczne i dlatego są z
ródłem
agresji.
Według S. Freuda zachowania agresywne są więc częścią naszego biologicznego
wyposażenia, ponieważ instynkt śmierci jest instynktem wrodzonym, a jego energia musi być
rozładowana. Za z
ródło agresji uważa S. Freud sprzeczności zachodzące między instynktami
życia i śmierci.
Freudowska instynktywna teoria agresji nie została jednak potwierdzona w badaniach
empirycznych, dlatego me można jej uznać za teoretyczną podstawę nad agresywnym
zachowaniem się.
Inni psycholodzy szukali z
ródeł agresywnego zachowania się we frustracji, której
powodem jest brak zaspokojenia potrzeb.
J. Dollard wraz ze swoimi współpracownikami z uniwersytetu w Yalle prowadzili na ten
temat badania, których wyniki stanowią podstawę koncepcji zwanej w literaturze naukowej
 hipotezą agresji frustracyjnej . Zasadnicze założenia tej teorii głoszą, iż:  Pojawienie się
agresji zawsze każe domyślać się istnienia frustracji oraz  każda frustracja zawsze prowadzi
do wystąpienia jednej z form agresji. Zgodnie z tą koncepcją  pomiędzy frustracją a agresją
istnieje ścisły, nierozerwalny związek, który jest jednym z podstawowych mechanizmów
ludzkiego zachowania się.
Jak twierdzi J. Dollard między siłą zablokowanej potrzeby (frustracji) a
intensywnością pobudzenia do agresji istnieje następująca zależność: blokada silnej potrzeby
powoduje silniejsze pobudzenie do agresji niż blokada potrzeby słabej. Drugim
wyznacznikiem intensywności pobudzenia do agresji jest zakres zablokowania potrzeby oraz
wielkość przeszkody utrudniającej jej zaspokojenie. Zależność ta przedstawia się następująco:
im większa przeszkoda tym silniejsze pobudzenie do agresji. Trzeci czynnik określający
intensywność pobudzenia do agresji to ilość doznanych uprzednio frustracji.
Koncepcja J. Dollarda spotkała się jednak z ostrą krytyką spowodowaną
twierdzeniem, jakoby każda frustracja prowadziła do jednej z form agresji. N. E. Miller
uściślił założenia koncepcji frustracja - agresja, twierdząc, że frustracja wywołuje różne
reakcje, między innymi niektóre formy agresji.
Badania przeprowadzone przez A. Bandurę i R. H. Waltersa35 oraz Z. Skornego wskazują na
powstawanie agresywnego zachowania poprzez blokadę potrzeb af1iacji (związków
uczuciowych), uznania społecznego i samodzielności.
Potrzeba afiliacji pobudza do nawiązywania kontaktów osobistych z określonymi
osobami. Chłód emocjonalny oraz błędy wychowawcze dorosłych sprawiają, że w tzw.
dobrych domach wyrastają ludzie agresywni i okrutni. U małego dziecka potrzebę afiliacji
zaspakaja przede wszystkim matka. U starszych dzieci i młodzieży funkcję tę spełniają oboje
rodzice, rodzeństwo, przyjaciele, koledzy.
Blokadę potrzeby uznania społecznego powoduje brak aprobaty oraz negatywna ocena
przez otoczenie. Do sytuacji takiej prowadzi stałe ukazywanie dziecka przed rówieśnikami
jako przykład złego zachowania lub stawianie mu za przykład lepszych kolegów lub
rodzeństwa.
Blokada potrzeb samodzielności powstaje pod wpływem różnych zakazów i nakazów.
Dzieci wychowywane w sztywnych ramach autorytetu rodzicielskiego, nie mające w domu
żadnych praw nagromadzony gniew i złość wyzwolą natychmiast po uwolnieniu się spod
władzy rodziców, nie odczuwając nad sobą ciężaru grożącej im kary.
A. Bandura i jego współpracownicy poszukiwali z
ródeł agresywnego zachowania sią
w środowisku otaczającym młodych ludzi i opracowali Ieorię społecznego uczenia się
zachowań agresywnych. Z ich empirycznych badań wynika, że:  dziecko przyswaja sobie
akty agresywne (...) nie stosuje ich od razu w otwartym działaniu, ale zachowuje w pamięci i
używa przy póz
niejszej okazji, kiedy tego typu zachowanie rokuje jakąś nagrodę lub
przywileje.
Dzieci Są agresywne, ponieważ agresywni Są też dorośli. Największą
odpowiedzialność za ten stan ponosi zbrutalizowana telewizja, a dopiero na dalszym miejscu
kryzys rodziny i pedagogiki oraz problemy społeczne i gospodarcze.
Telewizja serwuje nieprawdopodobną ilość przemocy zarówno rzeczywistej - ukazywanej na
żywo w reportażach, jak i fikcyjnej - zawartej w filmach. Dzieci oglądają te obrazy
bezkrytycznie, identyfikują się z agresywnymi postaciami z filmów i rozbudzają swoje
agresywne zachowania.
Kryzys rodziny również rozbudza zachowania agresywne u dzieci. Patologie rodzin,
zwłaszcza alkoholizm, przestępczość, prymitywizm moralny popychają młodych ludzi do
zachowań dewiacyjnych. Dzieci z takich rodzin, pozbawione opieki, utrzymują się z
kradzieży, szukają życzliwości i zrozumienia w grupie podobnych sobie rówieśników, a
agresję jaką doświadczają od najbliższych odreagowują na innych: dzieciach lub dorosłych.
W naszym kraju szczególny wpływ na powstawanie zachowań agresywnych mają
uwarunkowania makrospołeczne. Struktury społeczne i kulturowe gwałtownie się załamały,
upadły uznane autorytety. Rodziny, szkoły, partie polityczne, kościoły odbierane są, jako
niewiarygodne. Nakładające się na te procesy uboczne skutki zachodzących przemian
społeczno-ekonomicznych rodzą u ludzi głęboką frustrację i rozpacz, wywołują
rozgoryczenie, silne poczucie dyskomfortu, często agresję.
Trudno jest rozstrzygnąć, która z przedstawionych teorii powstawania zachowań
agresywnych jest słuszna. Nie ma bowiem jednoznacznych argumentów przemawiających za
którąkolwiek z nich. Zasady formowania się agresywności jako motywacji do agresji
najbardziej wyczerpująco i klarownie przedstawił H. J. Kornadt. Jego zdaniem formowanie
się agresywności jest procesem długotrwałym, uwarunkowanym wieloma czynnikami
przebiegającymi stopniowo wraz z ogólnym rozwojem psychicznym dziecka. Formowanie się
motywacji do agresji odbywa się w poszczególnych stadiach rozwoju psychicznego, według
różnych zasad: początkowo zgodnie z prawami uczenia się przez warunkowanie, póz
niej
zgodnie z zasadami kształtowania się pojęć.
H. J. Kornadt wyróżnił sześć etapów kształtowania się agresywności. Pierwsze
stadium pojawia się we wczesnym dzieciństwie, wraz z pierwszą prostą reakcją emocjonalną,
którą jest złość na frustrację, w okresie niemowlęcym. Na tym etapie zachodzą proste reakcje
afektywne, w których mogą się pojawić wyuczone reakcje gniewu na różne sytuacje.
Drugie stadium polega na kształtowaniu się prostych wzorców zachowania
związanych z gniewem oraz jego następstw: napadów złego humoru, uderzania,
poszturchiwania, płaczu, bicia.
W stadium trzecim kształtuje się system przekonań na temat otaczającego świata,
który może być postrzegany jako nieprzyjazny, zagrażający, nie budzący zaufania,
skłaniający do koncentracji na sobie, nastawienia na obronę własnego  ja.
Pierwszy rzeczywisty motyw agresji kształtuje się w stadium czwartym, kiedy dziecko
zaczyna rozumieć, jakiego cierpienia może doświadczyć inna osoba w związku z jego
agresywnym zachowaniem. Dziecko wybiera wtedy zachowanie przynoszące cierpienie
innym, a jemu nagrody.
W stadium piątym dziecko zdobywa umiejętność adekwatnego rozpoznawania i
nazywania zachowania, a w stadium szóstym poddaje agresję moralnej ocenie w kategoriach
dobra i zła.
Po zapoznaniu się z różnymi teoriami powstawania agresji należy przystąpić do
omówienia form, w jakich agresja może się przejawiać.
Z. Skorny, na podstawie badań własnych oraz literatury fachowej przedmiotu,
dokonał szczegółowej klasyfikacji form zachowań agresywnych. Wyróżnia on następujące
formy agresji:
 agresja fizyczna i słowna
 agresja czynna i bierna
 agresja prosta i złożona
 agresja bezpośrednia i pośredni
 agresja behawioralna, wyobrażeniowa i tematyczna
Ponieważ w referacie przyjęłam określenie agresji jako ataku skierowanego przeciwko
osobom lub rzeczom, omówiłam więc następujące formy zachowań agresywnych: agresję
fizyczną i słowną oraz bezpośrednią i pośrednią.
Agresja bezpośrednia polega na jawnym ataku skierowanym na przedmiot będący
powodem frustracji, możliwym tylko w jego obecności. Agresja pośrednia (przemieszczona)
to atak skierowany na  obiekty zastępcze czyli na osoby lub rzeczy nie będące właściwym
przedmiotem zachowań agresywnych.
Podział agresji na bezpośrednią i pośrednią jest podziałem ze względu na przedmiot
agresji. W obrębie obu grup występuje szereg dalszych rodzajów zachowań agresywnych.
Agresja bezpośrednia skierowana na ludzi może dzielić się na: agresję skierowaną na
grupę osób - grupę rówieśników, do której agresor należy lub nie należy, lub grupę w innym
wieku, lub agresję skierowaną na poszczególne osoby - kolegów z klasy, młodsze dzieci,
nauczycieli.
Agresja bezpośrednia skierowana na istoty żywe nie będące ludz
mi dzieli się na:
agresję skierowaną na zwierzęta i agresją skierowaną na rośliny. Przybiera ona formy
napastowania zwierząt, znęcania się nad nimi i niszczenia roślin.
Agresja bezpośrednia skierowana na przedmioty martwe przyjmuje formę
wandalizmu.
Agresja może się wyrażać również w sposób pośredni (przemieszczony) i jest
wówczas skierowana na rzeczy należące do osoby będącej właściwym przedmiotem agresji.
Takie zachowanie ma na celu urażenie danej osoby, sprawienie jej przykrości, wprawienie w
zakłopotanie. Agresja pośrednia może być również skierowana na osoby lub rzeczy, które nie
mają żadnego związku ze z
ródłem agresji. Agresor może działać w ukryciu przeszkadzając
innym w zabawie (np. chowając przedmioty, dokuczając).
Agresja występuje również w formie fizycznej i słownej. Agresja fizyczna to
zachowania napastliwe, polegające na ataku skierowanym na określoną osobę lub grupę osób,
oraz zachowania destruktywne, których przedmiotem są rzeczy ulegające wskutek ataku
uszkodzeniu lub zniszczeniu.
Zachowania napastliwe to: dokuczanie, uderzanie, trącanie, szarpanie, pchanie, bicie,
kopanie, bójki, pobicia, podstawianie nogi, gryzienie, szczypanie, wyrywanie (przedmiotów z
rąk), ciągnięcie (za uszy, włosy), ściskanie, duszenie, kłucie, plucie, rzucanie przedmiotów
(kamieni) w osobę będącą przedmiotem agresji.
Zachowania destruktywne to: rozdzieranie przedmiotów, rzucanie przedmiotami.
uderzanie przedmiotów martwych, wyważanie drzwi, wybuchy złości.
Zachowania napastliwe skierowane są na osoby, a ich ofiarami są koledzy,
rodzeństwo, a nawet nauczyciele. Mają one na celu sprawienie bólu i przykrości tym osobom.
W zachowaniach destruktywnych atak skierowany jest na rzeczy, jako przedmioty
powodujące doznawanie trudności i niepowodzeń.
Agresja słowna wyraża się w lekceważeniu danej osoby, wyśmiewaniu się z niej,
grożeniu jej, straszeniu, w wypowiedziach szydzących, poniżających, w przezywaniu,
wysuwaniu nieuzasadnionych wątpliwości. Celem agresora jest upokorzenie lub narażenie na
śmieszność swojego kolegi w oczach klasy czy grupy rówieśników.
Agresja słowna jak i agresja fizyczna mogą przybierać formy bezpośrednie bądz

pośrednie.
W ostatnich latach coraz bardziej nasila się zjawisko przemocy w szkole. Fizyczna
przemoc na terenie szkoły może pochodzić zarówno od uczniów jak i nauczycieli. Przemoc
uczniów skierowana przeciw rzeczom (mieniu) szkoły i innych uczniów określana jest
mianem wandalizmu.
Innymi postaciami przemocy w szkole są: przemoc uczniów wobec uczniów, przemoc
nauczycieli wobec uczniów (która ma najczęściej postać przemocy psychicznej) oraz przemoc
uczniów wobec nauczycieli (która występuje rzadko). Jak podaje H. J. Schneider:  (...) w
międzynarodowej kryminologicznej dyskusji na temat przemocy w szkole zostają omówione
także inne przestępstwa, jak: zabójstwa kryminalne, rabunek, zgwałcenia, włamania w szkole,
podpalenia i groz
by podłożenia bomby. Przestępstwa te występują stosunkowo rzadko .
Literatura:
1. R. Stach: Zachowania agresywne. Kraków 1989, PAN
2. Z. Skorny: Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się. W-wa 1968, PWN
3. A. Bandura, R.H. Walters: Agresja w okresie dorastania. W-wa 1968, PWN
4. J. Ranschburg: Lęk, gniew, agresja. W-wa 1980, WSiP
5. J. Raczkowski: Zagrożenia poczuciu bezpieczeństwa agresją, przemocą, okrucieństwem.
 Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze . 1993, nr 10.
6. L. Kirwił: Formowanie się agresywności u dzieci.  Problemy Opiekuńczo-
Wychowawcze . 1992, nr 10.
7. H.J. Schneider: Przemoc w szkole.  Zdrowie Psychiczne , 1992, nr 1  2.