BEZPIECZEC
STWO PRACY 1/2008
R
lady pestycydów
R
lady pestycydów
 niebezpieczne dla człowieka i S
rodowiska
Chemiczne środki ochrony roślin mają olbrzymie znaczenie w powiększaniu efektywności i jakości produkcji
rolnej. Jednak nieracjonalne ich stosowanie wywiera negatywny wpływ na środowisko i człowieka, jest przy-
czyną wielu chorób oraz zatruć pracowników rolnych i konsumentów produktów spożywczych. Prowadzona
w UE strategia zrównoważonego stosowania pestycydów ma doprowadzić do eliminacji zagrożeń jakie
związane są z ich stosowaniem. W artykule omówiono uregulowania prawne, kierunki działań zapobiegaw-
czych i ochronnych w zakresie zdrowia człowieka, kryteria klasyfikacji pestycydów oraz problemy kontroli
analitycznej śladowych pozostałości pestycydów w żywności na podstawie norm i procedur badawczych.
Wskazano kierunki ograniczania zużycia pestycydów.
doc. dr hab. ZBIGNIEW MAKLES
Traces of pesticides  dangerous for human and for the environmental
dr inż. WOJCIECH DOMAŃSKI
Chemical protection of plants is very important in increasing the efficiency and quality of agricultural produc-
Centralny Instytut Ochrony Pracy
tion. However its unreasonable use has a negative impact on the environment and on the human; it causes
 Państwowy Instytut Badawczy
diseases and food poisoning of agricultural workers and consumers of food products. The European Union
strategy of sustainable application of pesticides is to eliminate threats their use poses. This article discusses
legal regulations, directions of preventive and protective activities related to human health, criteria of clas-
Dane z końca lat dziewięćdziesiątych ubie-
sification of pesticides and the problems of an analytic control of traces in food on the basis of standards
and test procedures. Reduction in the use of pesticides is discussed, too. głego wieku wykazały, że zużycie pestycydów
w Polsce i na świecie wyrażone w kg/ha sub-
stancji aktywnej kształtowało się na różnym
poziomie i wynosiło odpowiednio: w Holandii
17,1, w Belgii 10,8, w Niemczech i we Francji
wprowadzenia do łańcucha żywieniowego
Wprowadzenie
4,5, a w Polsce 0,6. Przełożyło się to na jakość
człowieka toksycznych składników w postaci
produkowanej żywności i stan środowiska.
Rolnictwo jest sektorem gospodarki,
chemikaliów lub ich metabolitów. Naruszyło
Nasza żywność jest zdrowa, zawiera znacznie
który odgrywa na świecie poważną rolę.
to równowagę w ekosystemach oraz dopro-
mniejsze ilości pozostałości substancji che-
Jest dostarczycielem żywności, a także dawcą
wadziło do pogorszenia się jakości produktów
micznych w porównaniu do krajów, w których
zatrudnienia dla dziesiątków milionów ludzi.
spożywczych w tych krajach.
kultura rolna jest lepiej rozwinięta [2].
W sektorze rolnym naszego kraju zatrudnio-
Nasza dotychczasowa gospodarka rolna
nych jest około 20% populacji czynnej zawo-
w mniejszym stopniu podlegała i podlega
Pestycydy
dowo, podczas gdy we Francji, Niemczech,
tym negatywnym zmianom, właśnie dzięki
Holandii, Wielkiej Brytanii i innych krajach tej
rozdrobnieniu gospodarstw sprzyjającemu Substancje, potocznie zwane środkami
części Europy odsetek ten jest kilka razy niższy.
bioróżnorodności, stosowaniu głównie na- ochrony roślin, obejmują całą gamę związków
Taki stan osiągnięto dzięki tworzeniu wiel-
wożenia naturalnego oraz niższemu zużyciu oraz preparatów pochodzenia naturalnego
kich obszarowo gospodarstw ułatwiających
pestycydów. i syntetycznego. Ich działanie polega na nisz-
mechanizację prac, intensywnemu zasilaniu
Tabela 1
gleb nawozami mineralnymi i ochronie pło-
GŁÓWNE KLASY PESTYCYDÓW ORGANICZNYCH I ICH CHARAKTERYSTYKI [3]
dów rolnych chemicznymi środkami ochrony
Classification the organic pesticides and their characteristics [3]
roślin [1].
Polskie rolnictwo, dotychczas drobno- Rozpuszczalność Transport
Klasa Zastosowanie Trwałość
w wodzie w glebie
towarowe, będzie zmniejszało ten dystans
Chlorowane węglowodory insektycydy duża wyjątkowo słaba osadzanie
przez intensyfikację upraw, mechanizację
pracy oraz obserwowane zmiany o podłożu Kationowe związki heterocykliczne herbicydy duża dobra osadzanie
gerontologicznym sprzyjające scalaniu areałów
Triazyny herbicydy umiarkowana zależy od pH osadzanie
i zmniejszaniu zatrudnienia.
Pochodne fenylomocznika herbicydy umiarkowana różna wypłukiwanie
Jednak zwiększenie produkcji rolnej, zwią-
Pochodne dinitroaniliny herbicydy umiarkowana słaba osadzanie
zane z szerokim zastosowaniem chemicznych
Pochodne kwasu fenoksyoctowego herbicydy krótka dobra osadzanie
środków walki ze szkodnikami i chorobami
Pochodne fenylokarbaminianów herbicydy krótka dobra osadzanie
w rolnictwie oraz hodowli, mimo że w pierw-
Metaliczne pochodne fungicydy krótka umiarkowana nieznany
szym okresie było wielkim sukcesem, z upły-
etylenobis(ditiokarbaminianów)
wem czasu zaczęło przynosić ujemne skutki
Pyretroidy insektycydy krótka wyjątkowo słaba osadzanie
w postaci ubożenia gleb w organizmy uży-
Związki fosforoorganiczne insektycydy krótka dobra wymywanie
teczne, zatruwania wód gruntowych i cieków
Karbaminiany insektycydy krótka dobra wymywanie
wodnych, zanieczyszczenia powietrza oraz
5
BEZPIECZEC
STWO PRACY 1/2008
Tabela 2
czeniu szkodników oraz walce z chorobami
CZAS KARENCJI DLA WYBRANYCH PESTYCYDÓW W ODNIESIENIU DO PŁODÓW ROLNYCH [4]
zwierząt i roślin, regulacji wzrostu roślin, a także
usuwaniu roślin nieużytecznych. Praktyczne
The time of carrency for chosen of pesticides in reference to agricultural crops [4]
wykorzystanie pestycydów jest ogromne
Czas karencji, Czas karencji,
w takich dziedzinach, jak ochrona pól, lasów, Pestycyd Pestycyd
liczba dni liczba dni
zwierząt hodowlanych, pomieszczeń mieszkal-
Chlortion 7 Malation (Karbofos) 7
nych, konserwacja drewna, usuwanie i prze-
Funaben nie obowiązuje Lebaicid (Fention) 28
rzedzanie roślin glebowych oraz w zbiornikach Systoks (Merkaptofos) 42 Paration (Tiofos) 14
Metasystoks 21 Metyloparation 14
wodnych.
Diazinon (Basudin) 14 Fosdrin (Mewinfos) 4
Przyjęte nazewnictwo tych środków oparte
Guzation (Guyion) 14 Chlorfos (Diptereks) 10
jest na ich przeznaczeniu, stąd dzieli się je na: Dinokap 21 Dimetoat 21
Dichlorfos 7 Lindan 21
" zoocydy  środki do zwalczania szkodni-
Fenitrotion 14 Chlorfenwinfos 14
ków zwierzęcych; insektycydy - owadobójcze;
larwicydy  larwobójcze; aficydy  mszyco-
Tabela 3
bójcze; owicydy  do niszczenia jaj owadów
KRYTERIA KLASYFIKACJI STOPNIA TOKSYCZNOŚCI SUBSTANCJI NIEBEZPIECZNYCH DLA ŚRODOWISKA [5]
i roztoczy; akarycydy  roztoczobójcze; ne-
The criteria of the toxicological classification of dangerous substances for environmental [5]
matocydy  nicieniobójcze; rodentycydy  gry-
zoniobójcze; moluskocydy  ślimakobójcze;
Kryteria Klasy
atraktanty  do wabienia owadów; repelenty
" LC/EC50 ryba/dafnia/algi < 1,0 mg/dm3 substancje ekstremalnie
 do odstraszania; feromony  informujące
" LD50 per os, szczur 25 mg/kg toksyczne
" LC50 inhalacyjne, szczur < 0,5 g/m3
o obecności płci odmiennej danego gatunku.
" fungicydy  środki grzybobójcze " LC/EC50 ryba/dafnia/algi < 100 mg/dm3 substancje toksyczne ulegające
" LD50 per os, szczur < 200 mg/kg bioakumulacji
" bakteriocydy  środki bakteriobójcze
" Kd dla ryb > 100
i wirusobójcze
" log Kow > 3,0
" herbicydy  środki do zwalczania roślin
" LC/EC50 ryba/dafnia/algi < 100 mg/dm3 substancje toksyczne
nieużytecznych; defolianty  do usuwanie liści;
" LD50 per os, szczur < 200 mg/kg nie ulegające biodegradacji
" Brak dodatniej reakcji na 28-dniowy test podatności na biodegradację (OECD)
desykanty  do wysuszanie roślin; defloranty
" BZT/ChZT < 0,5
 do usuwanie kwiatów.
" LC/EC50 ryba/dafnia/algi < 100 mg/dm3 substancje ulegające
Pestycydy należą do różnych grup związ-
" LD50 per os, szczur < 200 mg/kg bioakumulacji a nie ulegające
ków chemicznych, zazwyczaj charakteryzo-
" Brak dodatniej reakcji na 28-dniowy test podatności na biodegradację (OECD) biodegradacji
wanych strukturą chemiczną lub obecnością " BZT/ChZT < 0,5
atomów, grup atomów lub ugrupowań. Mówi
się o pestycydach nieorganicznych i organicz-
przez bezpośrednie narażenie na ich działanie 2000/60/WE, zwana ramową dyrektywą
nych, o pestycydach fosforo-, azoto-, chloro-,
pracowników branżowych, rolników, hodow- wodną, ustalająca ramy ochrony wszystkich ro-
siarkoorganicznych lub o związkach zawie-
ców oraz narażenie pośrednie  konsumentów dzajów wód powierzchniowych i podziemnych;
rających wspólnie te pierwiastki. Główne
żywności. Zagrożenie stwarzają nie tylko dyrektywa Komisji 2002/63/WE ustalająca
klasy pestycydów wraz z ich podstawowymi
wspólnotowe metody pobierana próbek do ce-
pojedyncze substancje czynne, ale również
charakterystykami przedstawiono w tabe-
lów urzędowej kontroli pozostałości pestycy-
składniki preparatów, w których występują
li 1 (str. 5.).
różne związki chemiczne  ułatwiające spo- dów w produktach pochodzenia roślinnego
Liczba produkowanych pestycydów jest ol-
soby praktycznego stosowania oraz zacho- i zwierzęcego oraz na ich powierzchni; dy-
brzymia i sięga ponad 4 tysięcy indywiduów
rektywa Parlamentu Europejskiego i Rady
wania się w środowisku itp., a które stanowią
oraz tysiąca preparatów.
2006/0132 (COD) ustalająca ramy wspólno-
dodatkowe poważne zagrożenie, dotychczas
Ponieważ substancje te oraz ich metabolity
towego działania na rzecz osiągnięcia zrów-
niedostrzegane dla grup populacji szczególnie
wykazują znaczącą aktywność biologiczną
noważonego stosowania pestycydów, a także
wrażliwych, wśród których są dzieci, osoby
w odniesieniu do organizmów żywych, zacho-
rozporządzenie Parlamentu Europejskiego
starsze, pracownicy.
dzi konieczność nie tylko śledzenia ich obiegu
i Rady w sprawie rejestracji, oceny, udzielania
w środowisku, stawiania określonych wymagań
zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie
Uregulowania prawne
co do aktywności biologicznej dla szkodników,
chemikaliów (REACH) i utworzenia Europejskiej
Obecnie w Unii Europejskiej jest dostrzega-
chwastów i organizmów chorobotwórczych,
Agencji Chemikaliów. Wymienione przepisy
ny problem oceny występowania pestycydów
ale również ochrony człowieka, użytecznych
prawne są następstwem przyjętej w 1992 r.
w środowisku pod względem  całkowitego
zwierząt i roślin. Zagadnienia te są realizowane
 zasady zrównoważonego stosowania pe-
wpływu wszystkich obecnie stosowanych
w praktyce przez badanie ich zachowania się
stycydów w Unii Europejskiej (Com (2006)
substancji na zdrowie człowieka . Głównymi
w przyrodzie, w poszczególnych ekosystemach
373 final), której celem jest zapobieganie
dokumentami w tej sprawie są: rozporzą-
biosfery, hydrosfery, litosfery i atmosfery.
negatywnym skutkom działania pestycydów
dzenie Parlamentu Europejskiego i Rady
Zajmują się tym poszczególne dyscypliny nauki
przez zmniejszenie ich wpływu na zdrowie
i praktyki, spośród których znaczące miejsce 2006/0136 (COD) dotyczące wprowadzenia
ludzkie i środowisko naturalne.
przypisuje się chemii, biologii, biochemii, toksy- do obrotu środków ochrony roślin; rozpo- Rozporządzenie REACH (Registration,
kologii oraz nauce o uprawie ziemi. rządzenie Komisji (WE) 178/2006 w sprawie
Evaluation, Authorisation, Chemicals) ma cał-
Udowodniono, ze stosowanie pestycydów najwyższych dopuszczalnych poziomów
kowicie zmienić reguły dotyczące wprowadza-
znacząco zwiększa produkcję rolną i hodow- (NDP) pozostałości środków ochrony roślin nia tysięcy substancji chemicznych na rynek.
laną, z czym związane są określone efekty w żywności, a także paszy pochodzenia roślin- Nakłada ono obowiązek weryfikacji substancji
ekonomiczne, z drugiej zaś strony stwarzają nego i zwierzęcego oraz na ich powierzchni; chemicznych i kontrolę bezpiecznego wy-
one duże zagrożenie dla zdrowia człowieka, dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady korzystywania substancji wysokiego ryzyka
6
BEZPIECZEC
STWO PRACY 1/2008
Tabela 4
substancji aktywnych, obowiązujące w UE,
NDS I NDSCH WYBRANYCH PESTYCYDÓW NA STANOWISKACH PRACY [6]
oraz wartości NDP innych krajów nieuwzględ-
TLV-TWA and STEL of chosen of pesticides on works places [6]
nione w prawie UE. Polskie prawo poszerzono
także o niezwykle ważne zagadnienie związane
NDS w zależności od czasu z fazą rzeczywistego stosowania środków
narażenia inhalacyjnego,
ochrony roślin, które odgrywa kluczową rolę
Oznakowanie Normy w zakresie
mg/m3
Nazwa i nr CAS
narażenia badań analitycznych w ustaleniu całkowitego zagrożenia wy-
NDS NDSCh
stępującego przy stosowania pestycydów
(substancji aktywnej i dodatków). Ten etap
Aldryna [309-00-2] 0,01 0,08 Ft, Sk
przystosowawczy w Polsce zrealizowano
Atrazyna [1912-24-9] 5   PN-Z-04182-24:2001
przez przyjęcie w czerwcu 2007 r. postanowień
Bromfenwinfos [33399-00-7] 0,01  Ft, Sk PN-87/Z-04182/07
rozporządzenia REACH.
Chlorfenwinfos [470-90-6] 0,01 0,1 Ft, Sk PN-87/Z-04182/08
Chloropiryfos [2921-88-2] 0,2 0,6 Ft, Sk PN-Z-04182-23:2000
Zagrożenia
2,4-D [94-75-7] 7  Ft, I PN-86/Z-04175/02
W związku z wielką skalą stosowania
DDT [50-29-3] 0,1 0,8 Ft, Sk
pestycydów w rolnictwie duże znaczenie ma
Demeton-S [8022-00-2] 0,1 0,8 Sk PN-Z-04182-26:2002
rodzaj i jakość produkowanych preparatów,
Dichlorfos [62-73-7] 1 3 Ft, Sk PN-90/Z-04182/17
ich toksyczność, trwałość w środowisku i utrzy-
Dieldryna [60-57-1] 0,1 0,8 Ft, Sk
mywanie się w glebie, na roślinach, w wodzie
Dimetoat [60-51-5] 0,2 0,6 Sk PN-Z-04182-22:2000
itd., ponieważ wiele z nich stanowi potencjalne
Endryna [72-20-8] 0,01 0,08 Ft, Sk
zagrożenie dla człowieka i zwierząt. Wśród
pestycydów występują substancje o działaniu
Fenitron [122-14-5] 0,02 0,1 Ft PN-87/Z-04182/11
rakotwórczym, mutagennym i teratogennym,
Fenofos [944-22-9] 0,1  Sk
w tym pestycydy chloroorganiczne utrzymują-
HCH [608-73-1] 0,05 0,4 Sk
ce się w środowisku przez czas liczony latami,
Kaptan [133-06-2] 5   PN-Z-04182-28:2003
wykazujące dużą mobilność w ekosystemach
Karbaryl [63-25-22] 1 8 Ft
oraz kumulujące się w organizmach zwierząt.
Karbendazym [10605-21-7] 10  Ft
Asortyment najgroz
niejszych środków chlo-
Malation [121-75-5] 1 10 Ft, Sk PN-87/Z-04182/10
roorganicznych (DDT, HCH, Aldrina i in.) zo-
MCPA [94-74-6] 1 5 Ft, I, Sk PN-86/Z-04176/02
stał już wycofany z użycia w wielu krajach,
Metoksychlor [72-43-5] 10   PN-Z-04182-27:2001 w tym także w Polsce.
Według WHO pestycydy są przyczyną co-
Metyloparation [298-00-0] 0,1 0,6 Ft, Sk
rocznego zatrucia ok. 1,5 mln ludzi na świecie,
Propoksur [114-26-1] 0,5 2 Ft, Sk PN-86/Z-04154/02
wśród których występują rolnicy, pracownicy
Pyretryny [8003-34-7] 5  
firm produkujących chemikalia, konsumenci.
Sulfotep [3689-24-5] 0,1  Sk
Spożywanie płodów rolnych zanieczysz-
Trichlorfon [52-68-6] 0,5 2 A, Ft, Sk PN-87/Z-04182/09
czonych pestycydami przed upływem karencji,
prowadzi rocznie w UE do 20 tys. zgonów.
Ft  substancje działające toksycznie na płód; Sk  substancje wchłaniające się przez skórę; I  substancje działające
drażniąco na skórę; A  substancje uczulające na skórę lub układ oddechowy.
Najgroz
niejszymi skutkami chorób wywo-
łanych pozostałościami pestycydów w produk-
tach żywnościowych są:
na wszystkich etapach cyklu ich użytkowania, nr 100, poz. 839), rozporządzenie MRiRW
" zmiany nowotworowe, mutagenne
stawiając wymagania w zakresie produkcji, z dnia 18 paz
dziernika 2004 r. w sprawie
i teratogenne
handlu i zastosowania. Obecnie niewiele z tych upoważnienia jednostek organizacyjnych
" uszkodzenia układu odpornościowego,
substancji i preparatów jest dokładnie prze- do opracowywania ocen i raportów do-
zaburzenia hormonalne
badanych pod kątem ich wpływu na zdrowie tyczących środków ochrony roślin (DzU
" choroby układu oddechowego, trawien-
człowieka i środowisko naturalne. Wystar- nr 238, poz. 2399), rozporządzenie ministra
nego, limfatycznego, skórne
czy tylko przypomnieć, że liczba substancji naj- zdrowia z dnia 16 maja 2007 r. w sprawie
" synergizm działania w odniesieniu
wyższego ryzyka (np. rakotwórcze, mutagen- najwyższych dopuszczalnych poziomów
do palaczy i ludzi nadmiernie spożywających
ne czy powodujące bezpłodność) szacowana pozostałości (NDP) pestycydów, które mogą
alkohol.
jest na półtora tysiąca. znajdować się w produktach spożywczych
Od środków ochrony roślin wymaga się
W Polsce sprawy związane z ochroną ro- lub na ich powierzchni (DzU nr 119, poz.
działania selektywnego, wysokiej toksyczności
ślin reguluje ustawa z dnia 18 grudnia 2003 r. 817), rozporządzenie ministra zdrowia z dnia
w stosunku do szkodników, a niskiej dla innych
o ochronie roślin (DzU z 2004 r., nr 11, poz. 20 kwietnia 2004 r. w sprawie pobierania
organizmów, w tym dla człowieka, szybkości
94 oraz 96 z póz
n. zm.) będąca implementacją próbek żywności w celu oznaczania po-
działania, a także zdolności do rozpadu w okre-
rozporządzenia unijnego do prawa polskiego, zostałości chemicznych środków ochrony
ślonym czasie (tab. 2.).
ustawa o bezpieczeństwie żywności i żywie- roślin (DzU nr 86, poz. 810) i rozporządzenie
Wskaz
nikiem ekspozycji pestycydów
nia (DzU 2006, nr 171, poz. 1225), a także roz- ministra zdrowia z dnia 24 września 2007 r.
na żywy organizm jest bioakumulacja w
porządzenia: ministra rolnictwa i rozwoju wsi w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji
tkankach, którą można ustalić na drodze
z dnia 17 maja 2005 r. w sprawie zakresu substancji i preparatów chemicznych (DzU
analizy chemicznej. Przy trudnościach z jego
badań, informacji i danych dotyczących nr 174, poz. 1222).
ustaleniem stosuje się formuły empiryczne
środków ochrony roślin i substancji aktywnej W rozporządzeniu ministra zdrowia z dnia do obliczenia współczynnika biokoncentracji
oraz zasad sporządzania ich oceny (DzU 16 maja 2007 r. umieszczono wartości NDP dla (BCF), a następnie ustala się zależność stężenia
7
BEZPIECZEC
STWO PRACY 1/2008
Tabela 5
Analityczna ocena pozostałości
TRWAŁOŚĆ WYBRANYCH PESTYCYDÓW W ŚRODOWISKU [5, 7]
pestycydów
The durability of chosen of pesticides in environmental [5, 7]
W celu określenia wielkości gromadzenia się
pestycydów w organizmie człowieka i zwierząt,
Pestycyd Czas rozpadu % rozpadu
w glebie i wodzie oraz przy ustalaniu i ocenie
Aldryna 1  6 lat 95%
pozostałości pestycydów w płodach rolnych
DDT 4  30 lat 95%
i produktach ich przetworzenia olbrzymią rolę
ł-HCH 3  10 lat 95% odgrywają specyficzne i selektywne metody
analityczne oznaczania śladowych pozostałości
Chlorfos [pH 1-5, temp.20 oC] 3 miesiące 50%
pestycydów, poprzedzone właściwymi techni-
Dichlorfos (DDVP) [20 oC] 2 miesiące 50%
kami wydzielenia analitów ze złożonej matrycy
Dieldryna 5  25 lat 95%
(glebowej, wodnej, powietrznej, roślinnej,
Fosdrin [pH 7, temp. 20 oC] 35 dni 50%
tkanki mięsnej, żywnościowej), ich oczysz-
Heptachlor 3  5 lat 95%
czania, a następnie analizowania. Często też
Chlorfenwinfos [pH 9,1, temp. 38 oC] 16 dni 50%
zachodzi potrzeba wzbogacania próbki lub
Chlorfenwinfos [pH 3, temp. 50 oC] 1,2 lata brak danych
eliminowania składników matrycy.
Metasystoks S [pH 1-5, temp. 30 oC] 240 dni 50%
Przy wyodrębnianiu analitów pestycy-
Paration [pH 1-5, temp. 10 oC] 8,3 lat 50% dowych z próbki stosuje się różne techniki
zależnie od postaci fizycznej matrycy (gaz,
Systoks [pH 1-5, temp. 10 oC] 2,6 lat 50%
ciecz, ciało stałe), takie jak  destylacja, wy-
Szradan (OMPA) [pH 7] 100 lat 50%
mrażanie, filtracja, ekstrakcja do fazy gazowej,
ciekłej, stałej (GLE, GSE, LLE, LSE, SPE, SPME),
pestycydu w organizmie w odniesieniu do jego Dopuszczalnego Stężenia (NDS) i Najwyższego
techniki membranowe, derywatyzacja, ad-
stężenia w otaczającym środowisku (np. w wo- Dopuszczalnego Stężenia Chwilowego (NDSCh),
sorpcja w roztworze lub na nośnikach stałych,
dzie). Ważną rolę w ustalaniu wskaz
nika bio- wartości których przedstawiono w tab. 4 (str. 7.).
wymiana jonowa itd.
akumulacji odgrywa współczynnik podziału Czas rozkładu pestycydów w środowisku
W przypadku ekstrakcji rozpuszczalniko-
oktanol/woda (log. K ) charakteryzujący po- jest cechą decydującą przy ich stosowaniu.
ow
wej, bardzo często stosowanej w wyodrębnia-
dział pestycydów na granicy tłuszcz/woda. Najczęściej rozpad pestycydów zachodzi
niu pozostałości pestycydów z próbek bardzo
W klasyfikowaniu stopnia toksyczności pe- pod wpływem czynników biochemicznych,
ważną rolę odgrywa typ ekstrahenta lub skład
stycydów ujmuje się takie kryteria, jak: wartość chemicznych i fotochemicznych, przy czym
mieszaniny ekstrahentów, którym stawia się
współczynników bioakumulacji (K ) i podziału pestycydy polarne ulegają szybszej degradacji
d
wiele warunków, m.in., aby nie reagowały
oktanol/woda (log K ), stężenie śmiertelne niż pestycydy niepolarne. W odniesieniu do rol-
ow
z analitem, nie rozpuszczały naturalnych
(LC ), dawka śmiertelna (LD ), dawka efek- nictwa, niezależnie od sposobu stosowania
50 50
wosków i tłuszczów zawartych w badanym
tywna (EC ). W tabeli 3 (str. 6.). zestawiono pestycydów, większa cześć ich przechodzi
50
materiale roślinnym czy zwierzęcym, umożli-
klasyfikację toksyczną środków ochrony roślin do gleby, w której ulega akumulacji, przemia-
wiały wyodrębnienie szukanego połączenia,
na podstawie wspomnianych kryteriów. nom do innych związków, rozpadowi, bioaku-
nie przeszkadzały w oznaczaniu stosowaną
W ocenie toksyczności pestycydów na sta- mulacji w organizmach oraz migracji w glebie,
metodą. Zastosowanie ekstrakcji wymaga tak-
nowisku pracy stosuje się parametry Najwyższego wodzie i powietrzu (tab. 5.).
że m.in. sprawdzenia na wzorcach pestycydów
Tabela 6
wielkości odzysku. Metodami wykorzystywa-
WARTOŚCI NAJWYŻSZYCH DOPUSZCZALNYCH POZIOMÓW ZAWARTOŚCI WYBRANYCH PESTYCYDÓW W PRODUKTACH
nymi w analizie pestycydów są: chromato-
SPOŻYWCZYCH POCHODZENIA ZWIERZĘCEGO
grafia w różnych wariantach (TLC, GC, LC,
The highest values of admissible levels of content chosen the pesticide in food products of animal origin
IC) z różnymi detektorami (FID, NPD, ECD,
MSD) oraz techniki sprzężone, (GC/MS, GC/
Najwyższe dopuszczalne Najwyższe dopuszczalne poziomy
ICP/MS, GC/MS/MS, HPLC/UV, HPLC/DAD,
poziomy pozostałości, mg/kg pozostałości, mg/kg
Pestycydy
spektrofotometria (UV, VIS, IR), kolorymetria,
Pestycydy mające
tłuszcz
nie mające
powinowactwo
metody aktywacyjne, analiza elementarna
zawarty mleko mięso mleko
powinowactwa
jaja bez jaja bez
do tłuszczu
w mięsie i produkty i produkty i produkty
pierwiastków i in. [8] Techniki analityczne w za-
do tłuszczu
skorup skorup
i produktach mleczne mięsne mleczne
kresie badania pestycydów w wymienionych
mięsnych
matrycach powinny umożliwiać rozdzielenie,
Aldryna i Dieldryna 0,2 0,006 0,02 2,4-D 0,05 mięso 0,01 0,05
wykrycie i oznaczenie śladów ilości substancji
Chlordan 0,05 0,002 0,005 Aldikarb 0,01 0,01 0,01
szkodliwych lub ich metabolitów na poziomie
Chlorfenwinfos 0,01 0,01 0,01 Dichlorfos (DDVP) 0,05 0,02 0,05
mikro- i nanogramów w próbce.
Chloropiryfos 0,05 drób 0,01 0,01 Ditio  karbaminiany 0,05 0,05 0,05
Procedury analityczne w oznaczaniu pesty-
Cypermetryna 0,05 drób 0,02 0,05 Fenprofimorf 0,01 drób 0,01 0,01 cydów w próbkach środowiskowych są opisane
w normach polskich PN, PN-EN, normach
DDT 1,0 0,04 0,05 Glifosat 0,01 0,01 0,01
europejskich EN, amerykańskich EPA, OSHA,
Endryna 0,05 0,001 0,005 Karbendazym 0,05 0,05 0,05
NIOSH i in. fakultatywnie stosowanych lub
Heptachlor 0,2 0,004 0,02 Monolinuron 0,05 0,05 0,05
w metodach wypracowanych przez poszcze-
Kaptan 0,01 0,01 0,01 Paration 0,05 0,05 0,05
gólne akredytowane laboratoria analityczne.
Lindan (ł-HCH) 0,02 0,001 0,1 Propoksur 0,05 0,05 0,05
Z norm zalecanych do analizy pozostałości
Permetryna 0,5 0,5 0,05 Tiodikarb 0,02 0,02 0,02
pestycydów należy wymienić normę PN-EN
Triazofos 0,01 0,01 0,01 Trichlorfon 0,1 0,05 -
ISO/EC 17025:2001 + Ap. 1:2003 w zakre-
8
BEZPIECZEC
STWO PRACY 1/2008
sie pozostałości pestycydów oraz normy " minimalizacja ryzyka przez stosowanie dukcji rolnej i jej przetworów, przyspieszenie
do oznaczania pozostałości pestycydów: PN- pestycydów o niższej toksyczności procesu mechanizacji prac rolnych i związa-
-EN 12393:2000, PN-EN 12393:2002, PN-EN " wzmożona kontrola dystrybucji i sto- nych z tym korzyści ekonomicznych. Jednak
13191:2002, PN-EN 1528:2000. Umożliwiają sowania
z upływem czasu skutki  chemizacji rolnic-
one oznaczanie NDP w próbkach płodów " wprowadzenie intensywnego szkolenia
twa spowodowały zagrożenia wywoływane
rolnych, żywności pochodzenia roślinnego rolników w kierunku utrzymania właściwego
pozostałościami pestycydów w środowi-
i zwierzęcego zgodnie z wymaganymi po- dawkowania pestycydów, prowadzenia ewi-
sku oraz w płodach rolnych, prowadzą-
ziomami ustalonymi przez ministra zdrowia dencji oprysków, rodzajów użytych substancji
ce do produkcji niezdrowej żywności, degra-
w rozporządzeniu z dnia 16 maja 2007 r. Tabele i rodzaju upraw
dacji flory i fauny oraz katastrof w niektó-
6. i 7. zawierają informacje o NDP pozostałości " stosowanie atestowanych urządzeń
rych ekosystemach kuli ziemskiej.
pestycydów w produktach spożywczych po- do spryskiwania upraw
Opublikowane w 2006 r. przez Unię Euro-
chodzenia zwierzęcego wykazujących (i nie- " obłożenie podatkiem  pestycydowym
pejską wyniki badań pozostałości pestycydów
wykazujących) powinowactwo do tłuszczu lub firm agrochemicznych, który byłby przezna-
we wszystkich krajach Wspólnoty wykonane
środka spożywczego pochodzenia zwierzęcego
czony na pokrycie kosztów instytucji wydają-
na kilkudziesięciu tysiącach próbek żywności
oraz wyniki badań uzyskane w akredytowanym
cych pozwolenia, inspekcje i testy badawcze
wykazały, że w ok. 40% próbek przekroczono
laboratorium Państwowej Inspekcji Sanitarnej
oraz na szkolenia.
NDP pestycydów, a w ok. 4% próbek drastycz-
z wykorzystaniem obowiązujących norm
Efektem wprowadzenia długofalowego
ne przekroczenie tych poziomów, co wskazy-
na zgodność z NDP określonych w przytoczo- programu było znaczne zmniejszenie ilości
wało na ich szkodliwość dla człowieka, wzrost
nym rozporządzeniu ministra zdrowia.
stosowanych środków ochrony roślin i spa-
ryzyka zachorowalności obywateli Unii oraz
dek liczby oprysków. Realizowana polityka
jednocześnie nielegalny obrót tymi produktami
zrównoważonego stosowania pestycydów
Kierunki ograniczania zużycia
na rynku europejskim. Do grupy produktów
na przykładzie Danii wskazuje na znaczący
pestycydów
najbardziej  skażonych pestycydami należały
spadek sprzedaży pestycydów w latach
owoce i warzywa. Również w żywności dla
Intensywne stosowanie pestycydów w wie-
1981  2003  z 7 tys., Mg do 3 tys. Mg oraz
dzieci stwierdzono przekroczenie pozostałości
lu krajach doprowadziło do skażenia środowi-
spadek liczby oprysków z 2,7 do 2,0 z tendencją
pestycydów.
ska, znacznego zmniejszenia bioróżnorodności
obniżenia do 1,4 oprysków bez znaczących
Obowiązujące w UE przepisy prawne okre-
flory terenów rolniczych i pogłowia zwierzyny
strat ekonomicznych zarówno dla rolników,
ślające NDP pestycydów w żywności przyniosły
łownej oraz pogorszenia jakości przetworów
jak i społeczeństwa [10].
spodziewane efekty, jednak w świetle przyto-
spożywczych. Te sygnały poważnie wpłynęły
czonych faktów wymagają one poszerzenia
na politykę Unii Europejskiej w sprawie inten-
Podsumowanie
i objęcia całego asortymentu środków ochrony
sywnego stosowania syntetycznych środków
ochrony roślin, wyrażoną działaniami w za- Obserwowana w latach 80. i 90. ubie- roślin, a więc tych, które nie mieszczą się
kresie ochrony konsumentów, pracowników głego stulecia intensyfikacja stosowania w rozporządzeniu REACH. Będzie to zadanie
rolnych oraz środowiska przed bezpośrednimi chemicznych środków ochrony roślin, niezmiernie trudne z uwagi na ogrom prac
i pośrednimi skutkami stosowania pestycydów a także nawożenia mineralnego doprowa- związanych z oceną setek tysięcy substancji
na terenach rolnych, przy ciekach wodnych dziła do znacznego wzrostu produkcji rolnej
i preparatów oraz silny opór przemysłowego
i wrażliwych siedliskach przyrodniczych. i obfitości pożywienia dającej nadzieję na za- lobby, które będzie ponosiło najwyższe koszty
W akcji związanej z redukcją zagrożeń spokojenie głodu w niektórych częściach
wdrażania zasady zrównoważonego stosowa-
pestycydowych w środowisku Unia Europejska globu ziemskiego. W pierwszych fazach
nia pestycydów.
zaleca strategię zrównoważonego stosowania działania  programów pestycydowych
pestycydów, której zasady to: bardzo szybko nastąpiło zwiększenie pro-
PIŚMIENNICTWO
[1] http://osha.europa.eu/sector/agriculture
Tabela 7
[2] D. Stankiewicz Ochrona środowiska wiejskiego.
ZAKRES POMIAROWY METOD ANALIZY POZOSTAŁOŚCI WYBRANYCH PESTYCYDÓW W PRÓBKACH ŻYWNOŚCI [9]
http://biurose.sejm.gov.pl
The measuring range of methods of analysis remainder chosen pesticides in sample the food [9]
[3] S.F. Zakrzewski Podstawy toksykologii środowiska.
PWN. Warszawa 1995
Zakres Granica [4] Środki ochrony roślin. Zjednoczenie Przemysłu
pomiarowy oznaczalności
Organicznego  Organika . Łódz
1981
Norma/metoda Próbka Pestycyd
metody, metody,
ng/cm3 ng/cm3 [5] Zarys Ekotoksykologii pod red. J. Namieśnik,
J. Jaśkowski. EKO-Pharma. Gdańsk 1995
żywność
PN-EN [6] Czynniki szkodliwe w środowisku pracy  wartości
o wysokiej ą/�/ł/�-HCH, DDT, Heptachlor, Aldryna,
1528-1-4:2000 0,5-10 0,5 dopuszczalne. CIOP-PIB. Warszawa 2005
zawartości Dieldryna, Endryna, Metoksychlor
GC/ECD
[7] G. Schrader Die Entwicklung Neuer Insektizider
tłuszczu
Phosphorsa�re Ester. 3 Aufl. Verlag Chemie. Weinheim
Aldryna, Dieldryna, DDT, ą-HCH, Heptachlor,
1963
Metoksychlor, Endryna, 2-50 2
[8] Analytical Methods for Pesticides. Ed. G. Zweig.
cis i trans-Permetryna
Academic Press. New York  London 1964
Metyl obromofos, Etyl obromofos,
żywność
PN-EN
[9] Wykaz metod badawczych stosowanych w la-
Dichlorofluanid, Dichlorfos, Etoprofos,
o niskiej
20-500 20
12393-1-3:2000
boratoriach analiz instrumentalnych objętych syste-
Fenitrotion, Fenofos, Malation, Metyloparation,
zawartości
GC/ECD
mem jakości. Metody GC/ECD. Wojewódzka Stacja
Terbufos
tłuszczu
Sanitarno-Epidemiologiczna w Gdańsku. Laboratorium
Dimetoat, Folpet, Nitrofen, Paration,
20-500 3 Analiz Instrumentalnych. Gdańsk, grudzień 2006
Tolilfluanid
[10] Pesticide Action Network  Europe. Duński program
Kaptan, Triazofos 20-500 4
redukcji zużycia pestycydów. September 2005
9