Filozofia prawa
1
Filozofia prawa
Filozofia prawa  nauka filozoficzna, której
przedmiotem jest refleksja nad prawem. Jako dział
filozofii zaliczana jest do filozofii politycznej lub
filozofii praktycznej. Jako nauka prawna zaliczana jest
(obok teorii prawa) do ogólnych nauk o prawie.
Filozofia prawa a teoria prawa
Wzajemny stosunek między filozofią i teorią prawa
pozostaje przedmiotem sporów. Najczęściej uznawane
są one za nauki odrębne, choć blisko spokrewnione.
Coraz częstsza jest jednak tendencja do ich ścisłego
łączenia[1]. Można jednak również spotkać opinie
uznające filozofię prawa za naukę ogólniejszą,
zawierającą teorię prawa. Niekiedy też obu pojęć
używa się jako synonimów[2].
Wyraz
ne oddzielenie filozofii i teorii prawa jest
charakterystyczne szczególnie do krajów
postkomunistycznych (choć jest spotykane także w
nauce zachodniej). Filozofia prawa była odrzucana jako
nienaukowa i mająca charakter burżuazyjny.
Personifikacja nauki prawa (Ernst Hähnel, piedestaÅ‚ pomnika cesarza
Karola IV, Praga, Czechy)
Przeciwstawiano jej teorię prawa (szczególnie w wersji
marksistowskiej), mającej mieć charakter naukowy.
Teoria i filozofia prawa wypracowały jednak przede wszystkim odmienne podejścia do refleksji teoretycznej nad
prawem.
Filozofia prawa jest bardziej ogólna i abstrakcyjna. Bada istotę prawa, jego podstawy ontologiczne, założenia
epistemologiczne i aksjologiczne. Często ma charakter normatywny, zajmując się prawem takim, jak być
powinno[3]. Tradycja filozoficznej refleksji nad prawem sięga starożytności.
Teoria prawa jest nauką znacznie młodszą, związaną bezpośrednio z rozwojem pozytywizmu prawniczego (a więc z
końcem XIX wieku)[4]. Prawny pozytywizm jest dla teorii prawa punktem wyjścia, jako że jest ona zainteresowana
konkretną rzeczywistością prawną, taką jaka została ustanowiona przez prawodawcę (choć badaną na znacznie
wyższym poziomie ogólności niż w przypadku nauk dogmatycznoprawnych).
Filozofia prawa
2
Problematyka filozofii prawa
Filozoficzna refleksja nad prawem ma długą i różnorodną tradycję. W tej różnorodności występowały jednak stałe
tematy wokół których koncentrowały się spory dyscypliny. Według Roberta Alexy'ego, współczesnego filozofa
prawa, można wskazać trzy zasadnicze grupy problemów filozofii prawa na przestrzeni dziejów[5]. Są to zagadnienia
istoty prawa, jego wymiaru faktycznego oraz legitymizacji (uprawomocnienia).
Problem istoty prawa
Problem istoty prawa wskazywany jest często jako główne zagadnienie filozofii prawa, odróżniające ją od innych
nauk teoretycznoprawnych. Głównym pytaniem stawianym przez filozofów jest "czym prawo jest w istocie",
współcześnie sprowadzane do pytania "z jakiego rodzaju bytów składa się prawo i jak te jednostkowe byty składają
się na pewną całość nazywaną prawem"[6]. Podstawowy spór jaki się tu wywiązał toczył się między ideą prawa jako
normy i ideą prawa jako faktu. Zgodnie z tym pierwszym stanowiskiem prawo jest pewnym systemem norm, które
można badać w sposób analityczny (tak np. Hans Kelsen czy pozytywiści). Na odmiennym stanowisku stoją realiści,
traktujący prawo jako określony fakt społeczny, który należy badać metodami odpowiednimi do nauk społecznych.
Osobne spory toczyły się także wobec kwestii definicyjnych (czym prawo różni się np. od obyczaju).
Problem faktyczności prawa
Problem ten (według Alexy'ego) odnosi się przede wszystkim do dwóch kwestii: związków prawa z władzą oraz
efektywności prawa[6]. W pierwszym z tych problemów filozofia prawa ściśle wiąże się z filozofią polityki.
Zasadniczymi kwestiami są tutaj to, czy władza i stojąca za nią siła są koniecznym warunkiem prawa, a także
problem instrumentalizacji prawa, jego represyjności i związków z ustrojem politycznym.
Zagadnieniom faktycznej efektywności prawa bliżej natomiast do socjologii prawa. Dla filozofii prawa interesujące
jest tutaj to, jakie relacje łączą system prawny i społeczeństwo, a więc dlaczego i w jaki sposób prawo oddziałuje na
zachowania jednostek, czy też dlaczego pewne normy znajdują posłuch, a inne nie?
Problem legitymizacji prawa
Pytanie o legitymizację prawa, to pytanie o podstawy obowiązywania (czy prawomocności) prawa. Dyskusje na ten
temat najczęściej dotyczą związków prawa i moralności, a więc tego czy moralność jest w konieczny sposób
związana z prawem, lub też co się dzieje w wypadku kolizji prawa i moralności. Filozofia prawa nie zajmuje się przy
tym jedynie badaniem podstaw prawomocności, lecz często ma charakter krytyczny wobec zastanej rzeczywistości
prawnej, wskazując na standardy, którym prawo powinno sprostać, by było uznane za słuszne.
Filozofia prawa
3
Główne stanowiska filozoficznoprawne
Prawnonaturalizm
Wg szkoły prawa natury prawo nie jest dziełem człowieka. Nie
jest tworzone, lecz "odkrywane". Jego normy istniejÄ… obiektywnie.
Prawo natury stanowi dla prawa pozytywnego kryterium formalne
(obowiÄ…zywania) i materialne (normy prawa pozytywnego muszÄ…
być zgodne z normami prawa naturalnego). Krytycy podnoszą, że
reprezentanci prawa natury doszukują się prawdy, której istnienia
nie sposób dowieść i nie wiemy do końca czy rzeczywiście ona
istnieje.
y
ródłem prawa jest:
" w ujęciu materialnym (substancjalnym) prawo natury ma swoje
z
ródło w realnie istniejącym bycie (substancji). Wg św.
Tomasza z Akwinu prawo naturalne (lex naturalis) stanowi
odbicie w umyśle ludzkim "najwyższej mądrości bożej",
swoistego "prawa wiecznego" (lex aeterna).
"
" w ujęciu proceduralnym z
ródłem prawa jest pewna "zasada
postępowania", która jednak nie przesądza o treści prawa. Wg
Immanuela Kanta takÄ… zasadÄ… jest imperatyw kategoryczny.
Przedstawicielami klasycznej szkoły prawa natury są: św.
Iustitia - personifikacja sprawiedliwości (Lucas
Augustyn i Å›w. Tomasz z Akwinu, który staÅ‚ siÄ™ prekursorem Cranach d. Ä., 1537. Amsterdam, Fridart Stichting)
nurtu chrześcijańskiego w prawie natury. Koncepcja ta odwołuje
się do tomizmu. W 1879 papież Leon XIII wydaje encyklikę "Aeterni Patris Unigenitus", w której ogłasza potrzebę
powrotu do nauk św. Tomasza. Do neotomistycznej koncepcji prawa natury odwoływała się też Powszechna
Deklaracja Praw Człowieka z 1948.
W czasach nowożytnych rozwija się teoria umowy społecznej, a następnie koncepcja imperatywu koniecznego
Immanuela Kanta. Przedstawicielami nowożytnej szkoły prawa natury są: Grocjusz, Hobbes, Locke, Spinoza,
Puffendorf, Leibniz, Wolff, Christian, Monteskiusz, Rousseau, Kant. Na podstawie ich poglądów powstają teorie
prawa naturalnego o zmiennej treści. Odwołują się do koncepcji imperatywu kategorycznego Immanuela Kanta oraz
teorii umowy społecznej Hobbes a i Rousseau. Zaliczają się do nich liczne proceduralne teorie sprawiedliwości i
prawa natury.
" Neokantyzm  obok prawa pozytywnego istnieje stała, nieokreślona w swojej treści, formalna idea prawa,
przesądzająca o słuszności prawa pozytywnego. Głównym przedstawicielem: J. Stammler (nie zgadzał się z
twierdzeniem o niezmienności raz nadanego prawa naturalnego).
" Koncepcja Lon Luvois Fullera  istnieje wewnętrzna (formalna) moralność prawa.
" Nurt umowy społecznej  przedstawiciele: Rawls i Nozick.
Filozofia prawa
4
Pozytywizm prawny
Nurt w XIX i XX-wiecznej filozofii prawa, przeciwstawiany prawu naturalnemu. Do podstawowych tez
pozytywizmu należą następujące dwie:
" pojęcie prawa sprowadza się do normy (reguły);
" nie ma koniecznego związku między prawem i moralnością.
Najsłynniejsi przedstawiciele to John Austin, Rudolf von Ihering, Georg Jellinek, Herbert Hart i Hans Kelsen.
Przedstawicielem pozytywizmu w Europie był duński teoretyk prawa Alf Ross, pozostający pod wpływem Hansa
Kelsena. Jego zdaniem, w rozważaniach prawniczych pojawiają się antynomie (niezgodności wewnętrzne w zakresie
głoszonych tez), gdyż w rozważaniach prawniczych przyjmuje się z jednej strony normatywistyczny punkt widzenia,
a z drugiej strony  realistyczny punkt widzenia. Kluczowy problem  jego zdaniem  polega na wyjaśnianiu tego,
co to znaczy, że jakaś norma obowiązuje prawnie w danym systemie (nie ma, bowiem prawa w ogóle). Przede
wszystkim trzeba znać dyrektywalne znaczenie rozważanej normy, tzn. wiedzieć, jakie zachowanie jest spełnieniem
norm. O obowiązywaniu normy prawnej rozstrzyga się przepowiadając przyszłe zachowanie się sędziego. Norma
prawna, zatem obowiązuje obywateli, jeżeli jest prawdopodobieństwo, iż w przypadku jej przekroczenia i wniesienia
sprawy przed sąd będzie ona istotnym czynnikiem kształtującym decyzję sędziego w sprawie użycia siły, jaką
rozporządza państwo. A więc jego zdaniem, o rzeczywistym obowiązywaniu normy można orzec wtedy, gdy
zostanie przekroczona i wymierzona za nie sankcja. Zwraca on uwagę na wychowanie sędziów, które ma wyrobić w
nich gotowość wymierzenia sankcji za naruszenie ustanowionych norm.
Pozytywizm prawniczy był wielokrotnie krytykowany. Podnosi się, że istota prawa nie może sprowadzać się do
kelsenowskiego strachu przed sankcjÄ…  jego z
ródło musi istnieć poza nim samym. Pozytywizm jest też poznawczo
bezbronny wobec systemu ustawowego bezprawia (np. prawo III Rzeszy).
Realizm prawniczy
Realizm prawniczy  nurt realistyczny, ujmujący prawo jako zespół faktów psychicznych albo społecznych.
Głównym reprezentantem tego nurtu był Karl Nickerson Llewellyn (1893-1962). Głosił on, że zadaniem
prawoznawstwa jest badanie tego, jak rzeczywiście postępują sędziowie i obywatele w obrocie prawnym. Nie jest
natomiast istotne to, według jakiego prawa (zawartego w księgach) powinni postępować, gdyż nie jest ono prawem
rzeczywistym. Jednak pod koniec życia Llewellyn poddał krytyce te poglądy, uważając, że takie stanowisko może
zmniejszać bezpieczeństwo prawne. Wskazał on na czynniki, które mają efektywnie przeciwdziałać temu, a
mianowicie na kontradyktoryjność procesu i kontrolę instancyjną.
Można wyróżnić dwa nurty realizmu prawniczego:
" psychologiczny: Ludzie w rzeczywistości kierują się swoimi przeżyciami i emocjami, a nie aktami prawnymi.
Istota prawa tkwi zatem w przeżyciach ludzkich. Prawo jest zespołem faktów psychicznych.
" socjologiczny: Ważne jest to, jak dana ustawa jest przestrzegana przez osoby stosujące prawo, np. sędziego.
Istota prawa tkwi zatem w zachowaniach ludzkich. Prawo jest zespołem faktów społecznych.
Filozofia prawa
5
Przypisy
[1] Jerzy Zajadło: Filozofia prawa. W: Leksykon współczesnej teorii i filozofii prawa. Jerzy Zajadło(red.). Warszawa: C.H. Beck, 2007, s. 90.
ISBN 978-83-7483-519-0.
[2] Np. praca J.M.Kelly'ego używa pojęcia teoria prawa w stosunku do tego, co tradycyjnie uznawane jest za filozofię prawa (J.M. Kelly:
Historia zachodniej teorii prawa. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2006. ISBN 83-7318-720-0. )
[3] Zygmunt Ziembiński: Problemy podstawowe prawoznawstwa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1980, s. 15. ISBN 83-01-01805-4.
[4] Jerzy Zajadło: Teoria prawa. W: Leksykon współczesnej teorii i filozofii prawa. Jerzy Zajadło(red.). Warszawa: C.H. Beck, 2007, s. 337.
ISBN 978-83-7483-519-0.
[5] Robert Alexy. The Nature of Legal Philosophy.  Ratio Iuris . 17 (2). S. 156-167.
[6] Robert Alexy. The Nature of Legal Philosophy.  Ratio Iuris . 17 (2). S. 159.
Bibliografia
" J.Stelamch, R. Sarkowicz Filozofia prawa XIX i XX wieku, Kraków 1999
y
ródła i autorzy artykułu
6
y
ródła i autorzy artykułu
Filozofia prawa y
ródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=28095814 Autorzy: ArturP, Buldożer, DJ287PL, Devein, Elfhelm, Grzegorz Dąbrowski, KoverasLupus, Laforgue, MK wars,
Margoz, Ozzymo, Pimke, Poznaniak1975, Swidrak, Tomasz Raburski, Ulpianus, 10 anonimowych edycji
y
ródła, licencje i autorzy grafik
Plik:Faculty of Law (personification)-1.jpg y
ródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Faculty_of_Law_(personification)-1.jpg Licencja: Public Domain Autorzy: Joker Island
Plik:Gerechtigkeit-1537.jpg y
ródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Gerechtigkeit-1537.jpg Licencja: Public Domain Autorzy: AndreasPraefcke, AnonMoos, DenghiłComm,
Deselms, Infrogmation, Kilom691, Mattes, Mutter Erde, Pierpao, Qt, Shakko, StromBer, Torsten Schleese, TwoWings, Wmpearl, Wst, Xenophon, Zolo, 2 anonimowych edycji
Licencja
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported
//creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/