Arystotelizm
Nurt w dziejach filozofii nawiązujący do filozoficznych koncepcji Arystotelesa (384 - 322 p.n.e.)
przedstawionych w jego pismach.
W ontologii (teorii bytu): to przeświadczenie, że istnieją jedynie jednostkowe, materialne byty, których
wewnętrznym, aktywnym czynnikiem kształtującym jest niematerialna forma; materia jest przyczyną
jednostkowości rzeczy a forma nadaje jej właściwości ogólne.
W epistemologii (teorii poznania): to przeświadczenie, że poznanie ma punkt wyjścia w doświadczeniu
zmysłowym, ale jego celem jest rozumowa wiedza ogólna. Proces poznawania zaczyna się od bytów
jednostkowych i kończy się na wiedzy ogólnej, natomiast proces wykładania wiedzy zaczyna się od prawd
ogólnych i zmierza ku prawdom jednostkowym.
W etyce: to przeświadczenie, że najwyższym dobrem dla człowieka jest szczęście, pojęte nie jako rezultat
doznawania przyjemności lecz wynik aktywności rozumnej i cnotliwej człowieka.
Epikureizm
Nurt w dziejach filozofii nawiązujący do filozoficznych koncepcji Epikura z Samos (341 - 270 p.n.e.).
W etyce: to przeświadczenie, że najwyższym dobrem człowieka jest szczęście, utożsamiane z
przyjemnością; epikureizm pojmuje przyjemność jako stan duszy całkowicie spokojnej, uwolnionej od wszelkich
niepokojów, związanych ze świadomością nieuchronności własnej śmierci, obawami przed ingerencją bogów w
życie ludzi, wyobrażeniami egzystencji pośmiertnej, strachem przed cierpieniami powodowanymi przez choroby,
czy obezwładniającym przekonaniem o istnieniu konieczności przenikającej przyrodę; tak pojęta przyjemność
jest rozumnym przeżywaniem radości płynącej ze świadomości własnego istnienia.
W ontologii (teorii bytu): to przeświadczenie, przejęte od Demokryta z Abdery (ok. 470 - 370 p.n.e.), że
rzeczywistość składa się z atomów (niepodzielnych cząstek) poruszających się w próżni; epikureizm
zmodyfikował nieco stanowisko wcześniejszych atomistów: oprócz dawniej wyznaczonych własności atomu
(niepodzielności, naturalnego ruchu, wielkości i kształtu) epikureizm dodał ciężar i określił kierunek ruchu
atomów jako pionowy w dół, przy czym, dla złamania poczucia istnienia konieczności w przyrodzie, epikureizm
mówi, że atomy mogą bez żadnych przyczyn odchylać się w swoim ruchu od linii pionowych; w ten sposób w
samej fizyce epikureizm zakłada fundament ludzkiej wolności, bez której szczęście nie byłoby możliwe.
W epistemologii (teorii poznania): to przeświadczenie, że bez rozumnego poznania nie można być
szczęśliwym, a więc nie można zrealizować celów etycznych; poznanie prawdy ma swoje z
ródło we wrażeniach
zmysłowych i tylko w nich; wrażenia są miarą poznania, są jasne i oczywiste.
Neoplatonizm
Nurt w dziejach filozofii utworzony przez Plotyna (ok. 204 - ok. 270) i przedstawiony w jego pismach.
W ontologii (teorii bytu): to przeświadczenie, że istnieje: po pierwsze niepoznawalny Absolut, po drugie,
świat umysłu oraz po trzecie, dusza świata, której fragmentami są dusze indywidualnych ludzi; świat fizyczny jest
tylko widziadłem stworzonym przez poszczególne dusze ludzi; rzeczywistość ma charakter dynamiczny: Absolut
emanuje (= wypromieniowuje) i w wyniku tej emanacji kształtuje się świat umysłu (jest to pierwsza hipostaza;
świat umysłu poznawalny jest tylko na drodze myślenia i - w neoplatonizmie - odpowiada platońskiemu światu
idei); dalszy proces emanacyjny prowadzi do powstania duszy świata (jest to druga hipostaza); Absolut jest
bezwzględną jednością, świat umysłu jest wielością przenikniętą jednością a świat zmysłowy jest wielością; cała
rzeczywistość stanowi jedność, składają się na nią kolejne postacie bytu, usytuowane hierarchicznie.
W etyce: to przeświadczenie, że celem człowieka jest przeżywanie największego dobra: doznawanie
ekstazy, czyli czasowego wydostania się duszy z ciała i połączenie z Absolutem; środkiem do tego wiodącym jest
intensywna praca duszy polegająca na nieustannym myśleniu o świecie umysłu, czyli o idealnych bytach,
stanowiących strukturę rzeczywistości; osiągnięcie takiego stanu duszy, w którym chwyta ona samą jedność w
wielości świata umysłu jest przejściem do stanu ekstazy.
Platonizm
Nurt w dziejach filozofii nawiązujący do filozoficznych koncepcji Platona (427 - 347 p.n.e.) przedstawionych w
jego pismach.
W ontologii (teorii bytu): to przeświadczenie, że oprócz świata fizycznego, dostępnego zmysłom i stale
zmieniającego się istnieje byt idealny, niezmienny i niezależny od człowieka, który może być poznany jedynie
przez duszę, bez pośrednictwa zmysłów, i że świat fizyczny jest zależny od bytu idealnego (jest jego kopią,
cieniem).
W epistemologii (teorii poznania): to przeświadczenie, że właściwym przedmiotem wiedzy jest byt idealny i
że wiedza ma charakter rozumowy, nie pochodzi z doświadczenia zmysłowego, jest wrodzona, a proces uczenia
się polega na jej przypominaniu sobie (anamnesis).
W psychologii: to przeświadczenie, że nieśmiertelna, niematerialna dusza istnieje niezależnie od
śmiertelnego ciała, że dusza składa się z trzech części: rozumu, woli i pożądliwości, przy czym rozum ma
charakter boski i że ciało jest zasadniczo gorszym od duszy składnikiem człowieka.
W etyce: to przeświadczenie, że człowiek powinien dążyć do dóbr idealnych i że istnieją cztery główne cnoty,
których pielęgnowanie powinno być celem człowieka: mądrość (cnota części rozumnej duszy), męstwo (cnota
woli), panowanie nad sobą (cnota części pożądliwej) oraz sprawiedliwość (nadrzędna cnota, która łączy
wszystkie części duszy tak, by każda z nich robiła swoje).
W teorii państwa: to przeświadczenie, że istnieje idealny wzór państwa, według którego można stworzyć w
świecie zmysłowym jego doskonałą kopię, i że państwo takie powinno posiadać cechy oryginału, przede
wszystkim niezmienność, powinno składać się z trzech warstw społecznych: filozofów (ludzi, w których duszach
panuje część rozumna i którzy wpatrują się w idealny wzór), żołnierzy (ludzi, w których duszach panuje część
wolicjonalna i którzy kierowani są przez filozofów) oraz rolników i rzemieślników (ludzi, w których duszach panuje
pożądliwość i są kierowani przez filozofów).
Sceptycyzm
Nurt w dziejach filozofii uformowany w oddzielne stanowisko przez Pirrona z Elidy (ok. 365 - 275 p.n.e.),
którego najszerszym wyrazem literackim są pisma Sextusa Empiryka (prawdopodobnie druga połowa II wieku
n.e.).
W etyce: to przeświadczenie, że szczęście człowieka polega na całkowitym spokoju duchowym, którego
warunkiem jest usunięcie ze świadomości pytań, na które nie można znalez
ć odpowiedzi.
W epistemologii (teorii poznania): to przeświadczenie, że człowiek nie może poznać prawdy; sceptycyzm
wytworzył na przestrzeni swoich dziejów szeroki wachlarz argumentów na rzecz tezy o niemożliwości
jakiegokolwiek poznania; są to: zasada izostenii (równosilności sądów sprzecznych), tropy dowodzące, że nie
można niczego poznać na drodze bezpośredniej (przez doświadczenie zmysłowe, a także przez analizę pojęć) i
na drodze pośredniej (przez indukcje, czyli uogólnienie, dedukcję, oraz dzięki kryterium prawdy).
Stoicyzm
Nurt w dziejach filozofii utworzony przez Zenona z Kition (ok. 336 - 264 p.n.e.) i rozwijany przez wielu
antycznych filozofów greckich i rzymskich. Jego nazwa pochodzi od budowli, w której Zenon nauczał w Atenach:
Stoa Poikile (portyk malowany).
W etyce: to przeświadczenie, że najwyższym dobrem dla człowieka jest szczęście, mające swoje z
ródło w
poczuciu, że niezależnie od okoliczności, człowiek może całkowicie polegać na sobie i że wszystko, co
wartościowe, zawiera się w jego duszy; człowieka, który osiągnął taki stan, stoicy nazywali mędrcem, a jego
dobro cnotą; stoicki mędrzec, zawsze doskonale panujący nad sobą, uświadamia sobie dzięki rozumowi
konieczność przenikającą naturę i działa zawsze zgodnie z nią.
W filozofii społecznej: to przeświadczenie, że społeczeństwo jest organizmem (a nie zbiorem
jednostkowych ludzi-atomów); człowiek ma obowiązki wobec innych ludzi i powinien wszystkich traktować tak
samo: siebie samego, jak każdego innego człowieka; stoicyzm głosił kosmopolityzm i dążył do usunięcia granic.
W ontologii (teorii bytu): to przeświadczenie, że świat jest materialny, (ale nie jest zbudowany z atomów, nie
ma ziarnistej budowy, nie istnieje bowiem próżnia); jednak materia zawiera w sobie dwa składniki: czynny i bierny
(pneumę = tchnienie i osady); aktywny czynnik to ognista materia kształtująca od wewnątrz z materii biernej
przedmioty; stoicyzm korzystał z filozofii Heraklita z Efezu (ok. 545 - 484 p.n.e.) i przyjął za nim, że pierwotną
postacią rzeczywistości jest ogień, z którego w procesie przemian wyłania się świat, by po cyklu czasu wrócić do
postaci ognia; stoicy byli panteistami, to znaczy utożsamiali świat i boga, sądzili również, że świat kierowany jest
przez rozumną naturę.
W epistemologii (teorii poznania): to przeświadczenie, że wszelkie poznanie ma z
ródło w doświadczeniu
zmysłowym, w postrzeżeniu, i że z niego umysł wysnuwa pojęcia; stoicyzm głosił, że istnieją specjalne
postrzeżenia zwane kataleptycznymi, które są jasne i całkowicie prawidłowo ujmują rzeczy.