Wazny wpublikacji stanowiq relacje miydzy kulturw XX w. popularnq kulturq masowq. Szczeg6lnq uwagy zwr6cono przede wszystkim na elementy tej kultury, kt6re w polskich warunkach szerzej docieraly nie tylko do myzczyzn, ale takZe do kobiet. Pojawia siy pytanie Czas sp?lecz'!y a czas wolny: koncepcje o zr6znicowany zasiyg "konsumowania" kultury popularnej oraz "zderzania" I wspolczesne przemiany siy jej z kobiecym i myskim czasem wOlnym6" Publikowane studia pOSwiy- cone Sq niekt6rym formom zinstytucjonalizowanego zbiorowego wypoczyn- ku 7, roli wybranych srodk6w masowego przekazu (jak podryczniki szkolne, prasa, film, telewizja) w ksztaltowaniu postaw kobiet wobec "czasu wolne- go" oraz propagowanym przez nie wzorom zagospodarowania tego czasu. Sq tu wiyc rozwazania Anny Landau-Czajki Pr6iniactwo, odpoczynek, rozrywka. Czas wolny w podr~cznikach szkolnych dla dzieci najmlodszych. Szczeg6lnq uwagy poswiycono prasie kobiecej w okresie miydzywojennym, Slowo wst~pu analizujqc propagowane na jej lamach wzory zachowan. Obok wspomnia- nego juz wyzej studium K. Sierakowskiej (zamieszczonego w czysci II) wy- Co so~j~log n::oze powiedziec historykom na temat czasu wolnego?>· mienic tu trzeba szkic Teresy Kulak, Wzory wypoczynku i rekreacji prop a- z:tra~YCYjn~eprZYjy~ego po.d~ialu :adan miydzy dwiema dyscyplinami wy_ gowane wpiSmiennictwieZwiqzku Pan Domu (1927-1939). Wzorotw6rczq roly mka, z~ soC]olog moze zajqC Sly dWlema grupami problem6w: po pierwsze,. filmu w interesujqcej nas sferze i;ycia codziennego analizuje na wybranych refleksjq teoretycznq, n~myslem nad stosowanymi kategoriami (czyli w tyro . przykladach polskich film6w z lat 60. i 70. XX w. Iwona Kurz (Czas wolny przypadku nad. kate~onq czasu wolnego, nalezqcna ekranie. Bohaterki filmu populamego w PRL a "budiet czasu wolnego") rep~rt~aru socj.ologu) oraz, po drugie, terazniejszosci , obecnie dokonujq oraz wspomniana juz wyzej H. Krajewska (Kino w Lodzi: repertuar,reklama cyml Sly pr~~mIanami w da~e! ~ziedzinie, czyli w sferze czasu wolnego. i kobieca publicznosc). Taka tez jest struktur~ mmejszego tekstu: cZysc pierwsza zawiera uwagi 0. Mozna miec nadziejy, ze studia te przyczyniq siy do rozwiniycia ledwie na tem~t czasu w?lnego }~ko kategorii analizy socjologicznej, czysc druga " " zapoczqtkowanej historycznej obserwacji ksztaltowania siy w Polsce od po- - to k:otka z komecz~oscl charakterystyka dokonujqcych siy wsp6lczesnie .. czqtku XX w. element6w popularnej kultury masowej i rozszerzania siy - proc~S?W p~zeksztalcajqcych czasowq organizacjy i;ycia spolecznego, w tym ..." ..." ." " " przy decydujqcym udziale kobiet - zasiygu jej spolecznego oddzialywania -:- ~lejSC~ .~s.tru~t~ry cz~u ~o~ego. "Wsp6lczesnie", czyli w szeroko po- w XX w. Niewjytej, ~era:mejsz.~s.Cl,. obejmujqcej takZe niezbyt odlegl , PRL-owskq prze"' " " q nia szans udzialu w kulturze obu plci. s~losc, kt~ra dZIS~uz wprawdzie nalei;y do obszaru zainteresowan history-·· kow, ale jeszcze medawno byla polem badan socjolog6w. Klopoty z czasem wolnym ,,~ocjologia czasu wolnego" - bo tak siy kiedys t dziedziny badan y 6 Zob. takZe sprawozdanie z badan terenowych w aneksie. Do tej problematyki nawhp:uj" takZe niekt6re okreslalo1 - apogeum popularnosci przeiywala w latach 60. i 70. XX w. studia zamieszczone w czt(sci II, np. A. Zarnowskiej, M. Olkusnika, M. Przyborowskiej, M. Sikorskiej-Ko- walskiej. 1 Z. Chyra-Rolicz, Wzory rekreacji propagowane pnez sp6ldzielczynie w Polsce mifdzywojennej; D. Jarosz, I J. Danecki, Jednosc podzielonego czasu. Czas wolny i czas pracy w spoleczenstwach upnemyslowionlJch Robotnicy, robotnice i Fundusz Wczas6w Pracowniczych w Polsce (do 1956r.), wniniejszym tomie. Warszawa 1974, s. 1I. " , Ten wymiar czasu spolecznego i ta cz~sc budzetu czasu wydawala si~ w6w- si~ przenikaj,!cymi i warunkuj'!cymi,,5. Czynniki produkcyjne i nieproduk- czas wazna i interesuj,!ca. Kategoria czasu wolnego byla mocno uwiklana cyjne nakladaly si~ i przeplataly, pojawialy si~ r6zne formy niejasne, mie- w dyskurs ideologiczny; rozmiary i cechy czasu wolnego informowaly szane, posrednie mi~dzy prac,! a czasem wolnym. Klasyk tej dziedziny ba- o wyzszosci systemu sprawiedliwosci spolecznej, jesli nie w opisywanej dan, Aleksander Kaminski, pisal, ze w tradycyjnych spolecznosciach wsp6lczesnosci, to w bliskiej przyszlosci. Obecnie problematyka ta nie bu- chlopskich ~cisle.powi,!zanie pracy z wolnymi od niej odcinkami czasu po- dzi juz takiego zainteresowania; socjologowie zajmuj,! si~ raczej cechami wodowalo, ze "me dostrzegano czasu wolnego od pracy i obowi,!zk6w jako i przeksztalceniami czasu spolecznego jako takiego b,!dz tez koncentruj,! odr~bnej kategorii kulturalnej,,6. Dowodz,! tego klopoty badaczy, kt6rzy si~ na tym, co dzieje si~ wsp6lczesnie z czasem pracy i z sam'! praq ze w latach 70. pr6bowali zastosowac kategori~ czasu wolnego do badania wsi wzgl~du na bardzo istotne zmiany w tej dziedzinie2" Termin "czas wolny" podlegaj,!cych procesom industrializacji i dochodzili do wniosku 0 nieade- wszedl jednak na dobre do j~zyka socjologicznego na okreslenie r6znych kwatnosci kategorii wolnego czasu w odniesieniu do spolecznosci' chlops- form rekreacji, wypoczynku, rozrywki; obejmuje takZe Zycie towarzyskie, kic~"7. !est wi .cza~.wolny.zjawis~iem miejskim, pochodn,! nie tylko pro- 7c sport, podr6ze3 i podobne typyaktywnosci. Stosuj,!c go w analizach r6z- cesow mdustnahzaC]l, ale 1 urbamzacji, co stanowi istotne ograniczenie spoleczne, kulturowe i historyczne. nych wycink6w rzeczywistosci, warto zdawac sobie w pelni spraw~ z ograni- czen operowania tym terminem, a takZe z jego niejednoznacznosci, z wie- . Chara~te.rystycznym el~mentem koncepcji czasu wolnego jest dychoto- losci definicji, z mnogosci i r6znorodnosci propozycji terminologicznych, mlczne uJ~cle tego czasu 1 czasu pracy, przeciwstawienie czasu wolnego niekiedy sprzecznych. Jeden z najwybitniejszych teoretyk6w i badaczy cza- czasowi pracy b,!dz tez raczej zaj~c czasu wolnego - pracy jako szczeg6l- nemu typowi aktywnosci. su wolnego m6wi 0 istnieniu Ia querelle des definitions w tej dziedzinie4" Warto wi~c poswi~cic nieco uwagi samej koncepcji czasu wolnego, jej sla- Koniec~na je.st tu pewna dygresja j~zykowa: terminu "czas wolny" w j~_ bosciom i ograniczeniom. zyku pol~klm uzywamy na okreslenie dwu r6znych zjawisk, dla kt6rych Wsr6d badaczy panuje powszechna zgoda, ze kategoria czasu wolnego z.ar6wno J~zyk francusk~, jak i angielski maj,! po dwa okreslenia: Ie temps odnosi si~ do zjawisk z niezbyt odleglej przeszlosci; czas wolny jest wytwo- ltbre oraz Ie temps de IOlslr; angielskie odpowiedniki to free time i Ieisure8" rem epoki przemyslowej i cywilizacji nowoZytnej, pochodn,! spoleczenstw, Socj?~o~o~i~ cz~su (np. Seb~stian de ?~azia) bard~o ~ocno podkreslaj,! to w kt6rych dokonalo sit( ostre rozdzielenie czasu pracy i czasu "niepracy", r~zrozmeme . ~lerwszy termm odnosl Sl~do rozmlarow czasu i jego odcin- w kt6rych wyodr~bnila si~ zarobkowa praca najemna i czas od niej wolny. kow: prze?s~a":lanych ~kle za pomoc,! miar ilosciowych, czasu zegara, Bo choc spoleczenstwa pierwotne i kultury tradycyjne, w tym spolecznosci c~h godzm 1mmut; drugl to pewna calosc, zlozona z czynnosci nieproduk- chlopskie, znaly odpoczynek, rekreacj~ i zabaw~ jako zwykle elementy Zy- ~Jnych, to cz~s w~rt~sci, spokoju, kontemplacji, braku pospiechu, uwolnie- cia codziennego, zaj~cia te byly nieodl,!cznym od procesu pracy, koniecz- ma od ObOW1,!zkow1 przymus6w, raczej spos6b Zycia niz odcinek czasu. nym jej uzupelnieniem. "W spoleczenstwach tradycyjnych - pisze Anna ?dpowiada to greckiemu skoie i rzymskiemu otium, czyli czynnosciom bez- ZadroZyflska - czas pracy i czas poza prac,! byly kategoriami wzajemnie mteresownym, wznioslym, rozwijaj,!cym - w przeciwienstwie do ponizaj,!- 2 H. Nowotny, Time. The Modem and Postmodem Experience, Oxford 1994; C. Leccardi, Rethinking Social 5 ~. Zadrozynska, Homo faberi homo ludens. Etnograficzny szkic 0 pracy w kulturach tradycyjnej i nowoczes- neJ, Warszawa 1983, s. 19. Time: Feminist Perspectives, [w:] "Time and Society", 1996, 5(2); G. Paolucci, The Changing Dynamics of Working Time, [w:] tamie; R. Dahrendorf, Czas iycia i czas pracy, [w:] Koniec tysiqclecia. 0 czasie i drogach ; A. Ka"!!nski, Cz:a~wolny ijego problematyka spoleczno-HYchowawcza, Wroclaw 1965, s. 8. nowoiytnosci.· RozmoHY w Castel Gandolfo, pod red. K. Michalskiego, Krakow 1999; A. Russell-Hochschild, K. Lapmska, W/es uplZemyslowiona a problem czasu wolnego, Wroclaw 1972 s.l1. Kapitalizm, sfery nacisku iracjonalizacja czasu prywatnego, [w:] Koniec tysiqclecia ... " ~arto podkreslic, ze w j"zyku polskim byl odpowiednik tego drugiego poj,,~ia w postaci "wczasow" ter- 3 Przyklady sfer iycia i czynnoSci zaliczanych do czasu wolnego zostaly zaczerpni"te z tytul6w referat6w m~nu sto~owanego do wypoczynku dobowego i tygodniowego. Spopularyzowany przez Aleksandra Ka'min- niniejszej konferencji. skIego, ~zywany byl w. dwu~ziestoleciu mi"dzywojennym. Wsp6lczesne pr6by wprowadzenia tego terminu 4 J. Dumazedier, Sociologie empirique du loisir. Critique et contre-critique de la civilisation du loisir, Paris ':' powyzszy"! znaczenlU do J"zyka socjologicznego ietnograficmego nie powiodly si". S. de Grazm, OfT/me, Work and Leisure, New York 1962. 1974, s. 88. nek i wsze~hstronny r.ozwoj osobowosci,,15, W koncepcjach radzieckich ba- cych i pozbawiaj,!cych godnosci czynnosci nalezdaczy, ta~e w polsklc~ pracach z lat 70" czas wolny obejmowal tez do- pracy fizycznej, handlu i podobnych czynnoscilO. Zwraca na to uwagy An- ksztalc~m~, podnoszeme kwalifikacji czy aktywnosc spoleczn,!, tonina Kloskowska, omawiaj,!c problemy kultury masowejll. Warto pod- W UJyClUJ~na Daneckiego, ktorego koncepcje byly miarodajne dla ow- kreslic, ze bardzo udany termin, zastosowanyw tytule niniejszej konferencji czes~ych bad an, czas.wolny to nadwyzka czasu pozostaj'!ca poza czasem "kultura czasu womego" (podkr, - E.T.) dobrze oddaje wskazane romice snu I czasem wszelklch prac 0 znaczeniu ekonomicznym (zarobko ch i subtelnosci znaczeniowe, kieruj,!c nasze zainteresowania w strony loisir/le- lU~ dom~wych) ?r?z prac z nimi organicznie zwi,!zanych (takich ja~p, isure bardziej niz ku Ie temps fibre czy free time. A wiyc raczej w strony pew- dOJa~dy) . Do :aJyc cz.asu,wolnego n~lez,! takie czynnosci, jak: wypoczy- nej calosci kulturowej, jakosciowo odmiennej, charakteryzuj,!cej siy wysty- nek I odnowa sIt, rodzma I wychowame przygotowanie zawodowe . . . ., .' , zaJycIa powaniem pewnych czynnosci niz w kierunku ilosciowo wyznaczonych od- amators17kIe, uprawlame sztukl kontakty mipdzyludzkl'e aktyw , I' ' "t" , nosc, po 1- cinkow czasu. Niektorzy badacze wspolczesnosci sklaniaj,! siy jednak tyczna , w strony kategorii czasu wolnego: poniewaz spoleczenstwa wspolczesne Y'I praktyce badawczej lat 70. w Polsce (badanie GUS-u z 1976 r.) kate- wybraly raczej konsumpcjy niz kontemplacjy, do ich opisu bardziej ade- ?or~y czas~;volnego sprowadz~)llo do ~astYPuj,!cych rodzajow zajyc: praca 12 kwatna niz leisure jest wlasnie kategoria czasu wolnego . I ?zlalal.nosc spoleczna, czytame gazet 1czasopism, czytanie ksi,!zek, telewi- Czym wiyc jest czas wolny? Wedlug J offre'a Dumazediera, klasyka w tej zJ.a,radiO, mu~ka z plyt, czynna aktywnosc kulturalna, teatr, kino, spotka- dziedzinie badan, czas wolny obejmuje czynnosci wolne od obowi,!zkow ma towar~skle.' space~, sport czynny, hobby, religia, rozmowy rodzinne zawodowych, rodzinnych, spolecznych i politycznych, czynnosci zoriento- rozmowy mne, mne zaJycia, biernosc i nicnierobienie18, , y wane i nakierowane na osobisty rozwoj, samorealizacj 13. Jest to czas poza . ~ ~olei w ~~d~~iach ?udzetow c~asu Polakow, przeprowadzonych dwa- snem i koniecznosciami fizjologicznymi, przeznaczony na odpoczynek, za- dZlescIa lat pozmeJ, czyh w 1996 r. I takze przez GUS wyodr . . , ,. I' ' ybmono plyC bawy, bezinteresowny rozwoj osobowosci; czynnosci czasu wolnego podle- ?~P c~n~oscI,z~. Iczanych ~o c.zasu wolnego: (1) dzialania w organizacjach gaj,! zasadom odmiennym od tych, ktore rz'!dz'! prac'!, charakteryzuje go ~wlecklc~ ~ rehgIJn~ch, (2~ zycle, towarzyskie, rozrywki, kuItura; (3) sport minimum spolecznych zobowi,!zan i przymusow, psychiczne poczucie wol- 1rekr~aCJa, (4) ~amItowama; ~5)srodki ~asowego przekazu (prasa, ksi,!zki, nosci, bezinteresownosc, autotelicznoscl4. TV; w~d~o, radIo, ~lyty). PrZYJ~to tam, ze: "Czas wolny jest - z definicji- W roznych definicjach czasu wolnego powtarzaj,! siy pewne cechy: t'! CZySCI,! 24-godzmnego budzetu czasu, w ktorej rozne czynnosci s'! wyko- (1) oddzielenie czasu wolnego od czasu pracy, przeciwstawienie mu czasu nywane dobrowolnie,,19, pracy; (2) wypelnienie tego czasu odpoczynkiem, rozrywkll, dzialaniami sa- John Robin~on i G~offrey Godbey, amerykanscy socjologowie od po- morealizacyjnymi, bezinteresownymi; (3) dobrowolnosc i autotelicznosc nad ~O lat badaJ'!CY budzet czasu Amerykanow i pisz,!cy wprost ze wszelki czynnosci czasu wolnego. Nie wSZystkie jednak koncepcje spelniaj,! te wa- podzla! ~zasu na kategorie jest arbitralny lub w,!tpliwy", prze~ cz;s wolny runki. "Czas wolny - pisala w latach 70, Helena Strzeminska, wybitna rozumleJ'! cza,s ?ozostaly po odjyciu pracy zarobkowej, obowi,!zkow domo- znawczyni tej problematyki - ta czysc czasu poza prac'!, ktora zui;ytkowa- ",?,ch, c~n~osci ~zasu tzw. prywatnego, osobistego (sen, czynnosci fizJolo- na jest na nauky i podnoszenie kwalifikacji, na pracy spolecznll, wypoczy- ?Iczne, hlglena).1 w koncu po odjerciu. cza.su transportu i komunikacji (do- jazdy). Kategona czasu wolnego obeJmuJe wszystkie pozostale czynnosci; 10 Inaczej JoffreDumazedier. 0 wok6t pisze. sildzi kt6rywrozwai:aniach"sporach definicji" zegdyloisir jestrozumiany stylzachowania, siymozenietylkodozajycczasuwolnego, jakopewien odnosic aletakZe dopracy. Dumazedier, cyt.s.89. :: H. Strzem!nska,Praca kobiet a ich budiet czasu, Warszawa 102 J. wyd. zawodowa 1970s. II A.Kloskowska, masowa. Krytyka i obrona, Warszawa s. 154. J. Daneckl, cyt., 196. ' . Kllitura 1964, wyd. s. 12 J.P. Robinson, Time for Life. The Surprising Ways Americans Use Their Time, University G.Godbey, Park 17 TarnZe,322. s. :: L AdamczuBudiet czasu mieszkanc6w Polski, Warszawa k, 1978. 1999,5.50. Budzet czasu ludnosci 1996, Warszawa s.74. 1998, 13 J. Dumazedier, cyt., wyd. s.93. 14 B.Sutkowski, wolny, [w:] 1998. Czas Encyklopedia socjologii, t. I,Warszawa Czas spoteczny a czas wolny: koncepcje iwsp6lczesne przemiany 23 zakladaj~ one maksimum wyboru ze strony jednostek. Czas wolny w tym s~t(}akieS.inne formypra~y czy niby-pracy22. Podobnie jak trudne jest zde- ujyciu zawiera nie tylko to, co zwykle za zajycia czasu wolnego siy uznaje, fl?lowame pracy, a WlyCI wyz~aczenie czasu pracy, tak trudne jest okresle- a wiyc korzystanie ze srodk6w masowego przekazu, Zycie towarzyskie, kul- me czasu ~olne,go na ~as~d~le dychotomii dwu rodzaj6w czasu. Sprawq turl(, hobby, rekreacjy, ale tez czynnosci okreslane przez nich jako semi-lei- prost'!. moze byc co naJwyzeJ czas wolny rozumiany jako przeciwienstwo sure, czyli "p61wolne", a wiyc doksztalcanie siy doroslych, czynnosci religij- platneJ pracy zaro?kowej, jak sobie jednak poradzic z innymi formami pra- ne, dzialalnosc organizacyjna. W przypadku niekt6rych sposr6d wymienio- q cy? Co z I?r~cl! tworcz , w kt6rej przejawia sit( wl!tek obowiqzku, ale i do- nych aktywnosci trudno 0 peln~ dobrowolnosc czy autotelicznosc; sl! one browolnoscl, przymusu, ale i przyjemnosci, instrumentalnosci, ale i autote- niejako wymuszone przez pelnione role2o. Niemniej dobrowolnosc i auto- 1i~zno~ci23?W!r~,zem tych trudnosc~, a i.pr6bl! i~h rozwil!zaniajest koncep- telicznosc stanowil! cechl( wyr6zniajqq czynnosci czasu wolnego. Warto cJa :,polwcz~~ow ~eksandra Kammskiego, ktory to termin mial obejmo- przy okazji podkreslic wyodrybnianq przez wielu badaczy kategoriy czyn- wac czynnosci podeJillowane dla przyjemnosci, ale polqczone z korzysciami nosci "p61wolnych"; jest ona najlepszym swiadectwem trudnosci towarzy- materialnymi24. sZl!cych konceptualizacji kategorii czasu wolnego. Nastyp~~ komplik~cjt( stwarza zjawisko braku pracy, czyli sytuacja bez- Zasygnalizowane wyiej trudnosci wiqzl! siy z wielosciq i r6znorodnosciq ro.bot~ych Ilch specyflcz~y cz.as - czy n:?zna go nazwac czasem wolnym? koncepcji czasu wolnego, czyli zakresu i charakterystyki zjawisk objytych Nlektorzy bada~~e kwestIonuJl! zasadnosc odnoszenia kategorii czasu wol- tym terminem. Kolejna grupa klopot6w i trudnosci zwiqzana jest z pojy- n~go do kondYC]1bezrobotnych - czas pozbawiony pracy zostal wszak na ciempracy. mch wy~uszony25. Ten pun.kt ~idzenia wydaje sil( w pelni uzasadniony. KoleJnq sprawl! ko~phku!q~l! klarownosc podzial6w miydzy czasem Klopoty z prac~ wo!n~ a cza.sem pracy Jest doswtadczenie czasu kobiet. To typowy dla tego W konceptualizacjach czasu wolnego znaczenie kluczowe ma pojycie doswl.adczema ~za~ wsp61biezny, polichroni 26 i stosowanie r6znych czny pracy, kt6ra wszak jest punktem wyjscia i podstawowym punktem odniesie- techmk "poglybl~ma czasu:' ~time deepening)27,polegajl!cych na jednoczes- nia na zasadzie dychotomicznego przeciwstawienia. Podobnie jak "czas n~m wyk~n~amu czynnosCI nalezqcych do r6znych porzqdk6w, na ll!cze- wolny", takZe "praca" jest terminem nieprecyzyjnym i wieloznacznym. Ro- mu Ob?Wlqzko".' z ro.z~kq i przyjemnosciq (sluchanie muzyki podczas go- zumiejqc przez pracy instrumentalnq dzialalnosc podejmowanq w celu za- to".'~ma, c~ame kSlqzkl podczas opieki nad dzieckiem itd.) podwaza czy- spokojenia potrzeb21, trzeba wziqc pod uwagy, ze opr6cz platnej pracy za- stosc podzlalu na czas wolny i czas pracy. robkowej zwiqzanej z zatrudnieniem (lub samozatrudnieniem) pracq jest Wart~ podkresl~c, ze dwa ostatnio przytoczone przyklady _ czas bezro- tei: nie oplacana praca domowa kobiet, a takZe szereg form posrednich, botny~h 1 czas.~oblet - ~'! podstaw0WJ:'illi element ami wsp6lczesnej kry- lqczqcych element instrumentalnosci i autotelicznosci, przynoszqcych za- ~czneJ refleksJ~ dotyczl!ceJ. przeksztalcen pracy i czasu spolecznego, reflek- r6wno korzysci, jak i sprawiaj~cych przyjemnosc, jak na przyklad praca na SJlpro".'adzl!~~J ~~ gl<;bokiego przewartosciowania tych kategorii. SpraWl( dzialce czy majsterkowanie. Pracq jest tei: cala sfera prosumpcji (produkcji ty rozwmy pozmeJ. na potrzeby wlasne), niekiedy bardzo rozbudowana, typowa dla rodzin 0 ni- skich dochodach, dobrze znana w spoleczenstwach niedobor6w; rozwaze- nia w tym kontekscie wymaga takZe s,!siedzka wymiana uslug, praca wolon- 22 Tami:e. tariuszy, dzialalnosc w organizacjach, praca w szarej strefie, r6zne formy W 23 .I)f~padku czasuwolnego trudnosci np.zakupy, wszak kat~g?ri~ analogiczne mog sprawiac bydqce q dzialalnosci nielegalnej czy wryCZ kryminalnej, a pewnie jeszcze znalazlyby ?bowlqzklem, konsumpcji alewsWleCle takierozrywk . q ~;J. jestzblizony wczesniej czasu"p6Iwolnego". Statusk~tegorji dowspomnianej propozycji 26 P. Robmson,"p6Iwczas6w" 131. G.Go~bey, cyt.,s. wyd. 20 J. P.Robinson, wyd. s. 12. G.Godbey, cyt., 21 E. T. Hal.l, nyrntar, Warszawa tenie,Taniec iycia. lnny nymiarczasu, Warszawa Ukryty 1976; 1999. 21 Por.R. K. Brown, and Leisure, [w:] The Social Science Encyclopedia, London1996, Work s.920. J. P. Robmson, wyd. G.Godbey, cyt.,s.39. Czas spofeczny a czas wolny: koncepcje i wsp6kzesne przemiany 25 Przytoczone stanowiska i propozycje ukazujq niejasnosc i problema- i GUl:itch~), ta~ tez nie majednego czasu wolnego. Tak perspektywy pro- q tycznosc nie tylko koncepcji czasu wolnego, ale i samej pracy oraz wskazujq f'0nuJe m.lll. GIlles. Pronovost, kanadyjski badacz, traktujqcy czas wolny na trudnosci scislego przyporzqdkowania niektorych rodzajow zajyc zarow- Jako pew~q kategony czasu spolecznego, tzn. czasu spolecznie zroinicowa- no do czasu pracy, jak i do czasu wolnego (wspomniane przyklady pracy nego, z~Iennego w zaleinosci od konkretnych ram spolecznych. Roine tworczej czy zakupow). Ukazujq takZe ograniczenia stosowalnosci tej kate- koncepCJe czasu spolecznego, roiny rytm Zycia zbiorowego majq wplyw na gorii do pewnych sytuacji (tradycyjna wies) i do pewnych kategorii spolecz- stosunek ~~ cz~su ~olnego, na jego miejsce i roly w ogolnej strukturze nych (bezrobotni, kobiety). czasu. Mozhwe Jest I plodne - powiada Pronovost - badanie czasu wol- Jesli mimo tych trudnosci, niejasnosci i wieloznacznosci czas wolny byl nego w ramach socjologii czasu28" i jest przedmiotem wielu badan, to dlatego, ie jest to niezwykly rodzaj Jednq z podstawowych nauk plynqcych z socjologii czasu jest zaloienie czasu, 0 szczegolnych cechach: ma charakter ruchomy, elastyczny i w razie j~go spo.lecznego ~iel~~miaro~eg~ relatywizmu: w innym czasie Zyjq ko- potrzeby to on najczysciej jest przeznaczany na inne zajycia. Jest to moiliwe b~e~, w I~~ym myzczyzlll, pracuJqcy I bezrobotni, bogaci i biedni, przedsta- ze wzglydu na umiejscowienie tego rodzaju czasu w szczegolnych punktach wlclele roznych klas spolecznych. Uchwycenie tej roznorodnosci jest istot- cyklu dobowego, tygodniowego czy rocznego. Czas wolny dzieli siy na krot- ne. dla d?gly~nego poz~a?ia probl~mow czasu wolnego. Ty perspektywy ki (obejmujqcy cykl dobowy), sredni (cykl tygodniowy z wyodrybnieniem daJe ,soCjologIa czasu z JeJ bogatq I rozbudowan'l refleksj'l nad wielosci'l weekendu) i dlugi, czyli urlopy, czas emerytury, a niektorzy badacze propo- czasow spolecznych. nujq tu wlqczyc teZ okres bezrobocia. Sprawa druga dotyczy samej koncepcji czasu. W nurcie badan czasu Co wiycej, jak to od dawna mowH Dumazedier, jest to czas wyjqtkowy, wo~nego s~~~uje siy. "o~is iloscio"?,, jak czas jest dzielony miydzy pracy czas mocny: w swiecie wspolczesnym, gdzie struktura czasu ulega tak gly- a lllepraCy . StosuJe Sly ko.ncepcJY czasu ilosciowego, matematycznego, bokim zmianom, miejsce i rola wszystkich innych czasow zmieniajq siy cz~su zeg~ra, trak~ow~nego Jako syntetyczna, latwo empirycznie uchwytna i slabnq, jedynie rozmiary czasu woinego zwiykszajq siy. Chocby z tego ~Iara zlozonych zJ~wIsk.spo!ecznych. Ajest to "najmniej istotna z socjolo- wzglydu czas ten zasluguje na szczegolnq uwagy. A oprocz tego analizy ?I?znego pu?ktu wldzellla mlara czasu-czas fizyczny"30, pomijaj'lcajako- czynnosci czasu wolnego mowiq duio 0 obyczajach, stylu Zycia, ich zroini- sClOwy.wym~ar c~asu, czas w.artosci i znaczen, czas jako element kultury. cowaniu i przemianach. Ukazujq z pewnej perspektywy cale spoleczen- Badalll.a socJ?!oglczne operuJqce kategori'l czasu ilosciowego uwzglydniaj'l stwa, klasy spoleczne, grupy. Warto wiyc badac czas wolny i jego przemiany. zal~d~Ie cZysc problematyki temporalnej i powinny bye jedynie punktem WYJSCla dalszych poglybionych analiz, umozliwiaj'lcych dotarcie do rze- do Krytyka koncepcji czasu wolnego z perspektywy czasu spolecznego czywistej zloionosci zjawisk,,31. " Badania budzetow czasu i czasu wolnego - do lat 70. najlepiej zinsty- Pisala 0 tym m.in. Helena Strzeminska, wielce zasluiona dla badan czasu tucjonalizowane w socjologii kierunki badan czasu - spotykaly siy od sa- pracy i czasu wolnego w PRL, zwlaszcza czasu kobiet. Wskazala na koniecz- mego poczqtku z krytykq ze strony szybko rozwijajqcej siy w latach 70. i 80. nose "w miary calosciowego potraktowania problemu czasu" i "uwzglyd- socjologii czasu, zajmujqcej siy czasem spolecznym i jego cechami. W ra- mach tej orientacji wskazywano, ie czas wolny jest tylko jednym z wielu rodzajow czasu spolecznego i powinien bye badany w tym kontekscie. Po- 28 ~ " " Pronov~~t',La stmcture et la signification des temps de loisir dans les temps de la vie quotidienne (w.] "Lolslr et Societe" 1982, vol. V, nr 2. ' . dobnie jak nie ma jednego czasu spolecznego, lecz jest ich wiele, zwiqza- 29 P. Bosserman, Some Theoretical Dimensions to the Study of Time, [w:] , Society and Leisure" 1975 vol VII nr 1. " ~ , nych z poszczegolnymi spoleczenstwami, kulturami, klasami i grupami we- 30 K. Boh, S. Saksida,:4n 1ttempt at a 7jlpology of Time Use, [w:] The Use of Time. Daily Activities of Urban wnqtrz danego spoleczenstwa (0 czym dobrze wiemy dziyki pracom przed- ~,nd SUbu'!Jan PopulatlO.ns In Twelve Countries, pod red. A.Szalaia, Paris 1972, s. 245. stawicieli francuskiej szkoly socjologicznej, przede wszystkim Halbwachsa M. Fran<;alse de Sociologie" 1965, vol. VO, nr IV. ' ." Czas spoleczny a czas wolny: koncepcje iwsp6lczesne przemiany 27 nienia faktu, iiwszystkie elementy czasu globalnego tworz,!jedn,! calose- systemu pracy w zwiqzku z takimi zjawiskami, jak chroniczne bezrobocie czas spoleczny"32. c~ roine form~ ~kr~~ania czasu pracy w ci,!gu iycia czlowieka (wydluzajqcy Niektore wspolczesne analizy czasu wolnego i budietu czasu spelniaj,! SH'( ed~kacJI, po~no ~ozpoczynana kariera zawodowa, praca intensyw- czas, ten warunek. Przykladem moie bye wielokrotnie tu przywolywane znako- na, choc krotko trwaHca I wle~e r?znych form niepelnego zatrudnienia, np. mite studium Johna P. Robinsona i Geoffreya Godbeya Time for Life ... prace ~~n~rakt~we, zatrudmeme czasowe, niepelny etat itd.)34. Wraz (wyd. cyt.). Analiza zmian czasu ilosciowego - minut i godzin przeznacza- z wczesmeJ~~ml .em~~tura~i i ~dluieniem trwania zycia platna praca nych na roine rodzaje zajye iycia codziennego - jest punktem wyjscia zarob~owa JUz zaJmuJe I bydzle zaJmowae coraz mniejsz,! jego czyse. dalszych poglybionych badan i poszukiwan prowadz,!cych do waZnych hi- 'Ylel~ badaczy wskazuJe na ~r~zni~ ry~uj~c,! siy tendencjy do zmniej- potez na temat przemian stylu iycia wspolczesnego spoleczenstwa amery- sza~lla me ~lko czasu pracy, ~le IJeJ roh w zyCIUczlowieka; mowi siy 0 kry- kanskiego. zysle pracy Jako podstawoweJ zasady regulujqcej iycie spoleczne i nadajq- cej je~nostko~ tozsamose. Tak na przyklad Ralf Dahrendorf twierdzi ze Czas wolny z perspektywy wsp61czesnych przemian ob.ecn~e pracuJen;~ ~n~cznie ~niej niz pol wieku temu, ze juz dzis pr~ca Procesy zachodz,!:ce w swiecie wspolczesnym w spoleczenstwach postin- zaJmuJe mal~,czysC zycla przeclytnego czlowieka i ze "skala tych zmian jest dustrialnych spowodowaly wzrost sceptycyzmu wobec kategorii czasu wol- ?ramatyczna .,~Czy nadal mozna twierdzie, ze praca strukturyzuje iycie nego. Sam Joffre Dumazedier, najwybitniejszy bodaj teoretyk i badacz tej Jednostek, nadaJe mu sens, stanowi zrodlo tozsamosci i poczucie godnosci problematyki, odszedl z czasem od swej definicji (sk,!din,!d szeroko w so- jednos~ek"?35. Rzesze bezrobotnych, "wiecznych studentow", dlugotrwa- cjologii przyjytej), uwaiaj,!c j'! za nieadekwatn,! do spoleczenstw postindu- lych khento~ pomoc~ s~ole~zn:j z jednej strony, a z drugiej coraz liczniej- strialnych, w ktorych roine sfery iycia jednostek i zbiorowosci przenikaj,! sze kategor~~ ~~zedslyblOrCOWI ludzi wolnych zawodow, w ktorych iyciu siy. Uznal koncepcjy opart'! na ostrej dychotomii pracy i wypoczynku za trudno odrozmc czas pracy ~d cza.su w~lnego, naruszajq dotychczasowy przebrzmial,! w naszej epoce, gdy dochodzi do coraz wiykszego przemie- klarown~ obraz. D~strzega Sly zamk rob pracy jako jednego z istotnych szania tych sfer, gdy zmieniaj,! siy dotychczasowe, ustalone relacje miydzy ele~entow kontroh spol~cznep6, mowi siy 0 zaniku tradycyjnego spole- praq a czasem wolnym. czenstwa.pracy. "Jak bydzle wyglqdal czas iycia jednostek - pyta Dahren- Jest to zwi,!zane z przemianami czasu wolnego, jego koncepcji i struktur dorf -:- ~ledy czas pra~ prz~.stanie juz nadawae mu struktury?,,37. w kulturze wspolczesnej. A takZe ze spraw,! kluczow,! - z przeksztalcenia- ZJawI~k~ te maJq wiele roznych konsekwencji; na ich przedstawienie nie mi statusu i Ioli pracy, z procesami sprawiaj,!cymi, ze praca staje siy kurcz,!- ma tu mleJsca. Interesuj,! nas one tylko w kontekscie przemian czasu cym siy lub nawet zanikaj,!cym wymiarem iycia jednostek. W tym kontek- a zwlaszc:a czasu wol~ego. Faktem jest, ze przemiany tego rodzaju stawiaj~ scie szczegoln,! roly przypisuje siy doswiadczeniom temporalnym kobiet, pod znaklem zapyt~m~ dotychczas stosowane rozroznienie na czas pracy w ich stosunku do czasu widz,!c inspiracjy i wzor przyszlych rozwi,!zan. I czas wolny. Uk~zuJ'!, ze Po?ob~ie jak platna praca zarobkowa, kategoria Zatrzymajmy siy przy kwestii pracy. Od czasow rewolucji przemyslowej czasu wolnego Jest kategonq hlstoryczn'!, zwiClZanq ze spoleczenstwem platna praca zarobkowa bylapodstawowym regulatorem iycia spoleczne- prz:myslowy~, powstalq wraz z nim i zanikajqq - czy tei przeksztalcajq- go, jak to nazwala jedna z autorek, byla "sercem czasu spoleczneg033, na- cq Slywraz z Jego przeksztalceniami. dawala mu struktury i sens. Caly system temporalny byl zorganizowany wokol czasu platnej pracy, co mialo istotne skutki spoleczne, kulturowe, symboliczne. Wswiecie wspolczesnym obserwujemy upadek tradycyjnego : c. Handy, The Age of Unreason, London 1989. cyt. zaJ. P. Robinson G. Godbey op cit s 313 R. Dahrendorf, Czas iycia. .. , s. 158. " . ,. . 36 Tamie, s. 162. 32 H. Strzemiflska, Czas pracy iczas wolny w polityce spolecznej, Warszawa 1988, s. 13. 37 Tamie, s. 163. 33 C. Leccardi, wyd. cyt. Dokonuj'tce siy przemiany dotycz't nie tylko pracy - rozmiarow pracy Zdolnose kobiet do symbolicznej mediacji miydzy roznymi czasami, i czasu pracy mierzonego ilosciowo, ale i samego czasu. W epoce postindu- miydzy czasem rodziny i roznych instytucji, miydzy czasem platnej pracy, strialnej, gdy informacja, wiedza i komunikacja staj't siy glown't sit't porz'td- opieki, czasem dla siebie moze stae siy wzorem dla wszystkich. W sytuacji kuj'tc't, istot't iycia, czas przestaje bye jedyn't czy glown't miar't pracy38. zagroienia spoleczenstwa pracy - decydujqcq rol moze odegrae specy- y Czas zegara - najwazniejszej maszyny cywilizacji przemyslowej przestaje ficzne doswiadczenie czasu kobiet42. Jak to podsumowal Dahrendorf: bye glownym regulatorem iycia, inne mechanizmy okazuj't siy wazniejsze. "Moiliwy jest nowy rodzaj iycia l'tcz'tcy w jedno czas pracy i czas iycia,,43. Ilosciowe i ekonomiczne aspekty czasu przestaj't bye istotne, sam czas siy Oprocz wspomnianych wczesniej procesow 0 charakterze cywilizacyj- przeksztalca - od dominuj'tcej w erze nowoiytnej idei czasu linearnego, nym, polegaj'tcych na skracaniu pracy czy przenikaniu si roinych typow y ci'tg1ego, homogenicznego i jednokierunkowego w strony czasu jakoscio- czasu (czasu pracy, czasu obowiqzkow, czasu wolnego, czasu swiqtecznego) wego, wielowymiarowego i zroinicowanego. warto wspomniee 0 jeszcze jednym zjawisku - 0 szczegolnej dystrybucji Zanik pracy, przeksztalcanie siy same go czasu, plynne granice miydzy czasu (czasu pracy i czasu wolnego) w spoleczenstwach wspolczesnych praq a nieprac't, miydzy czasem pracy a czasem wolnym to glowne procesy y i 0 zmieniajqcej si ich spolecznej lokalizacji, odmiennej od tego, co mialo istotne z punktu widzenia przemian miejsca i roli czasu wolnego w iyciu miejsce jeszcze w niedawnej przeszlosci. Wielu badaczy postrzega tezmia- czlowieka wspolczesnego. To takZe szczegolna rola czasu kobiet. ny jako prawdziwy nowy konflikt spoleczny44. W spoleczenstwach industrialnych specyficzny czas kobiet - czas poli- Charakterystycznym zjawiskiem spoleczenstw wspolczesnych jest defi- semiczny i pluralistyczny, jak i specyficzny dla kobiet rodzaj pracy - obo- cyt czasu. Tak na przyklad w przeprowadzonym w 1996 r. sondazu 40% wi'tzki domowe i opiekuncze, byly pomijane i niedoceniane. "Utozsamie- Amerykanow oswiadczylo, ie bardziej odczuwa brak czasu nii brak pieniy- nie pracy z prac,! zarobkow,! bylo [...] osi'tgniyciem myskiej polowy spole- dzy45.W przeprowadzonych w tym samym roku w Polsce badaniach budze- czenstwa" - pisal Zygmunt Bauman, wskazuj'tc na katastrofalne skutki tu czas~ ~O% respo~dentow skariylo siy na brak czasu46. Zjawisko to doty- "degradacji wszelkiej pracy poza zarobkow't" - w postaci rozkladu wiyzi czy w roznym stopmu poszczegolnych spoleczenstw, ale takZe ich czysci _ s'tsiedzkich, rozpadu spolecznosci, korozji iycia rodzinnego39. Ten pomija- klas, warstw czy kategorii spolecznych47. Spoleczenstwa wspolczesne Sq gly- ny rodzaj pracy i zwi'!Zany z nim specyficzny rodzaj czasu s't dzis dostrzega- boko zroznicowane w wymiarze temporalnym, wielu badaczy zwraca uwagy ne i rewaloryzowane. Tak na przyklad Dahrendorf s'tdzi, ie kobiecy rytm na r~snqcq ,;oly ~ego c~nika. "Spoleczenstwo wydaje si coraz bardziej y czasu, l'tcz'tcy pracy zawodow't z domem, opiek't nad dzieemi itd. stanie siy podzlelone - plsze ArlIe Russell-Hochschild - "z jednej strony na prze- w przyszlosci tez norm't dla ffiyZczyzn40.W tak potrzebnej w sytuacji kryzy- pracowanych, z drugiej zas na zatrudnionych w niepelnym wymiarze"48. su pracy reintegracji czasu pracy i czasu iycia przydatne bye moze specy- Gabriela Paolucci tez mowi 0 nowej stratyfikacji zwiqzanej z czasem: na ficzne doswiadczenie temporalne kobiet. leh praca rZ'tdzi siy nie logikq jednym biegunie znajdujq siy ludzie cieszqcy siy pelnq autonomiq nawet rynku, lecz odmiennymi zasadami wlasciwymi dla ekonomii daru i wymiany (typowe dla stosunkow w rodzinie oczekiwanie wzajemnosci). Wchodzqc 42 Tami:e. 43 R. Dahrendorf, Czas iycia ... , s. 167. na rynek pracy, kobiety wykorzystujq swe umiejytnosci mediacyjne i l'tczq 44 R. D~hrendorf, Nowoczesn! konflikt spoleczny. Ese! 0 polityce wolnoSci, Warszawa 1993; Nowotny, H. roine konfliktowe, odmienne logiki czasu w jednolity system temporalny41. wyd. cyt., A. Russell:-.H?chsch~ld, wyd. cyt.; G. PaoluccI, wyd. cyt.; E. Tarkowska, Nierowna dystrybucja czasu - nolry wymrar zrozmcowama spoleczenstwa polskiego, [w:] Elementy nowego ladu, red. H. Domanski A. Rychard, Warszawa 1997. ' 45 P. Robinson, G. Godbey, wyd. cyt., s. 25. 38 G. Paolucci, wyd. cyt .. 46 Budiet czaSll... , s. 74. 39 Z. Bauman, Zb~dni, niechciani, odtrqceni - czyli 0 biednych w zamoinym swiecie, I "Kultura i Spole- w:] 4'. Ch.cialaby'~ po~kreslic, ze ni.e mo~ic< tu 0 czasie wolnym, lecz 0 czasie w ogole, 0 sytuacji ci,!glego napic<- czenstwo" 1998, 2,s. 16--17. nr Cia mI.c40 R. Dahrendorf, Czas iycia ... , s. 160. nadmlarem czasu. 41 C. Leccardi, wyd. cyt. 4' A. Russell-Hochschild, wyd. cyt., 156. w sferze pracy, z drugiej zas strony Sq ci, ktorzy nawet w sferze czasu niepra- "klasa pracujqca" spydza mniej czasu w pracy, gdy niegdysiejsza leisure cy nie Sq wolni49. Warto w tym kontekscie przypomniee znanq koncepcjy class, veblenowska "klasa prozniacza" ma znacznie mniej leisure57. "nowoczesnego konfliktu spolecznego" Ralfa Dahrendorfa, odslaniajqcq pod~bne ?dwroce-?ie miejsc~ na drabinie spolecznej zjawisk deficytu glyboki podzial swiata wspolczesnego na dwa odrybne swiaty - swiat pracy czasu z Jedne~ strony, Jego .nadmlaru - z drugiej obserwujemy dzis w Pol- i swiat bez pracy; tam tei; uwzglydnia siy czynnik temporalnyS°. Podobny- sce. W okresle PRL rozmtary czasu wolnego byly jednym ze wskaznikow moze jeszcze nie konflikt - ale glyboki podzial rysujqcy siy we wspolczes- stopy iyci~wej i P?zycji .spole~z~ej: za~oby czasu do swobodnej dyspozycji nym spoleczenstwie polskim okreslilam terminem "nierownej dystrybucji byly' tym wlyksz.e, 1m "v.YzszemleJsce zaJmowalo siy w hierarchii spolecznej. czasu,,51. TakZe Robinson i Godbey ukazujq tego typu zroznicowanie spo- Wyzszemu pO~IOmowl wyksztalcenia czy wyzszym kategoriom dochodow leczenstwa amerykanskiego52. Helga Nowotny twierdzi, ze wspolczesnie to~~rzyszyly wI~k~ze ~aso~y cza~~ wolnego58; najwiycej czasu do dyspozycji ekonomiczne, spoleczne i kulturowe zr6Znicowania i podzialy Sq wzmac- mleb przedstawlclele mtehgenCJI technicznej59. Deficyt czasu byl wowczas niane przez nierownosci i podzialy zwiqzane z czasem53. Jednym z najwaz- na ogol skorelowany z niskimi kwalifikacjami, niskimi dochodami a takZe niejszych obecnie problemow zwiqzanych z czasem jest nowy konflikt, wy- z ~rudnq syt~acjq ~ci~w~ rodzin ~ielodzietnych lub rodzin z maly~i dziee- razajqcy siy w podziale na przepracowanych i niepracujqcych, na cierpiq- ml wyma~aHcyml .oplek~. W na]gorszej sytuacji pod wzglydem zasobow cych na brak czasu i odczuwajqcych jego nadmiar. Wspolczesne spoleczen- czasu znaJdowaly Sly koblety pracujqce obarczone dzieemi. stwa - powiada dalej ta autorka - iyjq w dwu r6Znych rytmach i w dwu Kat~goria."cz.asu wolneg.o", ~ak.,:6wczas popularna, byla takZe waznq roznych tempach przebiega iycie ich czlonkow, przy czym szybsze tempo kategoflq pohtykl spoleczneJ, ktoreJ Jednym z zadan mialo bye redukowa- zwiqzane jest z dostypem do roznych przywilejow, natomiast warstwy upo- nie nierownosci w tym zakresie. Proponowano w latach 70. swoiste mini- sledzone, zmarginalizowane - z roznych powodow niepracujqcy, bezro- m~,m czasu wol~ego", ~~alogicz~e do ekonomicznego "minimum so~jalne- botni - odczuwajq "zatrzymanie czasu,,54. TakZe mniej wyksztalceni go . Celem taklego mlmmum mtalo bye "ustalenie, jak co najmniej ilose q i mniej zarabiajqcy. "Nie odczuwajq braku czasu nizsze grupy dochodowe" cza~u wolnego [...] powinien miec kaidyczlowiek,jakie Sq r6inice wporow- - piszq autorzy polskich badan55. W spoleczenstwach wspolczesnych, nanm ze stanem faktycznym i co trzeba zrobic, aby umoiliwic realizacjy w ktorych praca przestala bye ciyzarem, a stala siy przywilejem, cechq minimum takiego modelu"60. uprzywilejowanych stal siy niedostatek czasu. "Niewielu ludzi - powiada Obecn~e ~ast.q~ily w tej dziedzinie zasadnicze zmiany. Problemem spo- Dahrendorf - okreSliloby dzisiejsze warstwy 0 wyzszym statusie jako klasy lecznym me Jest JUZbr~k czasu, lecz odwrotnie- jego nadmiar (przypadek prozniaczq; stanowiq oni raczej klasy «pracoholikow. Spora czyse jej bezrobotn~ch) w wymku pr.ze~ian.' kto.r~ w istotny sposob przeksztalcily czlonkow skaciy siy, ze dla nich niedziela nie romi siy niczym od zwyklego dnia czas pracy I czas wolny. Zmlemlo Sly tez lch miejsce w hierarchii wartoSci. tygodnia i ze nie mieli urlopu od lat; ale w rzeczywistosci te skargi Sq innq Wraz z odkryci.em czasu j_a~o ekonomicznie wymiernej wartosci, miejsce formq ostentacyjnej konsumpcji, popisywania siy nowym bogactwem,jakim czasu wolnego Jako wartosCI cennej i poszukiwanej zajyla praca. Swiadczy jest praca,,56. Podobnie pisze Putnam 0 wspolczesnym paradoksie: dzis o tym -?o~e w warunk.ach polskich zjawisko, wczesniej w szerszej skali spo- leczneJ meznane,.a WlyCpracoholizm, a takZe moda na bycie zajytym, za- pracowanym, zableganym. 49 G.Paolucci, cyt., wy. s.156. '0 R.Dahrendorf, konflikt spoleczny ... Nowoczesny " E. Tarkowska, cyt. wyd. :: R.D.Putnam,Foreword, [w:]P. Robinson, wyd. G.Godbey, cyt.,s.XVI. 52p' Robinson, wyd. 166. G.Godbey, cyt.,s. M. Anu.sz, ~echy SPOSOblliycia klas i warstw spolecznych, [w:]Warllnki iycia i potrzeby spoleczen- Jtybrane 53 H. Nowotny, cyt.,108i n. wyd. ~wa polsklego ~ folo.wle la~siedemdziesiqtych, podred.L.Besikid, Sufina, 1981, 180. Z. Warszawa s. 54 Tamie, s.109. E. Wnuk-Llpmskl, czasu - stmktura spoleczna - polityka spoleczna Wroclaw 150 Blldzet 1981 " Budiet czaSll... , s. 76. 60 A. Meto4Yka Warszawa L' 1973cytzaE Wn'sk' '" k' wyd.Tymowski, badan nad gospodarstwem domoW>Jm, , " " u - IpmsJ, cyt., ..J s.80. ,. R.Dahrendorf, konflikt spoleczny ... , s.228-229. Nowoczesny Czas spofeczny a czas wolny: koncepcje iwsp6fczesne przemiany 33 Procesy zachodzllce w Polsce w sferze pracy, czasu, czasu wolnego po- k?bie~ d~a razy kr?C~j ni~ myzczyini pracujll, natomiast prawie trzykrot- dobne Sll do odpowiednich proces6w zachodzllcych w skali globalnej, ob- me W1yceJczasu posw1ycaH na dom. Myzczyini cZysciej uprawiajll sport serwujemy zar6wno proces zmniejszania cz~su pracy, jak i zwiykszania ~za- dluzej ogilldajll TV itd.65 , su wolnego. Tak na przyklad w cillgu ostatmch 20 lat (1976-1996) przec1yt- ~e juz zupelnie inaczej wygilldajll budzety czasu w USA; nie potwier- ny czas pracy zmniejszyl siy 0 1 godz. 43 min., ": po~6wnan.iu z 198~ r. - dzaJll one stereotypu zapracowanych i zajytych kobiet i myzczyzn malo ak- o 54 minuty. Przybylo tez czasu wolnego - przec1ytme 46 mm. w porowna- tywnych w wypelnianiu obowillzk6w domowych. Jak ukazujll Robinson niu z 1976 r., 22 min. wiycej niZ w 1984 r.61 Warto przy okazji dodac, ze i Go~bey n.a p,odstawie wielol~tnich, niezwykle soIidnych i kompetentnych nadwyzki czasu Sllzui:ywane, podobnie jak w USA, gl6wnie na telewizjy. ba~a~ bu.dzetow cza.su, ~rend Jest zupelnie inny: kobiety coraz mniej czasu Ostatnia sprawa, kt6rll chcy tu poruszyc to zr6znicowanie zasob6w cza- ~osWlyCaJll~a oboWlllzkl dom~we, natomiast myzczyini coraz wiycej. Tak- su w powillzaniu z plcill i tendencje zmian w tym zakresie. W czasach PRL ze.v: za~resle cza~u wolnego wldoczne sll malejllce r6znice miydzy kobieta- kobiety naleZaly do kategorii najbardziej zajytych, 0 najmniejszych zaso- ~1 I ~yzczyzna~m. ~bs~rwowane ~ dluz~zym czasie struktury czasu kobiet bach czasu wolnego. Jak twierdzila w latach 70. wybitna znawczyni tych 1myzc~zn.wyrownuH Sly, nastypuJe SWOlstakonwergencja stylu iycia miy- problem6w, Helena Strzeminska, "coraz powszechniejsze przyjmowanie dzy plcl~ml. Zaobserwowane zJawiska sklaniajll autor6w do wysuniycia ge- na siebie [przez kobiety - E.'L] funkcji zarobkujllcego wsp61i:ywiciela ro- ner~lneJ tezy na tem~t przeksztalcania siy spoleczenstwa amerykanskiego dziny nie zmienia zakresu jej zajyc w innych dzi~dzinach iyci~ domo~ego w ~Ierunku .spolecze~s~a ~ndro?yni~~n~go; "niewidzialna ryka" wyr6w- i rodzinnego,,62.Potwierdza to diagnozy Anny T1tkow 0 okresle PRL Jako nUJe czas mlydzy plclam1, mweluJe rozmce w strukturach czasu iycia co- straconej okazji emancypacji kobiet; masowe wejscie na rynek pracy kobiet dZi~nne?066. Mozn~ n:iec nadzi~jy, ze zjawiska zaobserwowane w spole- oznaczalo wylllcznie ich dodatkowe obowillZki i wzmacnialo dotychczaso- cze~stwH?an:e~kan~klm.,?ydll ~l1aly ~zerszy zasiyg i ze podobne oddzialy- wy "spoleczny genotyp wzoru kobiety jako osoby, kt6ra potrafi sprostac y wallIe "mewldzIalneJ ryki b dz1e mozna z czasem zaobserwowac i u nas. najtrudniejszym wymaganiom"63. Slowo koncowe Obraz zr6znicowania budzetu czasu kobiet i myzczyzn byl w tamtych czasach dosc trwaly: myzczyini wiycej czasu niz kobiety poswiycali na pracy Mimo rozm.aitych niejasnosci, wieloznacznosci i ograniczen, kategoria zarobkowq, ale i tak mieli znacznie wiycej czasu wolnego, bo znacznie cza~u wolne~o Jest szeroko ~z P?~odzeniem stosowana do badania spole- mniejszy byl ich zakres obowillZk6w domowych (myzczyini 0 60-70% czenstw wspolczes.nych. M?ze .m~ Jest tak popularna, jak przed trzydziestu mniej czasu niz kobiety poswiycali na prace domowe )64.Wraz ze wzrostem la~, ale nadal slu.zy do Op!S~zY~laspolecznego i kultury. Obserwacje zja- wyksztalcenia to zr6znicowanie siy wyr6wnywalo; w grupie najbardziej wy- w1skprzekszta~c~Hcych mteJ~~e I roly pracy, a takie przemiany czasu spo- ksztalconych malzenstw czas wolny kobiet wynosil ponad 93% czasu wol- leczn~go ~klamaH. do refleksJI nad stosowaniem tej kategorii. nego myzczyzn, gdy przeciytnie proporcja ta wynosila 60%. Nle wladomo, Jaka bydzie przyszlosc czasu wolnego w naszej kulturze. Wsp6lczesnie zachodzllce procesy polegajll na wyr6wnywaniu glybokich Czy ~obec kryzysu pracy leisure bydzie strukturaIizowal czas, tak jak to dzis zr6znicowan. Nie dotyczy to wprawdzie jeszcze Polski: z ostatnio prowa- czym ~raca, czy bydzie czynnikiem integrujllcym z szerszll zbiorowoscill, jak dzonych badan budzet6w czasu wylania siy obraz nadal istniejllcych glybo- ob,ecme praca, czy bydzie ir6dlem poczucia tozsamosci, sensu? Przemiany, kich nier6wnosci w zakresie czasu pracy i czasu wolnego kobiet i myzczyzn: k!o.rym ~o~lega czas wolny, ukazujll, ze jest to kategoria historyczna, zmie- maJllca Sly I przeksztalcajllca na naszych oczach. 61 Hudiet czasu ... , s. 98-99. 62 H. Strzeminska, Praca zawodowa ..., s. 16. . . 63 A. Titkow, Historyczno-spoleczne uwantnkowania toisamofci kobiet w Polsce, [w:] "PromoCja ZdrowJa. Nauki Spoleczne i Medycyna" 1999, nr 16. s. 13. 65 Hudiet czasll ... , s. 41 in. M H. Strzemiftska. Praca zawodowa ..., s. 165. 66 P. Robinson, G. Godbey, wyd. cyt., 108 i n.