ZNACZENIE I ISTOTA CZASU WOLNEGO I REKREACJI DLA
SPOA
ECZEC
STWA WIEDZY
Dziś wykorzystanie czasu wolnego i bogatych form rekreacji wydatnie utrudnia brak
przygotowania do organizowania tego czasu. Dzieje się tak dlatego, i\
przyczyną tego stanu
jest brak odpowiedniej edukacji w tworzeniu wychowania do rekreacji.
Jak pisał A. Kamiński & Gdy kontakty i prze\
ycia rekreacyjne stają się potrzebą
codzienną (nie tylko odświętną)  wychowanie do zdrowego i kulturalnego wczasowania
(rekreacji) staje się zadaniem tak samo wa\
nym, jak wychowanie do sprawnej pracy
zawodowej i po\
ądanych zachowań obywatelskich (Czajkowski 1979, s. 92).
Rozwa\
ając problem uspołecznienia czasu wolnego autorzy M. Demel i W. Humen
(1970, s. 14) stwierdzają, \
e & uspołecznienie czasu wolnego polega na kształtowaniu kultury
wypoczynku, wypełnianiu go treścią wzbogacającą osobowość człowieka. Nakłada to na nas
trudny obowiązek wychowania społeczeństwa do rekreacji.
R. Wroczyński (1985, s. 229) ujmuje to w następujący sposób: & Mianem  wychowanie
rekreacyjne określamy planowe działanie wychowawcze zmuszające do wyposa\
enia młodej
generacji w umiejętność właściwego organizowania wypoczynku. Tak rozumiane wychowanie
rekreacyjne staje się nową dziedziną nie znaną w okresie tradycyjnie pojmowanego
wychowania. Stanowi ono rezultat rozwoju społeczeństwa i kultury, a jego z
ródeł nale\
y
szukać w postępie techniki, zwłaszcza w rozwoju środków lokomocji i środków masowego
przekazywania kultury.
Wychowanie do rekreacji jako sztuka wyposa\
enia człowieka w umiejętności i nawyki
kulturalnego spędzania i organizowania czasu wolnego, wypoczynku, obejmuje obok treści
równie\
metody i formy rekreacji. Treść stanowią wartości kulturowe rekreacji: fizyczno-
zdrowotne, artystyczne, techniczne, rozrywkowo-kulturowe oraz społeczne. Zadaniem tego
wychowania będzie przybli\
anie, ukazywanie, rozbudzanie nowych potrzeb, aby nie były
to zainteresowania zbyt wąskie, to równie\
nauczanie i przygotowanie człowieka do
korzystania z tych treści, po zastosowaniu odpowiednich metod, form i środków.
Wychowanie do rekreacji twierdzi T. Wolańska & musi uwzględniać i rozwijać
zainteresowania, zdolności i skłonności osobnika (...) wyrabiać określone umiejętności
i nawyki, wyposa\
ać w pewne techniki do póz
niejszego wykorzystywania ich w czasie wolnym
 dziś i jutro.
1
 Innym wa\
nym aspektem wychowania do rekreacji jest rozbudzenie potrzeb
i zainteresowań i wreszcie przygotowanie do określonego trybu \
ycia w czasie wolnym dnia
powszedniego, dnia wolnego od pracy i sposobu spędzania dorocznego urlopu (Czajkowski
1979, s. 95).
T. Wolańska akcentuje potrzebę wychowania w rekreacji szerokich rzesz społeczeństwa:
dzieci, młodzie\
y, dorosłych poprzez włączenie ró\
nych organizacji społecznych,
wychowawczych i oświatowych i środków masowego przekazu.
M. Demel (1974, s. 55) uwa\
a, \
e & wychowanie do rekreacji to popularyzowanie
wzorów, tworzenie ró\
norakich modeli organizowania czasu wolnego, kształtowania
nawyków, przyzwyczajeń i postaw.
Ró\
nice zamieszkiwanego środowiska powodują ró\
ne  zachowania wolnoczasowe .
Często mówiąc o wsi mamy na myśli grupę rolniczą, lecz osoby zamieszkujące wieś
to równie\
chłopo-robotnicy, rzemieślnicy i inteligencja wiejska. Jednak znaczna część osób
zamieszkujących środowisko wiejskie związana jest z pracą na roli, która wbrew pozorom nie
daje wszechstronnego usprawnienia organizmu. Elementem hamującym rozwój rekreacji
ruchowej na wsi jest du\
e rozproszenie ludności, zró\
nicowanie zawodowe i nierytmiczny
czas pracy związany z sezonowością prac na roli. Stosunek do rekreacji fizycznej kształtować
mogą, zdaniem R. Rutkowskiego (1961), takie elementy jak: warunki geofizyczne (rzez
ba
terenu, zbiorniki wodne, lasy, przestrzeń naturalna), przeszłość historyczna (zabytki kultury
i przyrody jako cel poznawczy i kulturotwórczy dla turystyki, ludowe formy gier i zabaw
ruchowych związanych z obrzędami, pasje i lokalne tradycje sportowe mogące być podstawą
do szerszej działalności sportowej), struktura demograficzna (jacy ludzie tworzą środowisko
w zale\
ności, czy to ludność rdzenna czy przybysze, jakie stanowią grupy zawodowe, wiek
ludności wiejskiej). Nie bez znaczenia są materialne warunki \
ycia ludności wiejskiej gdy\

ludność biedna jest mniej wra\
liwa na wzory kultury fizycznej a czas wolny przeznaczany
jest na tzw. dorabianie do pensji. Ludność o wy\
szym standardzie materialnym więcej czasu
wolnego, stąd dostrzega w rekreacji rozrywkę i wypoczynek i z tego punktu widzenia szuka
mo\
liwości zaspokajania tych chęci.
2
 Czas wolny jest kategorią kulturową. Kultura jest to całokształt materialnego
i duchowego dorobku ludności, narodu, epoki historycznej; poziom rozwoju społeczeństw,
grup, jednostek w danej epoce; to poziom rozwoju społeczeństw, grup, jednostek w danej
epoce, tak\
e poziom rozwoju umysłowego, moralnego (Kopaliński 1999, s. 283). Kultura
fizyczna zaś to & wyraz określonej postawy wobec własnego ciała, świadoma i aktywna
troska o swój rozwój, sprawność i zdrowie, to umiejętność organizowania i spędzania czasu
z maksymalnym po\
ytkiem dla zdrowia fizycznego i psychicznego (Demel, Skład 1970, s. 23).
Idąc tym tropem mo\
na powiedzieć, \
e kultura fizyczna człowieka to jego tryb \
ycia, nawyki
rekreacyjne, postawy i przekonania oraz umiejętności i sprawność ruchowa. M. Demel
przywołuje myśl Konstantego Stanisławskiego, który uczył rzeczy najprostszych:
rozluz
niania się, sztuki szybkiego wypoczynku, koncentracji fizycznej i psychicznej,
zwykłego chodzenia, siedzenia i le\
enia. Chcąc  poprawić naturę poprzez kulturę fizyczną,
nale\
y starannie dobierać jej środki (jak przy doborze kosmetyków). Kultura fizyczna
stanowiąc wa\
ną część dzisiejszego stylu \
ycia, podejmując walkę z ucią\
liwościami
współczesnej cywilizacji (niedotlenienie, zatrucia przemysłowe, hałas, niewłaściwe
od\
ywianie, stosowanie u\
ywek, napięcia nerwowe, stresy. Wszystko to wpływa na
powstawanie chorób cywilizacyjnych, przedwczesną starość, patologie (Demel, Humen
1970).
Aktywność fizyczna wywiera niewątpliwie po\
ądany wpływ na funkcje wielu układów,
na przemianę materii i ogólny dobrostan organizmu. Stąd te\
uznajemy, \
e kultura fizyczna to
& względnie zintegrowany system zachowań w dziedzinie dbałości o rozwój fizyczny,
sprawność ruchową, zdrowie i piękno człowieka, przebiegających według przyjętych w danej
zbiorowości wzorów, a tak\
e rezultaty owych zachowań (Krawczyk 1978, s. 147).
Jako kategoria kulturowa czas wolny jest & swoistą wartością, celem jednostkowych
aspiracji, zbiorowych dą\
eń i podstawą dokonywania ocen (Dyoniziak i wsp. 1994, s. 241).
Z tej perspektywy dość łatwo przychodzi przedstawienie sposobów wykorzystania czasu
wolnego. Jesteśmy w stanie usytuować jednostkę czy zbiorowość w określonym kręgu
kulturowym, stąd równie\
mo\
emy określić czym jest wypełnienie czasu wolnego w ró\
nych
kulturach (obyczajowych, religijnych), które decydują o kształcie korzystania z wolnego
czasu i sposobów rekreacji. Wynika to głównie z doświadczeń społecznych, kulturowych
i innych jeszcze czynników. Inaczej jest w innych kulturach, prawo do pewnych
wyró\
nionych godzin, wolnych dni jest nakazem obyczajowym czy religijnym.
3
Dysponowanie czasem poza pracą, jak wynika z doświadczeń społecznych zale\
ne są od
wykształcenia i charakteru pracy (szerzej w rozdziale 1).
Czas wolny jest kategorią społeczną. Oznacza to, \
e zdeterminowane społecznie
są jego rozmiary, sposoby spo\
ytkowania, a tak\
e przypisane mu społeczne funkcje...
Struktura wykorzystania czasu, jego bud\
et, mogą być wskaz
nikiem poziomu rozwoju
społecznego (Dyoniziak i wsp. 1994, s. 243). Czas wolny w kontekście nadrzędnych celów
społecznych powinien zapewniać warunki do najpełniejszego realizowania mo\
liwości
człowieka (szerzej w rozdziale 1).
Czynnikiem warunkującym rozmiary wolnego czasu jest długość czasu pracy. E. Wnuk-
Lipiński (1975, s. 8) wyró\
nia trzy typy czasu wolnego:
- krótki czas wolny, pojawiający się w bud\
ecie czasu dnia roboczego,
- średni czas wolny, występujący w ramach weekendów,
- długi czas wolny, wykorzystywany w trakcie urlopów wypoczynkowych.
Redukcja czasu pracy niejako automatycznie wydłu\
a czas po pracy i jest zarazem
czynnikiem sprzyjającym wzrostowi ilości czasu wolnego. Skracanie czasu pracy jest
uwarunkowane zarówno względami natury ekonomicznej jak i społecznej.
Kulturę fizyczną mo\
na rozwa\
ać w aspekcie statycznym (coś co istnieje w dorobku
materialnym i duchowym wcześniejszych pokoleń), i dynamicznym (coś, co dzieje się
w osobowości, aby dorobek twórczo rozwijać). Zjawisko społeczne, jakim stała się kultura
fizyczna dotyczy człowieka w całości: zarówno jego ciała jak i osobowości.
Szczególnie wa\
ne jest wykorzystanie aktywności fizycznej w czasie wolnym przez
dzieci. Powody, które sprawiają, \
e właściwy rozwój ruchowy i praca nad własnym ciałem
są psychologicznie i społecznie wa\
ne:
- ćwiczenia bezpośrednio wpływają na polepszenie zdrowia fizycznego i psychicznego,
- dzieci mogą wyładować nadmiar energii, przez to lepiej znoszą napięcia i frustracje,
- dobry rozwój ruchowy dzieci daje poczucie pewności, zadowolenia i własnej
adekwatności (niezale\
ności),
- umiejętności ruchowe mogą zapewnić dziecku lepszą rozrywkę,
- właściwy rozwój ruchowy ułatwia akceptację społeczną, umo\
liwia zajmowanie ról
przywódczych,
- dziecko sprawne ma większe szanse na poczucie własnego bezpieczeństwa i poprawę
wartości własnego  ja (Gracz, Sankowski 2001).
4
KLASYFIKACJA I ANALIZA FORM REKREACJI
Zakres form działalności rekreacyjnej jest niezmiernie bogaty, a współzale\
ność między
jedną formą a drugą jest tak wymowna, i\
& \
adna sztywna klasyfikacja nie będzie
precyzyjna ani praktyczna (Demel, Humen 1970).
Klasyfikacja mo\
e być zatem zale\
na od:
- wieku,
- form: fizycznych, umysłowych i społecznych,
- urządzeń niezbędnych do prowadzenia zajęć rekreacyjnych,
- z punktu widzenia zainteresowań uczestników,
- motywów skłaniających uczestników do podejmowania działalności rekreacyjnej.
Autorzy M. Demel i W. Humen (1970) sugerują mo\
liwość podziału form
rekreacyjnych zale\
nych od wieku na:
- rekreację dzieci,
- rekreację młodzie\
y,
- rekreację dorosłych.
W zale\
ności od urządzeń potrzebnych do prowadzenia zajęć rekreacyjnych:
- rekreację sportowa
- rekreację techniczna (Czajkowski 1979, s. 73).
A. Kamiński - klasyfikuje formy rekreacyjne na podziale rzeczowym, tzn. na podstawie
zachowania się ludzi, posługując się podziałem instytucjonalnym. Są nimi:
- turystyka (pobytowa, wędrowna, podmiejska),
- sport,
- środki masowego przekazu (gazety, czasopisma, ksią\
ki, radio, film, telewizja),
- kultura masowa,
- teatry i filharmonie, wystawy i muzea,
- samokształcenie,
- amatorstwo artystyczne,
- majsterkowanie i amatorstwo techniczne,
- hodowla amatorska (ssaki, ptaki, ryby, kwiaty, krzewy, drzewa, ogródki działkowe),
- zabawy i kontakty towarzyskie,
- kolekcjonerstwo,
- hobby,
- aktywność społeczna (Demel, Humen 1970, s.9).
5
 Z. Skórzyński (socjolog), proponuje podział ze względu na odczuwane potrzeby
i najbardziej rozpowszechnione sposoby spędzania czasu wolnego:
- potrzeby i zajęcia amatorskie (hobby),
- potrzeby i aktywne zajęcia fizyczne (uprawianie sportu i turystyki),
- potrzeby i zajęcia towarzyskie (w domu, kawiarni, udział w przyjęciach, zabawach itp.),
- potrzeby i zajęcia konsumpcyjne o charakterze publiczno-widowiskowym (oglądanie
filmów, zawodów sportowych, imprez estradowych, przedstawień teatralnych,
słuchanie koncertów),
- potrzeby i zajęcia konsumpcyjne o charakterze indywidualno-kameralnym (czytanie
gazet, czasopism, ksią\
ek, oglądanie telewizji i słuchanie radia),
- potrzeby i zajęcia bierne i niezaanga\
owane o charakterze czysto wypoczynkowym
(le\
enie, wypoczywanie, drzemanie, pla\
owanie, przechadzanie się) (Demel, Humen
1970, s.9 - 10).
K. Wojciechowski (pedagog) swój podział rekreacji opiera głównie na aktywności, jaką
przejawiamy w rekreacji i dzieli ją na:
1.wczasy
a) bierne (pasywne),
b) czynne (aktywne) (Demel, Humen 1970, s. 11).
Autor wczasy traktuje jako bierne pró\
nowanie, medytacje, czytelnictwo
dla przyjemności, oglądanie telewizji.
 Wczasując się czynnie człowiek anga\
uje swoje mięśnie, a tym samym dą\
y do
poprawienia swojej sprawności, określając w ten sposób zasadniczą ró\
nicę wobec wczasów
biernych.
H. D. Corbin  rozró\
nia 4 grupy działalności rekreacyjnej. To podział bardzo
szczegółowy i konkretny:
-ruchowe rodzaje działalności  sporty rekreacyjne, uprawianie ich sprzyja przedłu\
eniu
okresu sprawności fizycznej człowieka,
- zajęcia miłośnicze (hobby),
- działalność kulturalna,
- mieszane rodzaje działalności, które podtrzymują zainteresowania jednostki (Demel, Humen
1970, s.11).
R. Wroczyński bierze pod uwagę rodzaje aktywności i łączenie ich w proste
funkcjonalne szeregi (podział dotyczy dzieci i młodzie\
y): & zabawy i gry ruchowe  sport,
turystykę, uczestnictwo w imprezach artystycznych, korzystanie ze środków masowego
6
przekazu, inne formy aktywności intelektualnej, zajęcia techniczne, aktywność społeczną
i towarzyską oraz inne formy aktywności (kolekcjonerstwo, ró\
nego rodzaju indywidualne
zamiłowania) (Czajkowski 1979, s. 74 - 75).
Ró\
norodność klasyfikacji form działalności w czasie wolnym wskazuje na du\
ą
trudność w określeniu uniwersalnej typologii zajęć rekreacyjnych. Z dotychczasowych form
zajęć czasu wolnego mo\
na wyró\
nić następujące rodzaje rekreacji:
- rekreacja fizyczna (ruchowa),
- rekreacja twórcza,
- rekreacja kulturalno-rozrywkowa,
- rekreacja przez działalność społeczną (Czajkowski 1979, s. 76).
1. Rekreacja fizyczna
Rekreacja fizyczna ma swoją genezę. Według T. Wolańskiej  w grach i zabawach
ludowych, u nas doniosłą rolę w jej rozwoju odegrała Komisja Edukacji Narodowej. Swoje
zasługi na tym polu miał równie\
dr Henryk Jordan twórca ogrodów i placów zabaw.
Rekreacja fizyczna jest najpowszechniejszą w sensie wartości oddziaływania
na jednostkę formą wypoczynku i wczasowania. Według M. Demela i W. Humena (1970) jej
walor trzeba szacować z co najmniej dwóch powodów: społeczno-wychowawczego
i higieniczno-profilaktycznego.
W ujęciu Z. Dowgirda (1978, s. 3)  przez  rekreację fizyczną nale\
y rozumieć
działalność rekreacyjną, której głównym elementem jest ruch, tzn. fizyczna aktywność
człowieka do póz
nej starości w pełnej sprawności fizycznej i psychicznej .
T. Wolańska (1971, s. 11) pisze: & przez rekreację fizyczną rozumiemy te wszystkie
zajęcia o treści ruchowo-sportowej lub turystycznej, którym człowiek oddaje się z własnych
chęci w czasie wolnym od obowiązków, dla wypoczynku, rozrywki i dla rozwoju własnej
osobowości.
Jako synonim rekreacji fizycznej pojawiają się jeszcze w u\
yciu potocznym i w języku
sportowym takie określenia, jak:  kultura fizyczna ,  czynny wypoczynek ,  sport masowy ,
 masowa kultura fizyczna ,  sporty rekreacyjne ,  sport niekwalifikowany , a nawet
 wychowanie fizyczne .
M. Demel i W. Humen (1970, s.11) twierdzą, \
e & charakterystyczną cechą rekreacji
fizycznej jest działanie dla samego działania bądz
samodoskonalenia w zakresie cech
fizycznych, a wtórnie  psychicznych i społecznych... jest równocześnie rekreacja fizyczna
elementarnym, biologicznym nakazem, jest moralnym obowiązkiem społecznym, bowiem
7
fizyczne i psychiczne zdrowie jednostki nie jest obojętne dla społeczeństwa. Społeczeństwo
zyska na zdrowiu jednostki poprzez jej wydajność pracy, kształtując poprawne stosunki
międzyludzkie, a straci na chorobie i niedołęstwie jednostki, która wymagać będzie
świadczeń zdrowotnych, leczenia, ubezpieczeń itd.
Między rekreacją fizyczną a sportem istnieje ró\
nica. Rekreacja mo\
e być domeną
działania wszystkich ludzi (dzieci, młodzie\
, dorośli), natomiast sport mo\
e uprawiać
niewielka grupa jednostek wysoko sprawnych fizycznie.
Na proces rekreacji składają się trzy zasadnicze ogniwa (etapy): programowanie,
realizacja, ocena.
Wymienione ogniwa rekreacji tworzą spójną całość, których nie wolno rozrywać. Stąd
& rekreacja świadoma, systematyczna, zrytmizowana, uło\
ona w pewien ciąg działań
nabiera cech procesu, czyli postępowania celowego i uporządkowanego (Demel, Humen
1970, s. 84).
Rekreacja fizyczna stanowi jedną z wa\
nych części ogólnego programu rekreacji,
spełnia jej cele, warunki oraz zadania, a elementem rozró\
niającym jest jedynie element
ruchu przy udziale ćwiczeń gimnastycznych, sportu, gier ruchowych i turystyki.
Formy rekreacji fizycznej według K. Czajkowskiego to: ćwiczenia ruchowe w czasie
przerw lekcyjnych, ćwiczenia rytmiczne, gimnastyka artystyczna, gry terenowe, gry i zabawy
ruchowe, kolarstwo, kometka, koszykówka, lekkoatletyka, ły\
wiarstwo, narciarstwo, palant,
piłka ręczna, pływanie, siatkówka, strzelanie z wiatrówki i łuku, tenis, tenis stołowy,
turystyka, tor przeszkód (Czajkowski 1979, s. 79).
Z rekreacją fizyczną wią\
e się ściśle rekreacja poprzez turystykę rozumianą jako formy
rekreacyjne, ró\
norodne wycieczki, krótsze czy dłu\
sze poza miejsce zamieszkania w celach
poznawczych i wypoczynkowych.
2. Rekreacja twórcza
Kolejną formą relaksacji jest rekreacja twórcza. Rekreacja fizyczna ró\
ni się od
rekreacji twórczej tym, i\
rekreacja fizyczna dotyczy przede wszystkim usprawnienia
fizycznego jednostki, zaś w przypadku rekreacji twórczej  wywiera ona dominujący wpływ
na stronę emocjonalną \
ycia jednostki, kształtuje poczucie piękna, estetyki, wyrabia
umiejętności manualne (Czajkowski 1979, s. 81).
Podstawowe formy rekreacji twórczej to:
- zajęcia plastyczne (malowanie, rysowanie, modelowanie, praca artystyczna z ró\
nych
8
tworzyw),
- zajęcia muzyczne (gra na instrumentach, taniec, rytmika, udział w zespole chóru,
orkiestry),
- zajęcia z majsterkowania ( sprawne ręce ),
- zajęcia modelarskie (lotnicze, astronautyczne, szkutnicze, komunikacyjne),
- zajęcia fotograficzne i filmowe,
- zajęcia techniczno-radiowe,
- zajęcia motoryzacyjne (Czajkowski 1979, s. 81).
Zajęcia artystyczne i techniczne uprawiane są najczęściej w indywidualnej formie.
Zaś zajęcia techniczne oparte są przede wszystkim na indywidualnych umiejętnościach
jednostki. Wprawiają zatem uczestnika w stan radości z wykonania zadania, kształcą
wyobraz
nię, poczucie piękna i estetyki.
Rekreacja twórcza w połączeniu z rekreacją fizyczną wpływa na kształtowanie
pełniejszej osobowości.
3. Rekreacja kulturalno-rozrywkowa
Inną formą aktywności człowieka w czasie wolnym jest rekreacja kulturalno-
rozrywkowa. Nazwą tą określamy szereg atrakcyjnych, ogólnie lubianych zajęć
wypełniających czas wolny, które podnoszą poziom kulturalny jednostki, a mają
równocześnie charakter rozrywkowy (Czajkowski 1979, s. 79).
Zajęcia te wypełniają tylko niewielki odcinek czasu wolnego, nie wymagają
szczególnych urządzeń i pomocy, pozwalają jednak jednostce wypoczywać w sposób
atrakcyjny w codziennych warunkach.
Do zajęć, które mo\
emy zaliczyć do rekreacji kulturalno-rozrywkowej nale\
ą:
czytelnictwo,
rozrywki umysłowe, film i teatr, radio i telewizja, imprezy kulturalne i artystyczne, \
ycie
towarzyskie. Ten rodzaj rekreacji ma charakter odtwórczy, poniewa\
jednostka jedynie
wybiera z gotowej listy to, co ją najbardziej interesuje i co ma dla niej wartość.
Wypoczywanie  z ksią\
ką i przy ksią\
ce to najprzyjemniejsza forma odprę\
enia,
dająca równie\
wiele zadowolenia. Ksią\
ka zawsze była najwa\
niejszym  przyjacielem
człowieka. Czytelnictwo jest takim rodzajem wypoczynku, od którego nie wymaga się
specjalnych warunków i mo\
e być realizowane nawet przy ograniczonym wymiarze czasu
wolnego.
9
 Rozrywki umysłowe dotyczą tych zajęć, na które składają się pomysłowe gry i zabawy
stanowiące swoisty rodzaj  gimnastyki intelektualnej (konkursy, zagadki, spotkania
z ciekawymi ludz
mi, zbieractwo np. znaczków, gry towarzyskie itp.).
Film i teatr posiadają szczególną siłę przyciągającą człowieka. Film dostarcza mocnych
prze\
yć, przenosi nas w nieznane sytuacje, wzbogaca wyobraz
nię. Jest bardzo łatwo dostępną
formą spędzania czasu wolnego, natomiast teatr jest wykorzystywany jako spędzenie czasu
wolnego znacznie rzadziej. Najczęściej jednak (potwierdzają to wszelkie mo\
liwe badania)
wolny czas wypełnia ludziom oglądanie telewizji i słuchanie radia. Telewizja jet
najwa\
niejszą formą spędzania wolnego czasu przez przeciętnego człowieka i wypełnia ona
coraz więcej czasu w \
yciu cywilizowanych społeczeństw.
Imprezy kulturalne, artystyczne (widowisko, festyny, zabawy ludowe, bale, koncerty,
zawody sportowe) to równie\
istotny element wypełnienia wolnego czasu. Jego
charakterystyczną cechą jest masowość, zbiorowe prze\
ywanie wra\
eń, wzruszeń, emocji
związanych z oglądaną imprezą, wią\
e on jednostkę z grupą.
Przez \
ycie towarzyskie  rozumiemy kontaktowanie się w czasie wolnym z innymi
ludz
mi w celu np. wymiany myśli, dyskusji, a tak\
e zabawy i rozrywki; to tak\
e spotkania
z rówieśnikami, rozmowy z serdecznymi przyjaciółmi itp.
Kultywowanie ró\
nych form \
ycia towarzyskiego zapobiega zamykaniu się w ramach
ograniczonego \
ycia rodzinnego, osobistego, rozwija kontakty międzyrodzinne,
międzyludzkie. Z punktu widzenia rekreacyjnego, spotkania towarzyskie rozładowują nudę
i monotonię \
ycia codziennego, stanowią formę wypoczynku, odprę\
enia po obowiązkach
zawodowych, rodzinnych (Czajkowski 1979, s. 86 - 87).
4. Rekreacja przez działalność społeczną
Swoistą formą wypoczynku, nie tylko dorosłym, ale równie\
dzieciom i młodzie\
y,
sprawiają radość i satysfakcję jest uprawianie pewnych form działalności społecznej.
Działalność która daje nie tylko du\
e zadowolenie, wyzwala umiejętności organizatorskie,
ułatwia \
ycie, ale równie\
realizacją ró\
ne programy wychowawcze.
Rekreacja przez działalność społeczną  w przeciwieństwie do innych form rekreacji -
ukierunkowuje mniej na przyjemność osobistą lub korzyść, a jednostka udzielająca się
społecznie oddaje część swej radości innym, widząc w tym dzieleniu się z innymi głęboki sens
\
ycia osobistego (Czajkowski 1979, s. 87)
10
 Przedstawione rodzaje rekreacji mają istotny wpływ na kształtowanie się osobowości
jednostki, na jej kulturalny wzrost i postępowanie. Ka\
da z nich zawiera ponadto wartości
wychowawcze, które decydują o poziomie i wartości wychowania do rekreacji.
Do najczęściej występujących form rekreacji fizycznej mo\
na zaliczyć:
1. Zabawy i gry ruchowe
Zabawa to jedna z form aktywności człowieka, podejmowana dobrowolnie w celu
zaspokajania chęci ruchu. Nieodzownym jej warunkiem jest poczucie swobody działania,
emocjonalne prze\
ycie i gra wyobraz
ni. Zabawa to naturalna potrzeba ka\
dego człowieka,
a szczególnie najmłodszych. Ciekawość dziecka jest  produktem jego wrodzonej
aktywności własnej, którą mo\
na nazwać głodem doznań i działania, jest jego motorem \
ycia.
Zabawa mo\
e pojawiać się w licznych postaciach zachowania i postępowania w chwilach,
kiedy dziecko nie ulega naciskom zewnętrznym.
Z historycznego punktu widzenia zabawy i gry klasyfikować mo\
na według ró\
nych
zasad. Jerzy Cieślikowski (1985) przytacza podział F. Queyrata z pracy Gry i zabawy
dziecięce... i dzieli je na: zabawy dziedziczne, naśladowcze oraz oparte na wyobraz
ni.
Bogatsza jest klasyfikacja gier i zabaw przy uwzględnieniu czynnika wychowawczego.
J. Cieślikowski przytacza podział Konrada Lange z roku 1893, który dzieli gry na: ruchowe,
kształtujące zmysły, artystyczne oraz sprzyjające rozwojowi inteligencji. Podział B. Pereza z
roku 1888 dzieli zabawy na: wyuczone (zbiorowe), kształcące pierwiastki o charakterze
społecznym, na zabawy swobodne (przewa\
nie fizyczne) oraz na zabawy  zajęcia, w których
dominuje inteligencja spostrzegawcza i wytwórcza. Gry i zabawy ruchowe, które dzieci
przyswoiły sobie na początku XX wieku, w ubiegłym stuleciu były jeszcze  własnością
dorosłych.
M. Bondarowicz (1994) stwierdza, \
e aktywność ruchowa w zabawach i grach mo\
e mieć
charakter samoistny, spontaniczny np. zabawy podwórkowe lub kierowana (lekcje
wychowania fizycznego, trening).
Mając na uwadze stopień trudności elementów ruchowych, przepisów, zabawy podzielił
wy\
ej wymieniony autor na dwie grupy: zabawy proste i gry ruchowe. W zabawach prostych
występuje rywalizacja indywidualna, a w grach ruchowych biorą udział zespoły rywalizujące
między sobą.
11
I. Zabawy proste - głównie występują w nich elementy ruchu związane z motoryką
człowieka: chód, bieg, skoki, rzut, itp. oraz proste elementy techniczne dyscyplin sportowych
jak kozłowanie, rzuty, strzały na bramkę.
Zabawy proste M. Bondarowicz podzielił na:
- aktywizujące i podnoszące koncentrację uwagi,
- bie\
ne (z odpowiednim stopniowaniem trudności: swobodne biegi, wyścigi i pościgi),
- skoczne (swobodne podskoki, wyskoki, skoki, przeskoki, wyścigi skokami obunó\
,
jednonó\
),
- rzutne (rzuty na odległość, do celu, zabawy rzutno  chwytne),
- kopne (podania i przyjęcie piłki w miejscu i ruchu, prowadzenie piłki, główkowanie),
- z mocowaniem i dz
wiganiem (przeciąganie, przepychanie, elementy walki wręcz),
- koordynacyjne (doskonalenie zachowania równowagi w miejscu i w ruchu,
kształtowanie umiejętności wykonywania szybkich obrotów, zwrotów i przewrotów,
zabawy z ruchami asymetrycznymi),
- przy muzyce.
II. Gry ruchowe
- gry proste - występują tu proste elementy ruchowe. Liczba dru\
yn dowolna, przepisy
proste i nieskomplikowane. O zwycięstwie decyduje szybkość i dokładność
wykonania, stopień trudności określa czynnik rywalizacji zespołowej,
- gry zło\
one - występuje kilka rodzajów gier prostych tworzących pewną całość;
przepisy w porównaniu z grami prostymi są bardziej skomplikowane, sposób
punktacji j/w.,
- gry przejściowe - zaliczane są do tej grupy takie gry, które mają wy\
szą formę
organizacyjną, jest tu podział tylko na dwie dru\
yny o równej liczbie zawodników,
a gra prowadzona przez sędziego; przepisy gry przejściowej jednakowe dla
wszystkich,
- gry specjalistyczne - doskonalone są tu elementy techniczne i taktyczne, przepisy
mogą ulegać modyfikacjom, stany ilościowe dru\
yn mogą być ró\
ne w zale\
ności
od zało\
eń szkoleniowych,
- gry dru\
ynowe - stanowią najwy\
szą formę organizacyjną, zasady gry dyscyplinarnej
są stałe, przepisy mogą być zmienione przez prowadzącego zajęcia w zale\
ności
od umiejętności zawodników i celów szkoleniowych.
12
Zabawy połączone z ruchem, doświadczony animator potrafi wykorzystać dla tych
samych celów, które osiągamy w ćwiczeniach w ścisłej ich formie jak: wzmo\
enie
wegetatywnych funkcji ustroju wychowanka, wzmocnienie jego układu mięśniowego,
szkieletowego, nale\
yte wyrobienie zwinności, po\
ądanej szybkości ruchów, siły, zręczności
i poczucia równowagi. Prawidłowo dobrane i pomysłowo prowadzone zabawy zastępują
wymuszone, mało emocjonalne i przez to nu\
ące ćwiczenia ruchowe. Nie skrępowana
aktywność ustroju oraz atrakcyjność zabawy ma zdecydowaną przewagę nad ćwiczeniami.
Zabawom i grom ruchowym towarzyszą prze\
ycia emocjonalne i du\
e zaanga\
owanie
uczuciowe. Charakteryzuje je radość, zadowolenie, co sprzyja wypoczynkowi i odprę\
eniu.
Mają one wpływ na rozwój charakteru dzieci i takich ich cech jak: samodzielność, śmiałość,
pomysłowość, panowanie nad sobą, dokładność i zdyscyplinowanie. Ponadto przyzwyczajają
dzieci do działania w zespole, rozwijają duch kole\
eństwa, podporządkowują \
yczenia swoje
woli całego zespołu i działania na jego korzyść.
Ka\
da zabawa ma swój początek i zakończenie, ale tak\
e fabułę. Jest bodz
cem fizycznym
działającym na fizyczną stronę osobowości. Daje jednocześnie mo\
liwość oddziaływania na
psychikę i umysłową stronę osobowości, co sprzyja nerwowemu odprę\
eniu i czynnemu
wypoczynkowi.
R. Trześniowski (1995) uwzględnił następujący podział zabaw: ze śpiewem, orientacyjno
 porządkowe, na czworakach, bie\
ne, rzutne, skoczne, kopne oraz z mocowaniem
i dz
wiganiem.
2. Gry dru\
ynowe i sportowe
Gry sportowe wymagają ju\
precyzyjniejszej koordynacji ruchów. Mobilizują one
przewa\
nie cały układ ruchowy a wraz z nim wszystkie funkcje organizmu. Czynność
mięśniowa ma głównie charakter dynamiczny o zmiennej intensywności, gry ćwiczą
regulacyjne funkcje układu nerwowego i zwiększają wydolność najwa\
niejszych narządów
wewnętrznych a tak\
e sprzyjają rozwojowi szybkości, zwinności, wytrzymałości
i koordynacji, reagowania na zmieniającą się sytuację.
Gry sportowe są w zasadzie ubo\
sze od zabaw w swej ruchowej treści. Występuje w nich
zazwyczaj niewielka liczba ściśle ustalonych kombinacji i koordynacji, które przyswajają
sobie sportowcy w czasie długiego i \
mudnego treningu. W grach mo\
na dostrzec pewną
jednostronność ruchową niezbędną do uzyskania sportowego mistrzostwa. Poprzez gry
mo\
na silnie oddziaływać na rozwój określonych cech charakteru: śmiałość, wytrzymałość,
13
upór, wola zwycięstwa, pilność - są to cechy kształtowane w toku systematycznego
uprawiania gier sportowych. Stąd wymagają wy\
szego stopnia rozwoju fizycznego,
psychicznego i dojrzałości fizjologicznej, dlatego te\
mogą być stosowane w wy\
szych
klasach.
W grach sportowych łączą się dwie właściwości: ścisła precyzja ruchów i olbrzymie
napięcie emocjonalne. W związku z tym nauczyciel pełni wa\
ną rolę, gdy\
dewiza
 zwycięstwo za wszelką cenę prowadzi do wypaczenia idei wychowania fizycznego,
bowiem zwycięstwo jest osiągalne kosztem zdrowia i etyki. Gra staje się walką, a przegrany
mecz klęską. Młodzie\
chętnie afirmuje postępowanie określone w świecie sportowym
terminem "fair play", o ile zostanie tego nauczona i w tym le\
y istota oddziaływania
wychowawczego gier sportowych. Błędem wychowawczym jest te\
piętnowanie tych, którzy
nie osiągnęli zało\
onego celu, zamiast tego powinniśmy doszukiwać się mankamentów
w samym treningu.
Sukcesy oddziaływań wychowawczych przez gry sportowe wg Makarenki zale\
ne są od
zachowania równowagi i harmonii między stawianymi wymaganiami uczniom-zawodnikom,
a respektem im okazywanym z racji przygotowania kondycyjno-technicznego, za które
odpowiada nauczyciel (Denisiuk i wsp. 1969).
3. Ćwiczenia gimnastyczne
Ćwiczenia gimnastyczne zaliczamy do najwa\
niejszych środków wychowania fizycznego
kształtujących siłę, zręczność i zwinność. Dzieje się to dzięki temu, \
e zawierają one wielkie
bogactwo form czynności ruchowej, co umo\
liwia zarówno rozwijanie ró\
nych grup mięśni,
jak i doskonalenie w wysokim stopniu koordynacji ruchowej, prawidłowości i doskonałości
w wykonywaniu ruchów. Towarzyszy temu du\
e napięcie umysłowe, podobnie jak w grach
sportowych. Ró\
norodność ruchów, jakimi charakteryzują się ćwiczenia gimnastyczne,
zapewnia mo\
liwość oddziaływania na wszechstronny, ogólny rozwój i sprawność fizyczną
wychowanków. Ponadto zezwala na dobór ćwiczeń przygotowawczych podczas treningu we
wszystkich dyscyplinach sportu. Obok rozwijania siły, zręczności, zwinności kształtują się
moc, równowaga, gibkość i szybkość.
Janowski w swoich badaniach wykazał, \
e ćwiczenia gimnastyczne wpływają na przyrost
takich cech motorycznych jak: siła, moc, zwinność, a istotnie szybkość. Zastosował takie
ćwiczenia jak zwisy, podpory, trudniejsze ćwiczenia akrobatyczne oraz skoki mieszane, które
wymagają włączenia do pracy zarówno du\
ych, jak i małych grup mięśniowych.
14
Dobór ćwiczeń gimnastycznych ma równie\
wpływ na korekcję postawy ciała, co stanowi
jedną z wa\
nych funkcji gimnastyki (w ramach mo\
liwości szkoły i odpowiednio
przygotowanego nauczyciela). Wa\
ną rolę spełniają więc zajęcia z gimnastyki wyrównawczej
dla dzieci wątłych, o słabej budowie i z błędami postawy(Denisiuk i wsp. 1969).
.
4. Lekkoatletyka
Lekkoatletyka jest działem ćwiczeń, wśród których mo\
na wyró\
nić następujące rodzaje
ćwiczeń: bieg, chód, skok, rzut. Efektem tego jest rozwój siły, mocy, szybkości, gibkości,
zręczności, zwinności, koordynacji, wytrzymałości itp. wiele konkurencji lekkoatletycznych
(np. skoki i rzuty) w niewielkim stopniu ćwiczą wytrzymałość, lecz w znacznym doskonalą
koordynację ruchów. Natomiast chód i bieg trenują wytrzymałość, siłę, a mniej koordynację
ruchów rąk.
Mówiąc o zdrowotnorozwojowych aspektach uprawiania ćwiczeń lekkoatletycznych
mamy na myśli nie jednostronną specjalizację, lecz uprawianie wielu konkurencji. Du\
a
ró\
norodność ćwiczeń -wzmacnia czynności narządów oddechowych i krą\
enia (marsze,
biegi, marszobiegi). Wzmocnienie i rozwijanie mięśni tułowia, kończyn górnych (rzuty),
dolnych (biegi, skoki) przyczynia się do rozwoju ogólnej wytrzymałości organizmu. Korzyści
spotęgować mo\
na wykonywaniem ćwiczeń na wolnym powietrzu.
Lekkoatletyka niejako łączy w sobie typowe właściwości gimnastyki, gier sportowych,
a więc występuje w niej ścisła kontrola ruchów i du\
e nasycenie emocjonalne. Uprawianie
lekkiej atletyki umo\
liwia kształtowanie takich właściwości charakteru jak wytrzymałość,
zdecydowanie, dokładność, orientację w przestrzeni i w czasie, zdolność koncentracji
i kumulacji wysiłku.
Ćwiczenia lekkoatletyczne częstokroć są prowadzone w warunkach naturalnych
w ramach tzw. ćwiczeń i gier terenowych.
5. Ćwiczenia i gry terenowe
Ćwiczenia i gry terenowe wszechstronnie oddziałują na organizm dziecka w zakresie
ukształtowania jego motoryki oraz wyrabiania w naturalnych warunkach nawyków
ruchowych (chód, bieg, rzut, wspinaczka, pełzanie, dz
wiganie), które mają praktyczne
zastosowanie w \
yciu. Odznaczają się równie\
wielką wartością w kształtowaniu cech
15
osobowości, rozwijają zdolności poznawcze, nie tylko pamięć, lecz tak\
e myślenie, uwagę,
spostrzegawczość, wyobraz
nię i zainteresowania indywidualne; stwarzają mo\
liwość
rozwijania inicjatywy, szybkiej orientacji, przytomności umysłu, wyrabiają zaradność,
cierpliwość, wytrwałość w pokonywaniu trudności, wdra\
ają do znoszenia niewygód oraz do
planowego działania, racjonalizacji, nowatorstwa.
6. Wycieczki
Wycieczki mo\
na organizować w ró\
nych celach i przy pomocy ró\
nych środków
lokomocji. Wycieczki mogą być piesze, rowerowe, samochodowe, narciarskie, wodne itp.
Niemal podczas ka\
dej wycieczce włącza się odcinki marszu. Intensywność wysiłku pracy
podczas wycieczek (w zale\
ności od środka lokomocji i charakteru trasy) waha się
w szerokich granicach np. wycieczki narciarskie, kajakowe, rowerowe, piesze, szczególnie
w miejscowościach górskich, mogą wymagać znacznej  pracy fizycznej w przeciwieństwie
do wycieczek np. samochodowych.
Wycieczki mają zawsze jakąś zasadniczą wartość dla zdrowia: odbywają się na otwartym
powietrzu, przez co rozwijają i doskonalą czynności ruchowe wegetatywne oraz powstają
nowe nawyki ruchowe, niezbędne dla czynności, z którymi spotykamy się w \
yciu
codziennym. Przeciwwskazaniem jest w czasie marszu wystawianie (nawet częściowo)
obna\
onego ciała na działanie zwłaszcza w południe promieni słońca. Obowiązkiem
nauczyciela będzie w takim wypadku kontrolowanie samopoczucia, tętna podopiecznych, jak
i regulowania czasu przebywania na słońcu. Nale\
y tak\
e zachować daleko idącą ostro\
ność
w czasie wycieczek podczas których korzystamy z naturalnych zbiorników wodnych.
Nie wolno wchodzić do wody bez opieki, bezpośrednio po posiłku, pod wpływem alkoholu
czy bez wcześniejszego  rozruszania organizmu. Przeciwwskazane są tak\
e kąpiele przy
ostrych stanach zapalnych związanych np. z zaburzeniami jelitowymi. Podobnie nale\
y
zachować daleko idącą ostro\
ność w stosunku do dzieci osłabionych, pobudliwych nerwowo,
z
le sypiających itp.
7. Pływanie
Pływanie jest czynnością ruchową o du\
ym znaczeniu praktycznym. Niezmiernie
korzystnie wpływa na harmonijny rozwój mięśni, wyrabianie ich siły, wzmacnianie układu
nerwowego oraz układu krą\
enia i oddychania. M. Skład w eksperymencie nad
16
oddziaływaniem ćwiczeń pływackich na rozwój, przeprowadzonym z chłopcami w wieku 11-
12 lat, wykazał, \
e:
- chłopcy uprawiający pływanie szybciej rośli,
- największe przyrosty wystąpiły w pojemności \
yciowej płuc,
- du\
e przyrosty zauwa\
ono tak\
e w pomiarach szerokościowych (takich jak szerokość
barków, miednicy, stopy i dłoni),
- wybitne przyrosty odnotowano w sile, zwinności, szybkości oraz sprawności ogólnej.
Poziom poło\
enia ciała człowieka, głębokie oddychanie niezbędne do pokonania
ciśnienia wody na klatkę piersiową i brzuch, brak napięcia statycznego w du\
ych grupach
mięśni oraz właściwy rytm pracy du\
ych grup mięśniowych i oddychania-sprzyjają funkcji
narządu krą\
enia.
Następują równie\
, na skutek przebywania w wodzie i pływania, korzystne zmiany
w składzie morfologicznym krwi (zwiększa się liczba erytrocytów oraz zawartość
hemoglobiny). Przede wszystkim zaś dzięki głębokim oddechom towarzyszącym pływaniu
zwiększa się objętość \
yciowa płuc. Dlatego te\
pływanie uwa\
ane jest za jedno
z najlepszych ćwiczeń doskonalących oddychanie. Pływanie ma równie\
du\
e znaczenie
wychowawcze. Współdziała w wyrabianiu odwagi, wiary we własne siły, wytrwałości;
zwłaszcza, gdy pływanie odbywa się w naturalnych zbiornikach wodnych (morze, jeziora,
rzeki), które stwarzają przeszkody do pokonania(Denisiuk i wsp. 1969).
8. Sporty zimowe
Sporty zimowe mają du\
e znaczenie zdrowotne, sprawnościowo-u\
yteczne
i wychowawcze. Sporty te uprawia się wyłącznie na otwartym powietrzu. Stosunkowo niska
temperatura, czyste powietrze, ruch pogłębiający i pobudzający układ krą\
enia-doskonale
wpływają na wzmocnienie i hartowanie organizmu.
Nauka jazdy na ły\
wach jest jednym z niezwykle cennych rodzajów czynności
mięśniowej, sprzyjającej rozwojowi fizycznemu. Wzmacnia układ mięśniowy, wzmaga
przemianę materii, zwiększa czynnościową wydolność krą\
enia i oddychania, a przede
wszystkim wyrabia umiejętność koordynacji nerwowo-mięśniowej. Oprócz ogólnego wpływu
na rozwój i sprawność fizyczną jazda na ły\
wach odbywa się w warunkach sprzyjających
hartowaniu ustroju.
Zabawy na śniegu i lodzie są równie\
istotnymi czynnikami kształtowania sprawności
fizycznej. Zarówno podchodzenie pod górę, jak i wo\
enie się sankami po równinie stanowią
17
intensywne ćwiczenia wzmacniające układ krą\
enia, oddychania i mięśniowy. Zje\
d\
anie
z większych pochyłości wyrabia umiejętność podejmowania decyzji, odwagę, opanowanie,
orientację w przestrzeni, wyzwala u dzieci radość i postawę kole\
eństwa.
Narciarstwo turystyczne tak\
e wpływa na wszechstronny i proporcjonalny rozwój przede
wszystkim układu mięśniowego (gł. mięśnie nóg, pasa barkowego, tułowia i tłoczni
brzusznej). Zwiększa ruchomość klatki piersiowej, dokonuje się korzystniejsza wentylacja
płuc. Ponadto wyrabia wytrzymałość, zwinność, równowagę i inne cechy motoryczne oraz
współdziała w kształtowaniu cech woli i charakteru, rozwija przytomność umysłu, odwagę,
orientację w przestrzeni i czasie, kształtuje poczucie piękna(Denisiuk i wsp. 1969).
9. Inne formy rekreacji: kajakarstwo, jez
dziectwo, nurkowanie, jazda na rowerze,
wędrowanie, \
eglarstwo, speleologia, sporty motorowe i motorowodne (Merski 2002).
ISTOTA REKREACJI FIZYCZNEJ - JEJ FUNKCJE I ZNACZENIE W RÓśNYCH
OKRESACH śYCIA CZA
OWIEKA - AKTYWNOŚĆ REKREACYJNA RÓśNYCH
GRUP SPOA
ECZNYCH
Przy rosnących zagro\
eniach współczesnego świata: hałas, przyspieszony rytm \
ycia,
przy pogarszającej się higienie (siedzący tryb \
ycia, pracy, wypoczynku, brak aktywności
sportowej, niedosypianie, przemęczenie, uzale\
nienia) wzrasta znaczenie rekreacji fizycznej
(Wolańska 1989).
Istotą rekreacji fizycznej jest:
1.Zaspokojenie potrzeb ruchu niezbędnego dla zdrowia.
2. Równowa\
enie dobowego bilansu energetycznego organizmu człowieka.
3. Poprawa, utrzymanie i budowanie sprawności i wydolności fizycznej.
4. Osiąganie przyjemności i zadowolenia z wysiłku fizycznego.
Stosunek do aktywności fizycznej, nawyki, przyzwyczajenia kształtowane są od
urodzenia. Nie bez znaczenia jest w tej mierze okres szkolny. Idea krzewienia health-related
fitness powinna towarzyszyć pracy szkolnej i odnosić się do tych komponentów sprawności,
które są efektem korzystnego wpływu aktywności na zdrowie (Bouchard, Shephard 1994).
Znaczne efekty w prawidłowym rozwoju dziecka poprzez sport odnotowano w Stanach
18
Zjednoczonych (Humphrey 2003, Fraser-Thomas, Cote 2007). Osoby związane z pracą
w szkole twierdzą, \
e winna ona przygotowywać do wychowania w zdrowiu, a uczniowie
powinni wykazać gotowość dla osiągania w przyszłości celów (Gosset 2007).
Przeprowadzone tam badania wykazały, \
e dzieci zaanga\
owane w sporcie są nie tylko
zdrowsze, ale występuje u nich tak\
e większa odporność na stres. U dzieci zaanga\
owanych
w sport nie występuje nadmiar tkanki tłuszczowej i odnoszą one równie\
lepsze sukcesy w
nauce. Zauwa\
ono ponadto, \
e dzieci aktywniejsze ruchowo odznaczają się większą
koncentracją uwagi. Sport jest pomocny w rozwoju dzieci chorych na ADHD (Knipshe,
Baumanis 2002). Jest miejscem na rozładowanie agresji i nadmiaru energii. Angielski badacz
Ashley (1994) zaobserwował, \
e najwięcej korzyści we własnym środowisku mają dzieci
o atletycznym typie budowy ciała. Dzieci te są najpopularniejsze w grupie rówieśniczej,
pełnią role przywódcze, są powszechnie lubiane w szkole. Są one równie\
najaktywniejsze na
lekcjach wychowania fizycznego, grupa ta okazuje się mieć równie\
największe
zainteresowania poza sportem. Sportowa aktywność wpływa na kształtowanie osobowości
dziecka, powoduje tak\
e podniesienie jego samooceny. Rówieśnicy wykazujący się gorszą
sprawnością fizyczną charakteryzują się zwiększonym poczuciem ni\
szości wobec innych,
ale jednocześnie podwy\
szoną agresywnością wobec otoczenia i dorosłych. Badania, nie
tylko w Polsce, wykazały większe zainteresowanie aktywnością ruchową chłopców ni\

dziewcząt (Rockett 2004). Zaobserwowano, \
e wpływ na aktywność ruchową dzieci
i młodzie\
y jest mniejszy ze strony rodziców ni\
szkoły, czy te\
grup rówieśniczych. Troska
o prawidłowy rozwój dziecka, jego sprawność i zdrowie jest obowiązkiem osób dorosłych
zwłaszcza rodziców i wszystkich tych, którym nie jest obojętny młody człowiek.
Ruch jest wartością przyczyniającą się do spotęgowania zdrowia. Aktywność kształtuje
właściwości odpornościowe organizmu, prawidłowy przebieg procesów metabolicznych.
Właściwy poziom sprawności stanowi czynnik zabezpieczający przed chorobami
cywilizacyjnymi. Sprawność pomaga w uzyskaniu równowagi emocjonalnej, łatwiej
przystosowuje do zmieniających się warunków. Sprzyja przyswajaniu norm społecznych,
buduje presti\
i wpływa na znalezienie miejsca jednostki w społeczeństwie. Jednostka
sprawna fizycznie mo\
e skuteczniej czerpać radość z \
ycia, wzbogacać jego treści,
szczególnie podczas zabawy i korzystania z ró\
nych form wypoczynku. W warunkach
szkolnych uczniowie sprawniejsi fizycznie zajmują w klasach lepszą pozycję społeczną, \
yją
z większą wiarą we własne siły. Te cechy powinny wręcz wymuszać zastosowanie
skuteczniejszych metod stymulacji ruchowej w pracy z dziećmi opóz
nionymi w rozwoju
19
fizycznym. Mo\
e to być warunkiem zapewnienia prawidłowego rozwoju biologicznego,
psychicznego i społecznego (Napierała 2008).
Funkcje aktywności rekreacyjnej wg Wolańskiej (1989):
- funkcja regeneracyjna  wypoczynek, regeneracja sił po pracy i obowiązkach
domowych, odnowa sił biopsychicznych,
- funkcja rozrywkowa  dobra zabawa, rozrywka, ró\
ne typy i rodzaje gier i zabaw, miłe
spędzanie czasu w odpowiednim towarzystwie,
- funkcja rozwojowa  rozszerzenie wiedzy o świecie, ró\
nego typu zjawiskach,
poznawanie nowych ludzi i miejsc,
- funkcja kompensacyjna  kompensacja, wyrównanie wszelkiego typu braków
i niedociągnięć: brak ruchu, zabawy, pozycji w grupie itp.,
- funkcja kreacyjna  twórcze spełnienie się w zajęciach, formach, rzeczach których
realizacja jest niemo\
liwa w czasie zajętym obowiązkami zawodowymi, społecznymi
i rodzinnymi,
- funkcja katartyczna (łać.- katharsis-oczyszczenie   oczyszczająca , pozwalająca
na odreagowanie, ucieczkę od codziennych kłopotów, obni\
enie poziomu samokontroli
emocjonalnej,
- funkcja integracyjna  mo\
liwość poznania nowych ludzi spoza kręgu domowego
i zawodowego, zawieranie przyjaz
ni, tworzenie grup zabawowych alternatywnych dla innych
środowisk, integracja w środowisku rodzinnym,
- funkcja adaptacyjna  pomoc w przystosowaniu się do nowych warunków
środowiskowych: zarówno środowiska naturalnego jak i społeczno  kulturowego, pomoc
w przystosowaniu się organizmu do wzmo\
onego wysiłku,
- funkcja stymulatywna  wspomaganie i pobudzanie rozwoju psychicznego i fizycznego
człowieka.
- funkcja korektywna  przeciwdziałanie i niwelowanie szeregu potencjalnych odchyleń
(zwłaszcza w rozwoju fizycznym człowieka  du\
a rola rekreacji fizycznej),
- funkcja emancypacyjna  uwalnianie się od szeregu narzuconych człowiekowi
niepisanych norm społecznych, nakazów i zakazów (etycznych, moralnych i innych),
20
- funkcja ekonomiczna - dbanie o kondycję psychofizyczną obni\
a wydatki na ewentualne
leczenie (profilaktyka) i pozwala na osiągnięcie lepszych wyników na innych polach
działania,
- funkcja społeczno  ideologiczna  w skali makro kreowanie odpowiednich wzorów
zachowań rekreacyjnych po\
ądanych społecznie i wa\
nych dla jednostki, za pomocą
odpowiednich działań i instrumentów,
- funkcja lokalizacyjna  umiejętność i sposób spędzania czasu wolnego, rodzaje
aktywności rekreacyjnej lokalizują jednostkę w przestrzeni społecznej (kwestia statusu,
presti\
u) nie mniej ani\
eli pełnione role zawodowe.
U człowieka występuje wiele potrzeb \
yciowych m.in. potrzeba aktywności fizycznej.
Potrzeby występują w sposób zró\
nicowany w zale\
ności od warunków osobniczych jak:
wiek, płeć, konstytucja ciała czy stan zdrowia (Osiński 1996).
Znaczenie ruchu w wybranych grupach wiekowych:
Okres niemowlęcy (do około 1 roku \
ycia). Charakterystyka motoryczności niemowlęcej
(promotorycznej) to niepokój ruchowy, rozlewność pobudzenia, sztywność (tonus). Ruchy
wykonywane są błędnie, nie mają związku z rzeczywistością. Dalej następuje okres właściwy
 wysiłek skierowany jest na utrwalenie lokomocji dwuno\
nej oraz mowy. W trakcie ćwiczeń
w chodzeniu wyostrzają się wra\
enia błędnikowe, zarysowuje się lordoza lędz
wiowa,
przemieszczenie narządów wewnętrznych dostosowanych do pozycji pionowej.
Pod wpływem aktywności ruchowej wzmagają się czynności neuromotoryczne, lepiej
pracuje układ sercowo  naczyniowy, poprawia się przemiana materii i czynniki
krwiotwórcze.
Zaleca się w tym korzystanie z drogocennych wartości, jakie niesie promieniowanie
słoneczne oraz pobyt na świe\
ym powietrzu (dla dziecka korzystniejszy pobyt na świe\
ym
powietrzu ) do temperatury -10*C. Powoduje to wzmo\
enie apetytu, zwiększenie odporności
na choroby, ponadto promienie słoneczne wytwarzają potrzebną witaminę D. W ka\
dym
okresie rozwoju dziecka wa\
ną rolę odgrywa miłość rodzicielska oraz przyjazna atmosfera
domu rodzinnego.
Okres poniemowlęcy (do około 3 lat). Doskonalone są ruchy lokomocyjne, manualne,
występują trudności w dłu\
szej koncentracji uwagi. Wzrasta odporność na zachorowania,
mimo pojawienia się groz
by chorób zakaz
nych wieku dziecięcego. Następuje rozrost mięśni
szkieletowych, zmniejsza się ilość tkanki tłuszczowej, zmienia się stosunek siły do cię\
aru
21
ciała co umo\
liwia wykonanie zło\
onych ruchów. Wskazane ćwiczenia z rodzicami
(pozytywne zmiany w somatyce). Okres ten sprzyja hartowaniu ustroju, a jego brak mo\
e
spowodować  wydelikacenie , obni\
enie odporności i sprzyja stanom patologicznym.
Dziecko powinno mieć mo\
liwość ruchowego wy\
ycia się. Rozwój motoryki związany jest
z opanowaniem mowy.
Wiek 2-3 lat to okres w którym manipulacyjne ruchy przekształcają się w praksje (ruchy
celowe). Okres wczesnego dzieciństwa charakteryzuje rozrzutność ruchowa oraz bogactwo
form ruchu. Dziecko potrafi swobodnie chodzić, biegać, skakać, rzucać, chwytać, wspinać
się, utrzymywać równowagę statyczną i dynamiczną.
Okres przedszkolny (do około 7 lat). Wykonywane ruchy są płynne i harmoniczne.
Ka\
de ćwiczenie ruchowe cechuje odrębna struktura kinematyczna i dynamiczna. Struktura
kinematyczna ruchu to forma, rytm, tempo danego ćwiczenia. Rytm to stosunek czasu
trwania poszczególnych faz ruchu. Tempo ćwiczenia określamy przez liczbę ruchów
wykonywanych w jednostce czasu. Ruch ciała określamy zawsze względem drugiego ciała,
które uwa\
amy wtedy za nieruchome. Około 4-5 roku \
ycia występuje  pierwsze apogeum
motoryczności (Przewęda 1973). Ruchy dziecka są celowe, swobodne, płynne i przyjemne
dla oka. Serce pod względem fizjologicznym jest sprawne. Rozwinięta motoryczność
o charakterze zabawowo - sportowym. Większość dzieci potrafi harmonijnie podrzucać piłkę,
kopnąć ją, oddać skok z rozbiegu. Szybko uczą się jazdy na nartach, ły\
wach, potrafią
pływać, jez
dzić na rowerze. Chłopcy motorycznie zaczynają osiągać przewagę nad
dziewczętami. Trudności mogą się pojawić przy czynnościach wymagających znacznej
precyzji ruchów rąk na przykład podczas zapinania, sznurowania, jedzenia.
Zabawa powinna stanowić podstawowy sposób ruchowego wy\
ycia się. W trakcie
zabawy dziecko mo\
e wykazać się naturalną ekspresją ruchową. Zabawa stanowi podło\
e do
zaspokojenia potrzeb ruchowych, społecznych i poznawczych. Aktywność w zabawie
wywiera pozytywny wpływ na rozwój somatyczny, motoryczny i psychiczny dziecka
(Osiński 1996).
Okres młodszy szkolny (7 lat  10-12 lat). Występuję w tym wieku wstrząs szkolny,
to zjawisko związane z rozłąką z domem w niespotykanej dotychczas dla dziecka przestrzeni
czasowej. To jednocześnie czas du\
ej potrzeby ruchu,  wy\
ycia się przy jednoczesnym
braku dłu\
szej koncentracji uwagi.
W tym okresie 9-10 lat występuje  etap dziecka doskonałego (drugie apogeum
motoryczności). Dzieci charakteryzują się wyjątkową łatwością uczenia się ruchów we
wszystkich sportach, nawet zło\
onych ćwiczeniach gimnastycznych. Występuje wyjątkowa
22
celowość ruchów, doskonała harmonia i elastyczność (Przewęda 1973, Osiński 1996).
Dziecko chętnie współzawodniczy, radość sprawia sukces sportowy. Dzieci słabsze
w motoryce gorzej znoszą fazę adaptacyjną do warunków szkolnych, trudniej dostosowują się
do grupy rówieśniczej. Dymorfizm ju\
jest zaznaczony: chłopcy górują w biegach, rzutach
i skokach dziewczęta w ruchach manualnych, precyzji. Nadmiar pobudliwości mo\
e sprawiać
kłopoty wychowawcze.
Okres pokwitania (do 17 lat). Pokwitaniu często towarzyszy obni\
enie odporności
ustroju, zwiększona wra\
liwość, wewnętrzne skupienie, popęd do samotności, rodzący się
krytycyzm, chwiejność nastrojów, przewra\
liwienie, skłonność do kompleksów. W tym
okresie \
ycia mamy do czynienia z du\
ą troską o higienę osobistą, nale\
yty tryb \
ycia,
unikaniem i eliminacją stresów, z du\
ą ilością snu i wypoczynku biernego.
Znaczne przyrosty wielkości ciała, zmiany proporcji (alometria) powodują \
e zmienia się
proces biomechaniczny narządów ruchu. Zmiany siły mięśni są wolniejsze ni\
faza wzrostu.
Zaczyna się pojawiać w rozwoju somatycznym, motorycznym i psychicznym coraz większe
zró\
nicowanie. Chłopcy często zaczynają przeceniać swoje siły, wykazując się du\
ą odwagą
i skłonnością do popisu. Występuje te\
podwy\
szenie środka cię\
kości ciała
i nierównomierny rozrost mięśni, co mo\
e sprzyjać wystąpieniu pogorszenia się postawy
ciała (Osiński 1996). U dziewcząt obserwuje się obni\
enie poziomu wydolności fizycznej,
co ma związek z przyrostem masy tłuszczowej w okolicach bioder, zmianami proporcji ciała.
Dziewczęta charakteryzuje brak zdecydowania, niewiara w własne mo\
liwości i zmiana
zainteresowań społecznych. W efekcie zaczyna się unikanie aktywności fizycznej (kryzys
motoryczności). Stabilizacja sprawności następuje około 15  16 roku \
ycia (Przewęda 1973).
Aby przyczynić się do prawidłowego rozwoju młodzie\
y, zapobiec wadom postawy,
nale\
y proponować szczególnie atrakcyjne zajęcia fizyczne. Jest czas do wykazania się
inwencją animatorów i instruktorów rekreacji.
Okres młodzieńczy (do ok. 24 lat), to słaba wra\
liwość na działanie czynników
zewnętrznych, przy jednoczesnej, często wysokiej sprawności fizycznej. Daję się wtedy
kształtować zdolności motoryczne podczas systematycznego treningu. W okresie tym
występuje często brak motywacji i chęci ruchu. Jest to czas jak określa Wolański (1987),
maksymalnej wielkości danej cechy, która nie poddawana stymulacji, ulega zani\
aniu
wyjątkowo szybko. Uwa\
a się, \
e dopiero po 18 roku \
ycia mo\
na rozpocząć ćwiczenia
o zwiększonej intensywności związane z siłą.
23
Przed instytucjami związanymi z rekreacją fizyczną stoi wielkie zadanie dotarcia do
sporej grupy młodzie\
y, poniewa\
często nie jest ona objęta obligatoryjnym wychowaniem
fizycznym (wyjątek stanowi młodzie\
studencka i \
ołnierze). Nasilające się procesy
alkoholizmu, narkomanii, palenia papierosów i niehigieniczny tryb \
ycia nie pozostają bez
wpływu na zdolności motoryczne i na stan kondycji tej grupy młodzie\
y.
Okres wieku dorosłego i dojrzałego (do ok.45  55 lat). Przy doborze ćwiczeń powinno
się brać pod uwagę charakter wykonywanej pracy, tryb \
ycia, a dorobek młodości nie jest
trwały. Spadają zdolności motoryczne a regeneracja ulega przedłu\
eniu. Ju\
Z. Gilewicz
(1964) zauwa\
ał, spotykane wady postawy u osobników ró\
nych zawodów wynikające na
przykład ze sposobu wykonywania pracy jak tzw. Okrągłe plecy (szewcy, zegarmistrzowie),
wady kończyn u tragarzy, kowali i tak dalej. Wszystkie te wady wynikały
z niesymetrycznego obcią\
enia mięśni, przy jednoczesnym braku odpowiednich ćwiczeń
korekcyjnych.
Wa\
ną rolę dla utrzymania optymalnego poziomu kondycji spełnia zbiorowa jak
i indywidualna rekreacja fizyczna. Zaleca się w tym wieku codzienną gimnastykę poranną,
biegi w terenie, jazdę na rowerze, narciarstwo biegowe, piesze wyprawy turystyczne.
Dla zdrowia, psychofizycznej kondycji i właściwego rozwoju układu sercowo 
naczyniowego do najwa\
niejszych nale\
ą dyscypliny cykliczne oraz te o dynamicznym
charakterze uprawiane przynajmniej 2  3 razy w tygodniu (Osiński 1996).
Okres starzenia się i starości. O szybkości starzenia się decydują czynniki genetyczne,
\
ywienie, higiena wypoczynku, aktywność fizyczna. W tym czasie maleje wytrenowalność
organizmu.
W minionym stuleciu \
ycie ludzkie wydłu\
yło się na świecie o ponad 25 lat.
Systematycznie zwiększa się liczba ludności powy\
ej 65 roku \
ycia. Przeciętna długość \
ycia
dla kobiet w 2000 roku wyniosła 78 lat, dla mę\
czyzn 70 lat. Przewiduje się w Polsce w 2020
roku, \
e co czwarta osoba będzie w wieku powy\
ej 60 lat.
Proces starzenia się jest zjawiskiem nie do uniknięcia i dotyczy nas wszystkich. Starość
zaczyna się po 60 roku \
ycia (Szwarc i wsp. 1986). Najczęściej okres starości dzieli się na
dwa okresy: - wczesna starość (60  75 roku \
ycia), póz
na starość  (powy\
ej 75 roku \
ycia).
Często występuje rozbie\
ność pomiędzy wiekiem kalendarzowym a biologicznym, lecz nie
ustalono jeszcze wystarczających kryteriów oceny wieku, które byłyby powszechnie przyjęte.
Starzenie się nie jest chorobą, ale choroby przyspieszają starzenie się. Zmianom starczym
i ich wczesnemu występowaniu mo\
e zapobiec aktywność fizyczna, ćwiczenia fizyczne,
sport. Ćwiczenia fizyczne przywracają przemianę materii w tkance kostnej i aparacie
24
więzadłowym. Uprawianie sportu nawet w wieku starszym wpływa na poprawę wentylacji
płuc. Aktywność fizyczna jest skuteczną metodą w leczeniu chorób wieńcowych, chorób
nadciśnieniowych, otyłości, cukrzycy i innych. Ćwiczenia fizyczne to uznana metoda terapii
w kardiologii i geriatrii. Fizjologia wysiłku fizycznego wyjaśnia przyczyny przyrostu
wydolności fizycznej poprzez aktywność, a przez to poprawę stanu zdrowia zwłaszcza osób
starszych.
Aktywność fizyczna ma szerokie zastosowanie nie tylko w profilaktyce, lecz tak\
e w
leczeniu wielu zaburzeń i chorób zwłaszcza cywilizacyjnych i przewlekłych jak: mia\
d\
yca,
choroba niedokrwienna serca, zmiany zarostowe tętnic kończyn dolnych, choroba
nadciśnieniowa, choroby przewodu pokarmowego (nerwica \
ołądka, zaburzenia dróg
\
ółciowych, nie\
yty jelita grubego), choroby układu oddechowego (dychawica oskrzelowa,
przewlekłe nie\
yty oskrzeli, rozedma płuc), choroby przemiany materii  otyłość, cukrzyca,
nerwice ogólne i narządowe oraz zaburzenia psychiczne. Ćwiczenia fizyczne są doskonałą
rehabilitacją. Istnieją jednak choroby, gdzie wysiłek fizyczny nie jest wskazany, dlatego
osoby starsze powinny być pod stałą kontrolą lekarską (Szwarc i wsp. 1986).
Objawem motorycznego starzenia się jest zanik potrzeby ruchu. Występuje tzw. regres
właściwości psychomotorycznych. Brak wysiłku fizycznego powoduje spadek masy
mięśniowej (siły mięśniowej). W przedziale lat 65  85 występuje spadek siły mięśniowej
1,5% a mocy 3,5% rocznie, obni\
a się siła izometryczna, wytrzymałość mięśniowa, gibkość,
wzrasta natomiast odsetek tkanki tłuszczowej (Drabik 1995). Stała aktywność fizyczna
pozwala na osiąganie i utrzymanie wysokiego poziomu wydolności, co mo\
e wpłynąć na
oddalenie gwałtownego procesu starzenia się.
Poniewa\
jednym z objawów motorycznego starzenia się jest zanikanie pędu do ruchu,
nale\
y znalez
ć taką formę aktywności, która będzie atrakcyjna i zachęcała do aktywności do
końca \
ycia (Napierała 2002).
Sposobem na ograniczenie zmian starczych, zwłaszcza ich wczesnemu występowaniu,
jest aktywność fizyczna realizowana poprzez cele:
-zdrowotny (zalecane ćwiczenia przez lekarzy jako profilaktyka lub leczenie),
-utylitarny (podtrzymanie sprawności dla wykonywania podstawowych czynności
ruchowych),
- społeczny (chęć przebywania z ludz
mi, ucieczka przed samotnością),
- ludyczny (przeciwdziałanie nudzie i monotonii, chęć wypełnienia czasu wolnego).
25
Aktywność ruchowa wpływa na ogólne usprawnienie, posiada walory społeczno 
kulturowe, jest przyjemnym sposobem spędzania czasu wolnego, formą kulturalnej rozrywki.
Proces starzenia się społeczeństw, będący problemem dla rządów wielu krajów, będzie
tworzyć nowe rynki zbytu szczególnie dla turystyki, która w tym procesie mo\
e zyskać
najwięcej. Turystyka ludzi starszych jest często utrudniona ze względu na zbyt wysokie
koszty, bariery architektoniczne dla mniej sprawnych, lęk przed nieznanym i brak nawyków
spędzania czasu wolnego w ten sposób (Napierała 2002).
Aktywności ludzi starszych wyznacza trzy zasadnicze cele:
1. Aktywność prewencyjna mająca na celu zapobieganie przedwczesnemu starzeniu się.
Ta forma aktywności wymaga zorganizowanych poczynań, odpowiednio kontrolowanego
programu. Działania profilaktyczne powinny mieć charakter kompleksowy, łącząc aktywność
ruchową ze zmianą stylu \
ycia, sposobu od\
ywiania się, odrzucenia u\
ywek.
2. Aktywność rekreacyjna, która przejawia się w ró\
nych formach czynnego
wypoczynku, sportu, ćwiczeń uspakajających (często realizowana indywidualnie,
to aktywność zale\
ności od upodobań i mo\
liwości osób).
3. Aktywność leczniczo  rehabilitacyjna. Celem jej jest przywrócenie sprawności po
przebytej ostrej chorobie oraz zapobieganie utracie sprawności i postępującego starzenia się.
Osobom starszym zaleca się: gimnastykę, gry ruchowe mniej intensywne, kolarstwo,
marsze, truchty i spacery, narciarstwo nizinne, pływanie, polowanie, łucznictwo, tańce,
strzelectwo, turystyka, wędkarstwo. Nie są wskazane ćwiczenia, gdzie stosowane są zrywy,
przyspieszenia, nagłe zmiany pozycji ciała (przewroty, skoki do wody itp.).
Nie dlatego kończymy ze sportem bo się starzejemy, lecz starzejemy się bo skończyliśmy
ze sportem.
26