SZKOLNY PROGRAM
PROFILAKTYCZNY
Opracowała:
Anna Chodakowska
Rozdział 1 ZAJ
CIA INTEGRACYJNE
ZAJ
CIA 1 Poznajemy siÄ™ lepiej
Cele
Integracja klasy poprzez lepsze poznanie siebie nawzajem.
Budowanie wzajemnego zaufania i otwartości.
Wprowadzenie do dalszych zajęć, zwiastun aktywnych metod pracy z grupą.
Ćwiczenie 1
Zabawa polega na tym, iż uczniowie, chodząc po klasie, dobierają się w różne grupy według podanych
kategorii. Dokładniej mówiąc - wzajemnie odnajdują się.
Rysujemy ramkę na tablicy zapisując ,u góry numer klasy. Wpisujemy pierwszą kategorię i mówimy:
dobierzcie się według swoich znaków zodiaku... , pytamy jaki znak reprezentują poszczególne grupy. Na
koniec proponujemy: Popatrzcie na siebie i zapamiętujcie kto jest w waszym znaku, a teraz rozejdz
cie siÄ™ i
dobierzcie według innej kategorii".
Klasa 1 a
Znak zodiaku
Ulubiony kolor
Itp...
Propozycje kategorii:
Znak zodiaku, ulubiony kolor, gatunek muzyki, który lubisz, ulubiony gatunek filmu (potrawy,
sportu), ulubiony przedmiot w szkole, jakim zwierzakiem chciałbyś być, kto ma taki sam kolor oczu,
ulubiona bajka animowana, kolor skarpetek, które masz na sobie itp.
Tak szybko jak się da spróbuj wciągnąć klasę w wymyślanie interesujących ich kategorii. Dbaj jednak,
aby dawały one co najmniej trzy możliwości wyboru i były bardzo konkretne tzn. dające możliwości
podjęcia szybkiej decyzji. Sugerujemy, aby unikać kategorii dzielącej klasę na dwie części np.: kto kocha
LegiÄ™?
Sposób realizacji
- prowadzisz kolejne prezentacje grup, po każdym dokonanym wyborze,
- dopytujesz grupy o różne rzeczy w trakcie prezentacji: np. dlaczego czarny kolor, co fajnego jest w
piłce nożnej, jak to jest być ptakiem, czy nadal lubisz oglądać Kubusia Puchatka, itp.,
-jeśli ktoś nie może się zdecydować zachęcasz, aby jednak wybrał jedną grupę,
- możesz przygotować ciekawy, krótki komentarz do niektórych kategorii: np. aktualny horoskop na
nadchodzący tydzień, interpretację znaczenia kolorów itp.
Omówienie
Zapytaj uczniów czy podobała im się zabawa, czy wiedzieli do tej pory aż tyle o sobie, czy
dowiedzieli się czegoś nowego; co było ciekawe, zaskakujące?
Pomoce:
Załącznik 1. Charakterystyki poszczególnych znaków zodiaku:
2
Ćwiczenie 2. Wzajemne poznawanie
Pomoce: karty ćwiczeń UKA
ADANKA, AUTOGRAFY i PUZZLE,
długopisy.
Podczas wykonywania ćwiczeń UKA
ADANKA, AUTOGRAFY 1 PUZZLE uczestnicy chodzÄ…
po klasie i wyszukujÄ… odpowiednie osoby.
Ćwiczenie 3. Niedokończone zdania
Pomoce: karty ćwiczeń NIEDOKOC
CZONE ZDANIA.
Sposób realizacji
l. Odczytujemy wybrane zdania z karty ćwiczeń i prosimy uczestników o ich dokończenie.
Uczestnicy mogą zgłaszać się sami lub odpowiadać w takiej kolejności, w jakiej siedzą w
kole, zmieniając po każdej rundzie kierunek.
2. Każdy uczestnik ma prawo pasować. Aby uczestnicy jak najrzadziej korzystali z tego prawa,
należy wybierać zdania dostosowane do grupy.
Ćwiczenie można powtórzyć na dalszym etapie pracy z grupą, wybierając wówczas inne zdania
do dokończenia.
Podsumowanie
Ćwiczenie to prowadzący może wykorzystać w sytuacji, gdy chce
zapanować nad grupą. Można także przeprowadzić je w przerwie
między innymi ćwiczeniami. Zdania typu  Czuję się teraz...".
 Wolałbym teraz być..." pozwolą zorientować się w aktualnych
nastrojach w grupie.
3
ZAJ
CIA NR 2 Bawimy siÄ™
Cele
Nauka współpracy i współdziałania w grupie
Budowanie zaufania do kolegów
Nabycie umiejętności zabawy w grupie bez stymulacji środkami
uzależniającymi
Diagnoza stopnia integracji klasy, atmosfery i wzajemnej tolerancji panującej wśród
uczniów.
Ćwiczenie 1 Zapamiętywanie imion.
Pomoce: niepotrzebne.
Sposób realizacji
1. Ćwiczenie to ma charakter krótkiej gry. Można je wykorzystać jako ćwiczenie rozgrzewające
lub zapoznajÄ…ce.
2. Grupa tworzy koło. Jeden z uczestników przedstawia się, mówiąc np.:  Nazywam się Jan".
Następna osoba mówi:  Nazywam się Tomek, a to jest Jan". Kolejna osoba mówi:
 Nazywam siÄ™ Alina. To jest Tomek, a to Jan".
3. Następna osoba może prowadzić dalej wyliczankę lub zacząć ją od początku.
Inne warianty
1. Do imienia można dodawać słowo rymujące się, zaczynające się od tej samej litery lub pasujące
z innego powodu, np.:  Mały Maciek",  A
ukasz Brzuchacz",  Panna Anna",  Leszek
Åšmieszek",  Piotr Trzpiot",  Marzena Marzycielka".
2. Oprócz imienia można też podać ulubione zajęcie, np.:  Nazywam się Jan. Lubię odnawiać stare
meble".
Ćwiczenie 2 Tratwa ratunkowa
Wielkość grupy: od 8 do 10 osób w każdym zespole.
Pomoce: karton o wymiarach 60 cm x 90 cm.
Sposób realizacji
1. Prowadzący kładzie karton na podłodze i wyjaśnia, że przedstawia on tratwę ratunkową.
2. Wszyscy członkowie zespołu (od 8 do 10 osób) mają zmieścić się na tratwie, stojąc na niej
przynajmniej jedną nogą i wytrzymać w tej pozycji przez 30 sekund.
3. Każdy zespół ma 3 minuty na przygotowanie.
4. Jeśli zespołów jest więcej, ćwiczenie wykonują naprzeciwko siebie.
4
Podsumowanie
Czy zespołom udało się wykonać to ćwiczenie? Czy uwidoczniły się role,
jakie uczestnicy przyjmujÄ… w relacjach z innymi ludz
mi i podczas
wykonywania zadań? Czy wszyscy pracowali razem, czy też niektóre osoby
zostały wyłączone? Uczestnicy powinni też odpowiedzieć na pytanie, w jaki
sposób najlepiej współpracować przy rozwiązywaniu problemów.
Ćwiczenie 3 Współpraca
Pomoce: kartki, długopisy.
Sposób realizacji
1. Prowadzący mówi uczestnikom, że wybierają się na wycieczkę, np. na Mazury, w
Bieszczady albo za granicÄ™.
2. Grupa dzieli się na 4-6-osobowe zespoły.
3. W ciągu 10 minut każdy zespół powinien ustalić, co zabrać ze sobą na wycieczkę.
Podsumowanie
Zadajemy zespołom następujące pytania:
W jaki sposób zdecydowaliście, co ze sobą zabrać?
Czy słuchaliście głosów innych?
Jakie role związane z wykonaniem zadania i kontaktami między
ludz
mi przyjmowali poszczególni członkowie zespołów?
Inne warianty
W każdym zespole wyznaczamy jedną osobę do obserwacji ról.
Zespoły otrzymują dodatkowy czas na ustalenie hierarchii przydatności zabieranych rzeczy.
5
Ćwiczenie 4 Siad grupowy
Uczestnicy stają w kole twarzą w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara i
obejmują partnera w talii. Należy stać bardzo blisko siebie, prawie dotykając się.
Kolana i stopy powinny być złączone. Kiedy policzymy do trzech, wszyscy powoli
siadają, opierając się o kolano osoby z tyłu. Ażeby koło się nie rozerwało, należy
zadbać, aby: było ono równe, wszyscy siadali i wstawali w tym samym momencie.
Ćwiczenie to można przeprowadzać w grupach liczących ponad 10 osób.
Inne warianty
Podczas powtórnego wykonywania ćwiczenia uczestnicy mogą być zwróceni w drugą stronę.
Można też spróbować  grupowego chodzenia" - podczas  grupowego siadu" wszyscy
przesuwają jednocześnie najpierw prawą nogę, potem lewą, potem znowu prawą, itd.
Ćwiczenie 5 Grupki
Uczestnicy chodzą po sali. Kiedy prowadzący mówi  dwa",  trzy" lub  cztery"
(można też
wymieniać większe liczby), uczestnicy tworzą grupy składające się z odpowiedniej
liczby osób. Ci, którym nie uda się dołączyć do żadnej z grup, nie odpadają z gry,
lecz dalej biorą w niej udział.
Ćwiczenie to umożliwia podział grupy na zespoły  na wesoło". Zamiast podawać
liczbę, można powiedzieć jakieś zdanie, na podstawie którego uczestnicy muszą sami
odgadnąć, o jaką liczbę chodzi, np.  liczba planet w układzie słonecznym".
Inny wariant
Jeśli grupa liczy ponad 12 osób i nie chcemy, by dzieliła się na mniejsze grupki,
możemy ustawić wszystkich w kole i poprosić, by chwycili się za ręce. Uczestnicy
mają zrobić ogromny supeł, przechodząc nad lub pod złączonymi rękami dopóty,
dopóki nikt nie będzie mógł się poruszyć. Następnie należy rozwikłać supeł nie
puszczając rąk i ponownie utworzyć koło.
Ćwiczenie 6. Uuuuch...
Stojąc uczestnicy wyciągają ręce do góry i robią głęboki wdech. Następnie robią szybki
skłon, opuszczają ręce i starają się dotknąć palców stóp, jednocześnie wypuszczając
powietrze z płuc. Ćwiczenie należy powtórzyć kilkakrotnie
Ćwiczenie 7. Ślepe samochody
Uczestnicy tworzą pary, wyszukując partnerów mniej więcej tego samego wzrostu. W parach
stają jeden za drugim, zwróceni w tę samą stronę. Osoba stojąca z przodu -samochód - ma ręce
wyciągnięte do przodu, dłonie uniesione do góry, tak że są one jakby zderzakami, i zamknięte
oczy. Osoba, z tyłu - kierowca prowadzi samochód. Za kierownicę służą jej ramiona partnera.
Po kilku minutach należy zamienić się rolami.
6
Ćwiczenie 8. Krzesła
Uczestnicy siadają na rozstawionych dookoła krzesłach. Jedna osoba, stojąca pośrodku, nie ma
krzesła. Osoba ta mówi:  Wszyscy, którzy..." i wówczas wszyscy, którzy mieszczą się w danej
kategorii muszą wstać i usiąść w innym miejscu. Nie może to być miejsce bezpośrednio obok.
Osoba, dla której zabrakło krzesła, znowu staje pośrodku i mówi:
 Wszyscy, którzy..." itd. Osoba, która stoi, nie musi spełniać podawanego przez siebie
kryterium.
Przykłady:
Wszyscy, którzy... mają na sobie dżinsy ... mają czarne
włosy ... mają na sobie coś czerwonego
Wszyscy, którzy... lubią lody
... umyli dziś rano zęby ... nie urodzili się
w Warszawie
Inny wariant
Każdy uczestnik wymienia swój ulubiony owoc. Nazwy owoców mogą się powtarzać. Osoba
stojąca pośrodku wymienia kilka z podanych nazw owoców, np. jabłka, gruszki, pomarańcze", a
następnie mówi  zmiana". Ci, których ulubione owoce zostały wymienione muszą wstać i znalez
ć
sobie inne miejsce. Osoba stojąca pośrodku też próbuje usiąść na jednym ze zwolnionych krzeseł.
Można wyliczyć tyle owoców, ile się tylko zechce lub powiedzieć  kosz owoców" - wówczas
wszyscy muszą wstać.
Ćwiczenie 9. Punkty oparcia
Ćwiczenie to najlepiej przeprowadzić w parach, chociaż można też wykonać je indywidualnie lub
w większych grupach. Wymieniamy pewną liczbę. Każda para musi oprzeć się o podłogę w tylu
punktach, ile wskazuje wymiemon%4iczba. Jeśli np. mówimy  trzy", pary mogą oprzeć się na
jednej ręce i dwóch nogach.
Ćwiczenie 10. Zgadnij, co to jest
Jest to ćwiczenie szczególnie pomocne w rozwijaniu umiejętności odgrywania ról. Uczestnicy
tworzą grupy liczące nie więcej niż 12 osób, następnie w grupach tych siadają w koło. Każdy
uczestnik wybiera sobie jakiś przedmiot i nie mówiąc pozostałym co to jest stara się go
zademonstrować. Pozostali członkowie grupy mają odgadnąć, co to za przedmiot.
Przykłady przedmiotów do odgadnięcia: Walkman, żelazko, fotografia w ramkach, zabawka na
baterie.
POMOCE DO ZAJ
Ć 2:
Załącznik 2 Układanka
Załącznik 3 Autografy
Załącznik 4 Puzzle
Załącznik 5 Niedokończone zdania
7
Załącznik 1. Charakterystyki poszczególnych znaków zodiaku:
BARAN 21.03 -20.04
Jest uosobieniem energii i wigoru. Zawsze pewny siebie. Kocha ruch. Lubi rozkazywać i narzucać
swoją wolę. Mówi to, co myśli. Szybko podejmuje decyzje. Pragnie być podziwiany. Jako wróg
jest groz
nym przeciwnikiem, jako przyjaciel  wiernym towarzyszem. Otacza siÄ™ ludz
mi, którzy
tak jak on uprawiają sport, chodzą na piesze wycieczki, śpią w namiotach i biorą udział w zdrowej
rywalizacji. Dla przyjaciół zawsze ma czas. Jest szczery i bezpośredni.
BYK 21.04-21.05
Rozsądny, konsekwentny, wytrwały. Ceni sobie przyjemności, przepych i wygody. Lubi otaczać
się pięknymi przedmiotami, nie znosi prowizorki i niemodnych rzeczy. Jest rozrzutny, pieniądze
wydaje z dużą przyjemnością.
Odnosi duże sukcesy towarzyskie. Od swoich znajomych nigdy nie wymaga więcej niż sam daje.
Jest podatny na wpływ kolegów, ale potrafi zarazić ich swoją pasją. Nie jest nudny, umie
korzystać z życia, ale bez narażania się na niebezpieczeństwo i plotki.
BLIy
NI
TA 22.05-22.06
Są  jak żywe srebro  w jednym momencie pełne żarliwości i entuzjazmu, a już po chwili
chłodne i obojętne na wszystko. Wciąż pędzą ku nowemu, nieznanemu światu.
W kontaktach z przyjaciółmi są nieprzewidywalne. Raz układne i wylewne, a za moment
nieprzystępne. Gdy są w dobrym humorze, potrafią być świetnymi kompanami. Zmartwioną osobę
pocieszą i sprawią, że życie nabierze dla niej nowych barw.
RAK 23.06-22.07
Uczciwy, wrażliwy, towarzyski, działa w zależności od emocji. Bywa nieufny i niezwykle
delikatny. Uczucia traktuje poważnie. Często cierpi, gdyż za bardzo się wszystkim przejmuje.
Początkowo w towarzystwie jest zamkniętym w sobie odludkiem. Bliższy kontakt nawiąże
dopiero z tymi osobami, które go docenią. Rzadko komu się zwierza czy opowiada o swoich
kłopotach czy radościach. Lubi być rozpieszczany, podoba mu się gdy jest w centrum uwagi.
LEW 23.07-23.08
Uwielbia zajmować pierwsze szeregi i walczyć. To silna osobowość. Ma duże poczucie własnej
wartości. Cechuje go odwaga, lojalność, energia, godność. Lubi otaczać się luksusem. Otoczony
jest gronem wiernych przyjaciół, którzy świetnie się z nim bawią i korzystają z jego
wielkoduszności. Nie odstrasza uch nawet brak ogłady, wulgarny sposób wysławiania się i
arogancja. Biada temu, kto odważy się go skrzywdzić. Broni zacięcie swojego honoru.
PANNA 24.08-23.09
Wymaga bardzo dużo do siebie i wiele od innych. Jest powściągliwa i skromna. Kocha jasne
sytuacje, jest skrupulatna. Nie znosi się śpieszyć a tym bardziej spóz
niać.
Potrafi zmęczyć otoczenie wiecznym krytykanctwem. Zawsze ma komuś coś do zarzucenia, co
zraża do niej ludzi. Mimo to jest ceniona przez kolegów, ma wielu przyjaciół. Chętnie pomaga
innym w potrzebie, można na niej polegać. W trudnych sytuacjach zachowuje zimną krew.
WAGA 24.09-23.10
Jest towarzyska i lubi zmiany. Nie potrafi być sama. Flirtowanie ma we krwi. Starannie wyważa
sądy. Chętnie idzie na kompromis i dba o to, aby wszyscy byli zadowoleni. Jedną z jej wad jest
gadulstwo. Lubi otaczać się doradcami i konsultować decyzje z przyjaciółkami. Mam przyjemny
sposób bycia, tryska pomysłami, każdy czuje się dobrze w jej towarzystwie. Koleżanki i koledzy
chętnie zapraszają ją na przyjęcia. Na swoich przyjaciół zawsze może liczyć.
SKORPION 24.10-22.11
Tajemniczy i zamknięty w sobie. Rozsądny, ambitny i zdecydowany. Nie ujawnia emocji, nie
znosi kompromisów. Posiada zdolności przewidywania z połączoną niezwykłą intuicją. Trudno go
rozgryz
ć, ale jeżeli się z kimś zaprzyjaz
ni, jest mu szczerze oddany, czyjąś zdradę uważa za
przewinienie, którego się nie wybacza. Zawsze można liczyć na jego pomoc.
STRZELEC 23.11-21.12
Wielkoduszny, sympatyczny i otwarty. Nie ma nic do ukrycia. Lubi wolność i wesołe
towarzystwo. Ze swoją energią i poczuciem humoru jest mile widziany w każdym towarzystwie.
8
Ujmujący sposób bycia sprawia, że otacza go krąg znajomych. Jego pomysłowość bywa atrakcją
na przyjęciach i wycieczkach. Nie jest obojętny na krzywdy ludzkie, chętnie służy pomocą.
KOZIOROŻEC 22.12-20.01
Poważny, ambitnym sumienny. Snuje wielkie plany i niezmordowanie dąży do celu. Nawet, jeśli
jest zajęty, znajdzie moment, aby się rozsądnie zastanowić nad konkretnymi posunięciami.
W jego towarzystwie nie należy oczekiwać szalonych wyskoków. Każda wycieczka musi być
przez niego zaplanowana i opracowana w najdrobniejszych szczegółach. I nawet jeśli ktoś inny
wez
mie sprawy w swoje ręce, Koziorożec podda się temu niechętnie. Nie powstrzyma się przy
tym od krytyki. Ma kilku przyjaciół, którzy mogą na nim polegać.
WODNIK 21.01-18.02
Żyje według własnego pomysłu, nie przejmuje się tym, co inni powiedzą. Trudno mu się pogodzić
z pospolitą rzeczywistością. Z przyjacielem podzieli się wszystkim co ma.
Bez specjalnego wysiłku staje się duszą towarzystwa. Ceni sobie solidność. Nawet jeśli do niego
przystanie ktoś z marginesu społecznego, może liczyć na jego bezinteresowną pomoc. Toteż
często można go zauważyć w gronie bezrobotnych, zaniedbanych, rozrabiających, czyli ludzi,
którzy nie budzą powszechnego zaufania. Znajomych ma wielu, ale przyjaciół tylko kilku i
dobiera ich bardzo starannie.
RYBY 19.02-20.03
Wrażliwe i pełne sprzeczności, mają największe serce. Bywają niezaradne i roztargnione. Lubią
mieć własne tajemnice. Często w samotności i ciszy oddają się marzeniom, uciekając we własny,
tajemniczy świat.
Otoczone wianuszkiem znajomych, szczodrze rozdają słowa otuchy, pocieszenia nadziei. W
zamian za to oczekują odrobiny ciepła i czułości. Bywa jednak, że są wykorzystywane i cierpią. Z
czasem mogą nawet zrazić się do życia towarzyskiego i zamknąć się w sobie
9
Załącznik 2. UKA
ADANKA
10
Załącznik 3.AUTOGRAFY
Z poniższych zdań wybierz 5 dowolnych i oznacz je krzyżykiem. Następnie wyszukaj osoby,
które odpowiadają wybranym przez ciebie kategoriom. Osoby te powinny złożyć swoje
podpisy przy właściwych zdaniach. Z każdą z nich chwilę porozmawiaj.
Ma taki sam znak zodiaku jak ja
Woli pracować sam Lubi
wątróbkę Czyta poezję
Wydaje mi siÄ™ atrakcyjny Potrafi
zwinąć język w trąbkę Wierzy w
magię Lubi pracować w ogrodzie
Czasem pracuje zarobkowo
Wydaje siÄ™ sympatyczny
Jego ręka ma taką samą długość jak moja
Jest za otwartością
Gra na jakimÅ› instrumencie
KiedyÅ› palii papierosy
Lubi rywalizacjÄ™
11
Załącznik 4.PUZZLE
12
Załącznik 5. NIEDOKOC
CZONE ZDANIA
Dzisiaj czujÄ™ siÄ™...
W grupie przeważnie znajduję się w roli...
Gdybym mógł pojechać gdzie zechcę, wybrałbym...
Dwie rzeczy, które podobają mi się w sobie samym, to...
Mój ulubiony pisarz (książka, kompozytor, piosenka) to...
Jedna z najszczęśliwszych chwil mojego życia...
Osiągnięcie, z którego jestem naprawdę dumny, to...
Chciałbym, żeby...
Najbardziej jestem szczęśliwy, kiedy...
UczÄ™ siÄ™...
Jest mi smutno, kiedy...
Uczestniczę w tych zajęciach, żeby...
Będę rozczarowany tymi zajęciami, jeśli...
Od prowadzÄ…cego oczekujÄ™...
MojÄ… ulubionÄ… gwiazdÄ… filmowÄ… jest...
Moje hobby to...
Kiedy jestem sam, lubiÄ™...
Dwa słowa opisujące mnie to...
Najważniejsza cecha przyjaciela (ucznia, nauczyciela) to moim zdaniem....
JednÄ… z moich najlepszych cech jest...
Jedną z-moich ulubionych książek jest...
Prezent urodzinowy, który pamiętam, to...
Moją rodzinę można opisać słowami...
W mojej rodzinie jestem... , Mój ulubiony deser to...
Moje najlepsze wakacje...
W przyszłości chciałbym zostać...
Najbardziej w mojej szkole (pracy) podoba mi siÄ™...
Chce mi się śmiać, kiedy...
Mój ulubiony film animowany to...
Kiedy jestem zły...
ZÅ‚oszczÄ™ siÄ™, kiedy...
To, co chciałbym wynieść z tych zajęć, to...
Mam nadzieję, że te zajęcia...
Chcę (nie chcę), żeby prowadzący...
Polak, którego naprawdę podziwiam, to...
13
Mój ulubiony napój to...
14
Rozdział 2 POCZUCIE WA
ASNEJ WARTOÅšCI
Zajęcia nr 1
Cele
Rozwijać samoświadomość własnych wad i zalet.
Ćwiczyć mówienie dobrze o sobie i o innych.
Ćwiczenie 1 Ćwiczenie z listą przymiotników
Następujące ćwiczenie ma ci dać okazję do pokazania innym członkom grupy twojego
spojrzenia na samego siebie i do otrzymania informacji zwrotnych, jak inni ciebie widzÄ….
Sposób realizacji
1. Każdy czyta listę przymiotników i zakreśla sześć, które, jak sądzi, najlepiej go opisują.
2. Następnie każdy pokazuje pozostałym, jakie przymiotniki zakreślił. Póz
niej inni pokazujÄ…
mu, jakie przymiotniki by wybrali, gdyby mieli go opisać. Nie przeznaczajcie na jedną osobę
więcej niż pięć do dziesięciu minut.
Pomoce: lista przymiotników, długopisy
15
LISTA PRZYMIORNIKÓW
agresywny dumny przesadny towarzyski
ambitny dyskretny miły zadziorny
apodyktyczny dziecinny obowiÄ…zkowy sentymentalny
arogancki dzielny przewidujÄ…cy troskliwy
autorytatywny dziwny mocny zapobiegliwy
bezmyślny energiczny obyty serdeczny
bezpośredni fałszywy przystępny twardy
bezradny głupi mściwy zaradny
beztroski gruboskórny odpowiedzialny silny
bierny grzeszny psotny twórczy
błyskotliwy hardy nadęty zarozumiały
bojaz
liwy hojny odważny skąpy
buntowniczy operatywny pyszny uczciwy
butny opiekuńczy naiwny zasadniczy
bystry opryskliwy ofiarny skromny
impulsywny oschły racjonalny uczuciowy
inteligentny pedantyczny naturalny zawistny
irytujący pobłażliwy ojcowski skryty
kapryśny pogodny radosny uczynny
kłótliwy pokorny napięty zawzięty
konformistyczny pomysłowy okrutny słaby
konsekwentny porywczy refleksyjny ufny
krytyczny posłuszny natrętny zdecydowany
krzykliwy potulny opanowany smutny
lekkomyślny lojalny religijny uległy
leniwy nieufny rozrzutny zdolny
logiczny powolny szczery solidny
chciwy chłodny lubiany romantyczny uparty
chytry chwiejny nieuprzejmy rozsÄ…dny zdyscyplinowany
cichy poważny szlachetny spokojny
ciekawy Å‚agodny wybuchowy upozowany
ciepły cierpliwy nieustępliwy roztrzepany zgodny
cyniczny powściągliwy sztuczny spontaniczny
czuły łatwowierny wykształcony uprzejmy
dobry niezależny rozumny zgorzkniały
dociekliwy praktyczny sztywny spostrzegawczy
dojrzały macierzyński wymagający uroczy,
dokładny niezdecydowany rzeczowy zgryz
liwy
dominujący pretensjonalny śmiały sprawny
nerwowy małoduszny wyniosły ustępliwy
nieobliczalny niezgrabny rzetelny złośliwy
nieodporny prostolinijny tajemniczy stanowczy
nieodpowiedzialny małomówny wyrozumiały utalentowany
nieopanowany niezrównoważony samoakceptujący zmienny
niepamiętliwy protekcjonalny taktowny staranny
niepraktyczny małostkowy wytrwały uważający
nieprzystępny nowoczesny samolubny zmysłowy
nierozsądny próżny tchórzliwy staroświecki
niesamodzielny marzycielski zachłanny wesoły
niesolidny nudny samorealizujÄ…cy zrezygnowany
nieśmiały przedsiębiorczy tolerancyjny subtelny
doświadczony mądry zadufany wielkoduszny
dowcipny drażliwy obłudny samoświadomy zrównoważony
16
sumienny surowy swobodny sympatyczny
wierny wrażliwy wspaniałomyślny wstydliwy .
zwyczajny życiowy życzliwy żywy.
17
ĆWICZENIE 2 Moje zalety i wady
Pomoce: karty ćwiczeń MOJE ZALETY I WADY, długopisy
Sposób realizacji
1. Uczestnicy wypełniają karty ćwiczeń MOJE ZALETY I WADY. Osoba prowadząca
podkreśla, że więcej uwagi należy poświecić rubryce  Zalety". W zaletach można wypisać
swoje mocne strony wyglądu (np. ktoś może mieć ładne włosy, kolor oczu, być przystojnym
....), cechy charakteru (np. pracowity łagodny koleżeński ...) i to co umie robić najlepiej (np.
płynnie czyta, ładnie rysuje, robi zdjęcia, ładnie siedzi ...)
W ćwiczeniu tym kładzie się nacisk na rubrykę  dobre strony po to, by wzmocnić poczucie
własnej wartości uczestników. Gdyby niektórzy mieli trudności z wypełnianiem rubryki,
należy poprosić ich kolegów o wymienienie zalet, jakie widzą w danych osobach.
2. Uczestnicy kolejno omawiają wypełnione karty.
3. Na zakończenie ćwiczenia można zadać między innymi następujące pytania:
Czy zadziwia was ilość zalet jakie posiadacie?
Jakie sÄ… proporcje zalet i wad?
Czy można pozbyć się posiadanych wad?
Czy posiadacie jakieś cechy, które w pewnych sytuacjach mogą okazać się pozytywne,
a w innych negatywne?
Inny wariant
Prowadzący zadaje uczestnikom następujące pytania:
Gdyby ktoś poprosił was o opowiedzenie waszych zaletach, jak byście się czuli?
Dlaczego niektórym ludziom łatwiej jest mówić o swoich wadach niż zaletach?
Jak siÄ™ czujecie gdy ktoÅ› prosi was o opowiedzenie o zaletach innej osoby?
Dlaczego czasami trudno jest powiedzieć komuś o jego zaletach?
ĆWICZENIE 3 Zwierzęta
Pomoce: papier nieliniowany, długopisy.
Sposób realizacji:
l. Prowadzący rozdaje uczestnikom kartki i długopisy.
2. Na kartkach uczestnicy przedstawiają siebie jako zwierzęta, które powinny posiadać takie
cechy, jak rysujący je uczestnicy. Nic należy niczego pisać.
3 Kiedy rysunek jest gotowy papier należy złożyć tak, by rysunek był niewidoczny
4. Każdy uczestnik losuje jeden rysunek
5. Na wylosowanych kartkach uczestnicy wypisujÄ… wszystkie cechy, jakie, ich zdaniem,
posiadają przedstawione na rysunkach zwierzęta.
6 Uczestnicy kolejno pokazujÄ… wszystkim wylosowane rysunki i odczytujÄ… wypisane cechy.
Grupa odgaduje autorów rysunków.
Podsumowanie
Należy pamiętać o tym, że wypisywane cechy mają być wyłącznie
pozytywne. Po odgadnięciu autorstwa rysunek wraca do autora.
.
Zajęcia 2
Ćwiczenie 1 Wzmocnienie
Zaproponuj wymianę informacji na temat poszczególnych osób poprzez kartkę, na którą u
góry będzie zapisane imię osoby. Jeden drugiemu ma podawać kartkę wpisując na nią dwa
zdania kierowane do osoby, której imię widnieje na kartce. Kolejna osoba zagina fragment
kartki zapisanej przez poprzednią osobę (powstaje harmonijka) i pisze swój tekst. Zdania mają
zaczynać się od słów:
- lubiÄ™ CiÄ™ za ...........
- lubiÄ™ u Ciebie.............
Kartki krążą dotąd aż nie wrócą do właścicieli.
Inny wariant
Uczestnicy zabawy siedzą w kole. Wskazana osoba kończy zdanie kierowanie do osoby z
prawej strony.:
- lubiÄ™ CiÄ™ za ...........
- lubiÄ™ u Ciebie.............
Każdy kolejno wypowiada zdanie o osobie siedzącej (stojącej) z prawej strony.
Ćwiczenie 2 z wykorzystaniem fantazji
Pomoce: Karty ćwiczenń  Wymyślone sytuacje
Otwartość jest lepiej odbierana, kiedy mówisz innym wprost, jak reagujesz na bieżącą
sytuację. Jednakże bardzo często wyrażamy siebie nie wprost, lecz na przykład przez
opowiadane dowcipy, przez to, co nas śmieszy, książki, które nas interesują, filmy,
Które oglądamy. Wszystkie te wybory i działania mówią innym coś o nas. Często
możemy się dowiedzieć o sobie czegoś, czego nie jesteśmy w pełni świadomi,
analizując sny, marzenia, zainteresowania, system wartości czy usposobienie.
Następujące ćwiczenie pozwoli nam użyć wyobraz
ni w sposób, który może prowadzić
do większej świadomość samego siebie i poznać siebie nawzajem w nowy i interesujący
sposób.
Poniżej mamy serię wymyślonych sytuacji. Dotyczą wchodzenia w związki z
samotnymi ludz
mi albo udzielania pomocy osobom, które wydają się tego potrzebować.
Procedura tego ćwiczenia jest następująca:
1. Podzielcie siÄ™ na trzyosobowe grupy.
2. Prowadzący przedstawia nie zakończoną, wyimaginowaną sytuację.
3. Każdy członek trójki obmyśla swoje zakończenie tej sytuacji. Jeśli chcecie,
zapiszcie te zakończenia.
4. Przedstawcie swoje zakończenia grupie.
5.Porozmawiajcie w całej grupie o tym, czego dowiedzieliście się o sobie samych o
innych ludziach.
Wymyślone sytuacje
1. Idziesz ciemną ulicą. Przed sobą widzisz latarnię. Podchodzisz coraz bliżej. Pod
latarnią stoi dziewczyna i płacze. Co robisz? Co dalej?
2. Jesz obiad w stołówce szkolnej. Bierzesz tacę i wchodzisz do jadalni. Jest tu tłok,
hałas, pełno ludzi, którzy śmieją się wrzeszczą i dobrze się czują. W kącie siedzi przy
stole samotny chłopiec. Co robisz? Co dalej?
3. Idziesz na przyjęcie. Wchodzisz, zdejmujesz płaszcz, dostajesz coś do picia i
zaczynasz rozmawiać z przyjaciółmi. Pośrodku pokoju stoi zupełnie samotnie ktoś,
kogo nie znasz. Dziesięć minut póz
niej ciÄ…gle tak stoi samotnie. Co robisz? Co dalej?
4. Jesteś na meczu koszykówki. Jest przerwa. Rozmawiasz z kilkoma znajomymi.
Obok stoi ktoś, kogo przypadkowo poznałeś tydzień wcześniej. Robi przykre i brzydkie
uwagi do osób, które są z nim. Wszyscy go opuszczają. Podchodzisz, a on ci ubliża. Co
robisz? Co dalej?
5. Siedzisz w klasie. Kilka osób natrząsa się z innego ucznia. On na pewno czuje się
dotknięty. Spotyka twój wzrok i patrzy na ciebie. Co robisz? Co dalej?
6. Patrzysz na grupę znajomych, którzy rozmawiają przed restauracją. Ktoś, kogo
uważają za obcego i dziwnego podchodzi do nich i próbuje włączyć się do rozmowy.
Ignorują go. Wreszcie jeden z twoich kolegów mówi: "Zostaw nas w spokoju". Obcy
odchodzi. Co robisz? Co dalej?
7. Siedzisz w klasie. Od początku roku, od kilku miesięcy, pewien uczeń, dla ciebie
obcy, dokuczał stale nauczycielowi i robił zamieszanie. Chociaż często bywa zabawny,
wszyscy mają go już dosyć. Wchodzi do klasy i siada w ławce z tobą. Co robisz?' Co
dalej?
8. Przyszła nowa uczennica. Często od niej słyszysz, że wasza szkoła w ogóle się nie
umywa do tej, do której ona poprzednio chodziła, a uczniowie są tutaj "nie z tej ziemi" i
"do niczego"; w tym samym czasie chwali uczniów ze swojej poprzedniej szkoły.
Spotykasz ją wychodzącą ze szkoły. Co robisz? Co dalej?
Ćwiczenie 3 z ocenianiem na skali swojego sposobu odnoszenia się do
innych
Ćwiczenie ma dać okazję spojrzenia na sposób, w jaki odnosicie się do
innych. Na podstawie tego formularza możesz zastanowić się, w jaki sposób
mógłbyś się zmienić, jeśli chcesz rozwijać bardziej zadowalające związki z
innymi ludz
mi. W odniesieniu do każdego z poniższych haseł podkreśl cyfrę,
która najlepiej określa twoje miejsce na skali. Następnie wez
w kółko tę, która
odpowiadałaby twoim pragnieniom.
(Na przykład: 1 -2-3-4-5 -(6)- 7-8-9)
1. Czy jesteś zdolny do słuchania innych ze zrozumieniem:
Zupełnie niezdolny 1-2-3-4-5-6-7-8-9 Całkowicie zdolny
2.Czy jesteÅ› gotowy do rozmawiania z innymi o uczuciach:
zupełnie niegotów 1-2-3-4-5-6-7-8-9 w pełni gotów
3. Czy jesteś świadomy uczuć innych ludzi:
Zupełnie nieświadomy 1-2-3-4-5-6-7-8-9 Całkowicie świadomy
4 Czy rozumiesz dlaczego robisz to, co robisz
Nie rozumiem 1-2-3-4-5-6-7-8-9 Doskonale rozumiem
5. Czy tolerujesz konflikty i antagonizmy między ludz
mi :
Nie. znoszÄ™ 1-2-3-4-5-6-7-8-9 TolerujÄ™
6. Czy wyrażasz zgodę na okazywanie uczuć i ciepła między ludz
mi:
1-2-3-4-5-6-7-8-9
7. Jak przyjmujesz cudze opinie o swoim zachowaniu:
Odrzucam 1-2-3-4-5-6-7-8-9 PrzyjmujÄ™
8. Czy jesteś gotów do ufania innym: '
Bardzo podejrzliwy 1-2-3-4-5-6-7-8-9 Całkowicie ufny
9. Czy jesteś zdolny do wpływania na innych:
Kompletnie niezdolny 1-2-3-4-5-6-7-8-9 Całkowicie zdolny
10. Jak układają się twoje stosunki z rówieśnikami:
Współzawodniczę 1-2-3-4-5-6-7-8-9 Współdziałam
Po wypełnieniu formularza usiądz
z dwoma inny przedyskutuj z zespołem klasowym:
1. Czy oni tak samo widzą twój sposób odnoszenia się do innych, jak ty?
2. Co mógłbyś zrobić, żeby zmienić swój styl odnoszenia się do innych na
bardziej odpowiadajÄ…cy twoim pragnieniom?
-ĆWICZENIEM 4 Linia życia
Pomoce: papier nieliniowany, długopisy.
Sposób realizacji
1. Prowadzący rozdaje uczestnikom kartki i długopisy
2. Na kartkach uczestnicy zaznaczają dwa punkty, które następnie łączą linią prostą. Punkt z
lewej strony oznacza datę urodzin - należy pod nim tę datę zapisać
Punkt z prawej strony oznacza przewidywanÄ… datÄ™. Åšmierci.
3. Na linii należy zaznaczyć trzeci punkt, symbolizujący dzień dzisiejszy i napisać pod
nim dzisiejszÄ… datÄ™/
4. Następnie należy narysować dwa łuki: jeden łączący datę urodzin z datą dzisiejszą drugi
- datę dzisiejszą z datą śmierci. A
uk po lewej stronie symbolizuje dotychczasowe życie, a łuk
po prawej stronie - lata, które pozostały leszcze do przeżycia.
5. Pod lewym Å‚ukiem uczestnicy wpisujÄ… swoje dotychczasowe
osiągnięcia np. nauce, w sporcie, w życiu rodzinnym.
6. Pod prawym łukiem wpisują to, co chcieliby osiągnąć w przyszłości. A
atwiej jest
wykonywać poszczególne etapy ćwiczenia, jeśli prowadzący uprzednio narysuje na tablicy
swoją linię życia.
7. Uczestnicy omawiają swoje linie życia w parach z wybranymi osobami z grupy.
DATA DATA DATA
URODZIN URODZIN ÅšMIERCI
Podsumowanie
N a zakończenie ćwiczenia można zadać uczestnikom m.in.
następujące, pytania:
Czy trudno było zdecydować się na. określoną datę śmierci?
Czy nie poczuliście się zaskoczeni tym, jak wiele już
osiągnęliście w swoim życiu?
Czy dzięki temu ćwiczeniu dowiedzieliście się czegoś więcej o
osobie, z którą rozmawialiście?
MOJE ZALETY I WADY
Co uważam za swoje zalety? Co uważam za swoje główne wady?
Rozdział 3 WYRAŻANIE UCZUĆ
Cele
Zwiększenie świadomości przeżywanych uczuć, identyfikacja uczuć
Nauka wyrażania uczuć za pomocą słów
nauka komunikowania uczuć poprzez sygnały niewerbalne
Zajęcia 1
Mini wykład.
Człowiek pozbawiony uczuć nie jest w ogóle człowiekiem tylko maszyną. To nie posiadanie
uczuć tylko niewłaściwe sposoby ich wyrażania, ukrywanie uczuć bądz
ich nieudolne
tłumienie lub zniekształcanie powodują nieporozumienia między ludz
mi.
Są różne sposoby wyrażania uczuć. Uczucia można wyrażać słowami, mimiką twarzy lub
poprzez zachowanie.
Są co najmniej cztery sposoby werbalnego (słownego) wyrażania uczuć:
1. Określenie albo nazwanie: np.  Czuję złość ,  Jestem zakłopotany ,  Lubię cię
2. Użycie porównań, np.:  Czuję się stłamszony ,  Czuję się jak motylek .
3. Wypowiedzenie do jakich działań skłaniają te uczucia, np.:  Chciałbym cię przytulić ,
 Chciałbym się zapaść pod ziemię .  Mam ochotę cię uderzyć .
4. Opisywanie uczuć np.:  Mam uczucie jakby Bóg się do mnie uśmiechał .
Opis uczuć to wyrażanie czego doświadczasz.
Opisywanie komuś innemu uczuć daje dwie korzyści. Po pierwsze pomaga ci lepiej
uświadomić sobie co czujesz, po drugie, ktoś kto ma odwzajemnić twoje uczucia musi je
najpierw poznać. Nawet, jeśli uczucia są negatywne, wyrażanie ich często przynosi korzyści.
Przeżywanie i wyrażanie złości ma duże znaczenie. Przeżywając złość, otrzymujemy
jednocześnie informację, że coś nas frustruje lub przestrasza. To, że czujemy złość, chroni nas
przed zranieniem przez innych albo przez nasze uczucia. Zdawanie sobie sprawy z tego, że coś
nas złości, pozwala nam radzić sobie z tym, czego się boimy, albo czego nie chcemy robić.
Złość daje też energię do działania. Możemy użyć tej energii, aby zmienić sytuację, która
nas złości, a gdy to nie jest możliwe - zrobić coś, cc pomoże nam zmniejszyć napięcie np.
zrelaksować się, opowiedzieć komuś o swoich problemach, pobiegać itd.
Informacje przekazujemy nie tylko słowami, ale również przez wygląd, postawę, wyraz
twarzy, częstość kontaktu wzrokowego, ruchy ciała i rąk, ton głosu, dotyk, odległość w
przestrzeni.
W zwyczajnej rozmowie pomiędzy dwiema osobami słowa przekazują 35% komunikatu
(społecznego znaczenia sytuacji) a zachowanie 65%.
Ćwiczenie 1
Zaznacz x zdania za pomocą których wyrażone są uczucia osoby mówiącej.
Co się dzieje z twoimi oczami, nie widzisz, że pracuję?
Naprawdę gniewa mnie to, że mi tak często przeszkadzasz.
Nic ciÄ™ nie obchodzi co ktoÅ› inny czuje. JesteÅ› egoistÄ….
Jestem przygnębiony czymś, co dzisiaj się stało.
To był okropny dzień.
Ten nauczyciel jest okropny, niczego mnie nie nauczył.
Boję się, że potrzebna mi pomoc przy tym zadaniu.
Zamknij się ani słowa więcej.
To co powiedziałeś sprawiło mi prawdziwą przykrość.
Ćwiczenie 2
Pomoce: Załącznik nr 1 - Plansza  Kalejdoskop uczuć .
Nazwij i napisz co czujÄ… osoby ukazane na obrazku.
Pytania do grupy.
Czy były problemy z nazwaniem uczucia?
Co sprawia, że ilustracje są tak niejasne, (jeśli okazało się, że odpowiedzi nie były
jednakowe)?
Czy różni ludzie mogą mieć problemy z odczytywaniem waszych uczuć malujących się
na twarzy?
Jakie inne sygnały niewerbalne służą do okazywania uczuć?
Rozdanie Tabeli sygnałów niewerbalnych do okazywania ciepła i chłodu  załącznik nr 2.
Ćwiczenie 3
Pomoce: Załącznik nr 3  Wykaz uczuć
Uczestnicy stają (siadają) w kole. Każdy dostaje karteczkę z nazwą uczucia.
Wskazana osoba wyraża uczucia z karteczki. Może używać wszystkich niewerbalnych
(bezsłownych) zachowań, jakich chce, aby wyraz
nie okazać odtwarzane przez siebie uczucie.
Nie może używać głosu, nie wolno powiedzieć ani słowa. Można używać rąk, głowy, całego
ciała, można w to wciągać innych uczestników zabawy, dotykając ich czy włączając w
niewerbalny kontakt.
Dla komunikowania uczuć ważne jest, żeby werbalne, niewerbalne i zawarte w
zachowaniu informacje były spójne. Jeżeli chcesz okazać ciepło, twoje słowa, wyraz twarzy,
ton, brzmienie głosu, gest i tak dalej, i twoje zachowanie wszystko to musi wyrażać ciepło.
Sprzeczne informacje mówią innej osobie tylko tyle, że nie zasługujesz na zaufanie, wprawiają
ją w niepokój o jej stosunki z tobą. Psychologowie stwierdzili, że otrzymywanie przez długi
czas sprzecznych komunikatów werbalnych i niewerbalnych od kogoś, kogo kochasz, ma^
spowodować chorobę umysłową. Jeśli chcesz, żeby druga osoba wierzyła, że objawy twoich
uczuć są prawdziwe i szczere -werbalne, niewerbalne i zawarte w zachowaniu sygnały muszą
być zgodne. Jest to równie prawdziwe w odniesieniu do takich uczuć jak złość, jak i do uczuć
takich, jak ciepło.
Ćwiczenie 4 Oznaki, po których można rozpoznać serdeczność i wrogość.
To ćwiczenie jest okazją do sprawdzenia, czy widzicie różnicę pomiędzy komunikatami
wskazującymi serdeczność i wrogość. Poniżej podano 37 komunikatów. Wpisz przy każdym z
nich S, jeśli twoim zdaniem wskazuje serdeczność, i W  jeśli wrogość. Potem sprawdz
swoje
odpowiedzi w załączniku nr 4.
Przemyśl każdą błędną odpowiedz
, aż będziesz pewny, że zrozumiałeś błąd.
___ 1. Patrzy wprost na drugÄ… osobÄ™; obdarza jÄ… swojÄ… niepodzielnÄ… uwagÄ….
___ 2. Proponuje papierosa, kawę, przysługi.
___ 3. Jeśli w ogóle wita się z kimś, zrobi to w zimny formalny sposób (nie podaje
ręki, nie zwraca się po imieniu,
___ 4. Dobrodusznie żartuje (na przykład z samego siebie albo w miły sposób
żartuje z kogoś innego).
___ 5. Przypatruje siÄ™ komuÅ›.
___ 6. Mówi ostrym głosem.
___ 7. Zwraca siÄ™ po imieniu.
___ 8. Fizycznie znieważa inną osobę (potrąca, popycha).
___ 9. Ziewa i w inny sposób okazuje znudzenie.
___ 10. Jest spokojny, odprężony, nie okazuje napięcia, nie objawia nerwowych
nawyków.
___ 11. Krytykuje czyjeś wypowiedzi, osiągnięcia, pochodzenie, rodzinne miasto,
szkołę, itd.
___ 12. A
apie inną osobę za słówka (np. "Przed chwilą mówiłeś (w odpowiedzi na
podchwytliwe pytanie)... A teraz sam sobie zaprzeczasz").
___ 13. Uśmiecha się uprzejmie.
___ 14. Siada blisko drugiej osoby.
___ 15. Cały czas przerywa.
___ 16. Nachyla siÄ™ do drugiej osoby, czym okazuje swoje zainteresowanie.
___ 17. Wyraża swe ciepłe uczucia przez niezobowiązujące dotknięcia (np. przyjaz
nie
klepie po plecach, szturcha w ramiÄ™).
___ 18. Dba o wygodę innej osoby (np. odbiera od niej płaszcz, ustępuje lepszego
krzesła, zamyka okno, pyta o pozwolenie nim zapali).
___ 19. Siada dość daleko.
___ 20. Sprowadza do absurdu czyjeÅ› wypowiedzi.
___ 21. Zwierza innej osobie sprawy intymne.
___ 22. Próbuje otumanić, używając przesadnie intelektualnych albo innych
nieznanych wyrażeń.
___ 23. Robi kąśliwe, ironiczne uwagi.
___ 24. Mówi rzeczy zachęcające, dodające otuchy.
___ 25. Ignoruje drugÄ… osobÄ™ (patrzy gdzie indziej, wyglÄ…da przez okno, ciÄ…gle zerka
na zegarek, przekłada papiery na biurku).
___ 26. Chwali i podziwia coś, co ktoś inny powiedział albo zrobił.
___ 27. Wprost i otwarcie odpowiada osobie, która chce poznać jego opinie, postawy,
uczucia i system wartości
___ 28. Daje do zrozumienia, że chciałby znowu zobaczyć się i pomówić z drugą
osobÄ….
___ 29. Używa żargonu rozmówcy.
___ 30. Ma otwarty i przystępny wyraz twarzy.
___ 31. Nabija siÄ™ i dokucza komuÅ› innemu.
___ 32. Uprzejmie wita innÄ… osobÄ™.
___ 33. Uśmiecha się, kiedy ktoś robi dowcipną uwagę.
___ 34. Ma chłodny, odpychający wyraz twarzy (na przykład zaciśnięte szczęki,
nieobecne, puste spojrzenie).
___ 35. Opowiada z zapałem o czyichś zainteresowaniach i zajęciach.
___ 36. Oznajmia swojÄ… sympatiÄ™.
___ 37. Okazuje rezerwę i niechęć, kiedy mu się zadaje osobiste pytanie; nie ryzykuje
uwikłania w sprawy interpersonalne.
Załącznik nr 1.
Załącznik nr 2 Użycie sygnałów niewerbalnych do okazywania ciepła i
chłodu
:
Sygnał Ciepło Chłód
Ton głosu łagodny twardy
Wyraz twarzy uśmiech, uwaga kamienny ,surowy,
obojętny
Postawa zwrócona do drugiej odwrócona od
osoby, swobodna drugiej osoby,
napięta
Kontakt wzrokowy patrzenie w oczy unikanie spojrzenia
w oczy
Dotykanie łagodne dotykanie unikanie dotknięcia
Gesty otwarte, zapraszające zamknięte,
utrzymujÄ…ce dystans,
czujne
Odległość w bliska daleka
przestrzeni
Załącznik nr 3
Zadowolenie Wstyd
Obojętność Strach
Rozczarowanie Samotność
Smutek Złość
Nadzieja Szczęście
Radość Ciepło
Miłość
Załącznik nr 4
Oznaki przywiązania i wrogości
1-S 2-S 3-W 4-S, 5-W, 6-W, 7-S, 8-W, 9-W, 10-S, 11-W 12  W 13-S, 14-S, 15-W. 16-S,
17-S, 18-S, 19-W, 20-W, 21-3'22-W 23-W, 24-S, 25-W,26-S, 27-S, 28-S, 29-S, 30-S', 31-
W, 32-S, 33-S, 34-W, 35-S, 36-S, 37-W,
Rozdział 4 CO TO ZNACZY BYĆ ASERTYWNYM
Cele:
Dostarczenie podstawowych wiadomości o asertywności
Nauka różnicowania zachowań agresywnych asertywnych i uległych
Ćwiczenie techniki zachowań asertywnych
Zajęcia 1
Miniwykład PODSTAWOWE WIADOMOŚCI O ASERTYWNOŚCI
Asertywność to umiejętność, dzięki której ludzie otwarcie wyrażają swoje myśli, uczucia i
przekonania nie lekceważąc uczuć i przekonań swoich rozmówców.
MODEL ASERTYWNOÅšCI
ASERTYWNOÅšC
WA
ASNE
PRAWA
AGRESJA
Uległość - respektowanie praw innych
lekceważenie własnych praw
Agresja - respektowanie własnych praw
lekceważenie praw innych
Asertywność - respektowanie własnych praw
respektowanie praw innych
Zarówno w przypadku uległości, jak i agresji można mówić o braku szacunku: w uległości dla
samego siebie, w agresji - i dla innych osób, i dla samego siebie.
Dlaczego zachowujemy siÄ™ agresywnie? Co ryzykujemy?
Co ryzykujemy?
boimy się, że nie dostaniemy togo, co
- konflikty w stosunkach z innymi ludz
mi
chcemy
(czują się zagrożeni)
nie wierzymy w samych siebie wcześniej
- utratÄ™ szacunku dla samego siebie
okazywało się to skuteczne chcemy
- utratÄ™ szacunku dla innych
zwrócić na siebie uwagę chcemy
- będziemy nie lubiani
zademonstrować swoją władzę chcemy
- poważny stres
wyładować złość (będącą często
- dojdzie do przemocy
wynikiem nierealnych oczekiwań)
- rezultaty przeciwne do zamierzonych
chcemy manipulować innymi
Dlaczego zachowujemy siÄ™ ulegle? Co ryzykujemy?
Co ryzykujemy?
- boimy siÄ™ utraty aprobaty ze strony innych
- boimy siÄ™ reakcji innych
- utratę poczucia własnej wartości
- uważamy, że jest to właściwe, grzeczne
- poczucie krzywdy, złość, frustrację
zachowanie
- zachęcanie innych do dominacji
- chcemy uniknąć konfliktów
- wybuch agresji spowodowany kumulacjÄ…
- chcemy manipulować innymi
uczuć
Co ryzykujemy?
Dlaczego zachowujemy siÄ™ asertywnie?
jesteśmy zadowoleni z siebie i z innych
Co ryzykujemy?
mamy szacunek dla siebie i innych
.pomaga nam to w osiągnięciu celów i - będziemy nie lubiani za to, że wyrażamy
realizacji naszych potrzeb dzięki temu swoje odczucia
mniej ranimy innych dzięki temu rośnie - etykietkę człowieka idącego przez życie
wiara w siebie daje to poczucie kontroli przebojem
nad własnym życiem - zmiany w naszych relacjach z innymi
jesteśmy uczciwi w stosunku do samych
siebie i innych
AGRESYWNOŚĆ ULEGA
OŚĆ
Zachowania: Przyjmujemy postawy obronne Zachowani
Zachowania:
Bronimy własnych praw lekceważąc prawa Bronimy w
innych Lekceważymy własne prawa, pozwalając cześnie pra
innym je naruszać
Dominujemy nad innymi, czasami ich Nie przedstawiamy własnych potrzeb, Wyrażamy
upokarzając poglądów i odczuć. czucia ,,
Zachowujemy siÄ™ nieuczciwie - nasze
Nie słuchamy innych
Nasze stos
działania nie pokrywają się ze słowami, co
Podejmujemy decyzje nie uwzględniające
w siebie
powoduje nagromadzenie się złości i urazów
praw innych
lub
wrogie
Przekaz brzmi: Przekaz brzmi: Przekaz brz
Liczy się to, co ty myślisz, nie to, co ja myślę.
Takie jest m
Ja tak uważam - a ty jesteś głupi, skoro
Liczą się twoje odczucia, a nie moje. Ważne
myślisz inaczej
Tak to odc
Takie sÄ… moje odczucia - twoje siÄ™ nie liczÄ…
jest, jak ty widzisz tÄ™ sytuacjÄ™.
Tak oto wi
Tak oto wyglÄ…da ta sytuacja. Nie obchodzi
Chciałbym
mnie, jak ty jÄ… widzisz.
Może uda
zadowalajÄ…
ĆWICZENIE 1 Baloniki
Pomoce: po jednym baloniku i jednej gumce mocujÄ…cej dla
każdego uczestnika, tablica.
Sposób realizacji
Uwaga; ćwiczenie to można potraktować jako ćwiczenie rozgrzewające.
1. Każdy uczestnik otrzymuje balonik i gumkę.
2. Uczestnicy nadmuchujÄ… swoje baloniki i za pomocÄ… gumki przymocowujÄ… je
do kostek prawych nóg.
3. Uczestnicy ustawiają się w kole, twarzą do środka.
4. Prowadzący informuje uczestników, że ich zadaniem jest niszczyć baloniki
innych osób, pozostawiając swój nietknięty.
5. Kiedy wszystkie baloniki już pękną, omawia się ćwiczenie w całej grupie.
Podsumowanie
Prowadzący zapisuje na tablicy odpowiedzi na następujące pytania:
Jak czuliście się, kiedy wasz balon pęki?
Co wtedy zrobiliście?
Jak czuliście się, kiedy zniszczyliście balon
należący do kogoś innego?
Czy podobało się wam to ćwiczenie? Jeśli tak,
dlaczego? Jeśli nie, dlaczego?
W odpowiedziach prowadzący wyszukuje słowa agresywne i ulegle. Wyjaśnia, że
podczas ćwiczenia dochodziło do konfliktów, podczas których jedni zachowywali się
agresywnie, a inni ulegle. Gra miała na celu wygrywanie i dlatego byli w niej zwycięzcy
i pokonani. W oparciu o  Podstawowe wiadomości" wprowadza się pojęcie asertywności
jako modelu postępowania w sytuacjach konfliktowych
Ćwiczenie 2
Pomoce: Załącznik nr 1.
Sposób realizacji :
Uczestników dzielimy na małe grupy.
Każda grupa dostaje po 2 kartki z napisem AGRESJA (l kartka) BRAK AGRESJI (2
kartka) oraz po l komplecie pociętych zdań od 1-22.
- Zadaniem jest z rozsypanki zdaniowej wybrać zdania i ułożyć pod właściwym
napisem.
- Lider grupy odczytuje.
Zajęcia 2
Ćwiczenie 1
Pomoce: Załącznik nr 2
Sposób realizacji
Odliczamy od l do 4 i tworzymy grupy.
- Każda grupa otrzymuje opis sytuacji, która dotyczy zachowania się agresywnego
oraz co należy zrobić, aby nie było zachowania agresywnego.
- Po skończeniu odczytuje lider.
Ćwiczenie 2 : Rozpoznajemy zachowania asertywne
Pomoce: karty ćwiczeń (załącznik nr 3), długopisy.
Sposób realizacji
1. Uczestnicy wypełniają indywidualnie karty ćwiczeń ROZPOZNAJEMY
ZACHOWANIA ASERTYWNE.
2. Razem z grupą sprawdzamy, jak uczestnicy zakwalifikowali poszczególne reakcje.
Następnie uczestnicy odczytują je, odpowiednio modulując ton głosu.
Podsumowanie
Na zakończenie ćwiczenia można zadać uczestnikom następujące
pytanie:
Czy trudno było zakwalifikować reakcje do poszczególnych
kategorii?
:
Załącznik nr 1
l. Janek zbił siostrę, bo mu przeszkadzała oglądać film.
2. Zosia powtórzyła plotki o Hani trzem koleżankom.
3. Jacek napisał na murze -  Jurek jest głupi
4. Martyna zabiła mrówkę idąca po ścieżce.
5. Mariusz rzucał kamieniami w błoto.
6. Babcia zabiła kurę i ugotowała z niej rosół.
7. Monika na treningu judo rzuciła Roberta na matę.
8. Wojtek, złamał swoją rakietę tenisową, gdy przegrał z Jurkiem
9. Asia ze złością waliła ręką w poduszkę, gdy mama nie pozwoliła jej pójść na dyskotekę
10. Kuba niechcący popchnął kolegę, który ścigał się na rolkach.
11. Wilk zagryzł owcę pasącą się na hali.
12. Ilona zabrała Kasi lisi od przyjaciółki i podarła go.
13. Pielęgniarka zrobiła zastrzyk dziecku, które krzyczało i wyrywało się.
14. Michał zaniósł chorego psa do weterynarza, aby ten go uśpił.
16. Mama zabiła komara, który siedział jej na ręce.
17. Dawid złapał motyla, uśpił go i szpilką przypiął w gablocie.
18. Pies pogryzł dziewczynkę.
19. Tomek krzyczał głośno ze złości, gdy nikt go me słyszał.
20. Basia wyjęła z plecaka Bożeny jej pamiętnik i śmiejąc się, głośno czytała go w klasie
21. Jarek wydrapał nożem na ławce rysunki i napisy.
22. Andrzej powiedział do brata:  Ty idioto!
Załącznik nr 2
Sytuacja I
Adam przynosi na lekcję muzyki nową kasetę ulubionego zespołu Marka. Marek chce ją
pożyczyć od kolegi, aby przesłuchać ją w domu. Adam kategorycznie odmawia. Podczas
przerwy Marek zakrada siÄ™ do klasy i zabiera kasetÄ™.
l. Marek zachował się agresywnie, ponieważ ..............................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
......................................................................................
2. Aby nie zachować się agresywnie, Marek mógłby .................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
......................................................................................
Sytuacja U
Przyjaciółki Kasi dokuczają Monice. Mają pretensje do Kasi, że ona nie chce robić tego samego co
one. Następnego dnia Kasia przypina na plecach Moniki kartkę z napisem  Jestem głupia".
l. Kasia zachowała się agresywnie, ponieważ.. ........................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................
2. Aby nie zachować się agresywnie, Kasia mogłaby. ..............................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................
Sytuacja m
Nauczyciel przy całej klasie ostro skrytykował Damiana. Na przerwie do Damiana
podszedł kolega z innej klasy i chciał się umówić na mecz. Damian powiedział odczep się i
popchnął go na ścianę.
l. Damian zachował się agresywnie, ponieważ........................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
2. Aby nie zachować się agresywnie, Damian mógłby. ...........................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
Sytuacja IV
Michał jest bardzo słabym uczniem, jest tez najmniejszy i najsłabszy w klasie. W związku z tym
nie jest z siebie zadowolony. Na swoim podwórku zmusza młodsze dzieci aby go słuchały i często
jest wobec nich agresywny.
l. Michał zachowuje się agresywnie, ponieważ........................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
2. Aby nie zachować się agresywnie, Michał mógłby. ............................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
Sytuacja V
Rodzice zostawili w domu 13 - letnia PaulinÄ™ z jej 3 - letniÄ… siostrÄ… GosiÄ… i polecili aby siÄ™
nią dobrze opiekowała. Kiedy Gosia potłukła ulubiony wazon mamy. Paulina zaczęła
krzyczeć i dała jej parę mocnych klapsów.
l. Paulina zachowała się agresywnie, ponieważ........................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
2. Aby nie zachować się agresywnie. Paulina mogłaby.
.................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
Sytuacja VI
Grupa chłopców włóczyła się po osiedlu w sobotnie popołudnie. Byli znudzeni i niezadowoleni,
nie mieli żadnych pomysłów. W pewnej chwili, gdy jeden z nich rzucił kamieniem w okno
pobliskiego domu, jego koledzy wyraz
nie się ożywili. Inny wywrócił kosz na śmieci, pozostali
zaczęli demolować przystanek autobusowy,
l. Chłopcy byli agresywni, ponieważ ......................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
2. Aby nie zachować się w ten sposób mogliby. .....................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................
Załącznik 3 ROZPOZNAJEMY ZACHOWANIA ASERTYWNE
Poniższe reakcje na opisane sytuacje oznacz odpowiednio:
AS jeśli reakcja jest, twoim zdaniem,
ASERTYWNA
U Jeśli reakcja jest ULEGLA
AG jeśli reakcja jest AGRESYWNA
Sytuacja Reakcja
1. Podczas lekcji kolega prosi cię, byś pożyczył Ty to ciągle coś wyłudzasz
Ty to ciągle coś wyłudzasz
mu kartkÄ™.
2. Ktoś ci przerywa, kiedy mówisz..
Przepraszam, ale chciałbym skończyć swoją wy-
powiedz.
3. Mama prosi cię, żebyś pomógł jej w pracach
domowych. Akurat odrabiasz lekcje.
No dobrze, co prawda właśnie odrabiałem pracę
domowÄ…, ale...
4. Czekasz w kolejce przy barze, kiedy ktoÅ›
 wskakuje" przed ciebie i zostaje obsłużony
Nic nie mówisz, tylko głośno wzdychasz.
przed tobÄ….
5. Jeden z graczy twojej drużyny piłkarskiej
oskarża cię, że nie wysiliłeś się zbytnio podczas
Sądzę, że jesteś niesprawiedliwy. Wydawało mi
ostatniego meczu.
się, że gram dobrze.
6. Kolega ma pewien problem i prosi ciÄ™ o radÄ™.
Skąd mam wiedzieć, co zrobić? To jest twoja
sprawa.
7. Akurat wtedy, kiedy nadawany jest twój
Dobrze, oglądaj co chcesz. Ja mogę zająć się
ulubiony program telewizyjny, ktoÅ› z
czymÅ› innym.
domowników chce oglądać inny program.
S. Miesiąc temu pożyczyłeś koledze płytę i do tej
pory nic oddal jej, chociaż obiecał zwrócić po 2
Przykro mi, że do tej pory nie oddałeś mi płyty.
tygodniach.
Czy możesz mi ją jutro zwrócić?
9. Na przyjęciu ktoś częstuje cię koktajlem, mó-
wiąc, że nic zawiera on alkoholu. Uważasz, że to
Spływaj! Nie tknę tego!
nieprawda.
10. Zauważasz, że ostatnio mama często bierze
Ciągle coś łykasz! Co ci właściwie jest?
przepisane przez lekarza tabletki uspokajajÄ…ce.
Rozdział 5 SUBSTANCJE UZALEŻNIAJ
CE - CHEMICZNA
PUA
APKA
Cele:
Dostarczenie informacji o szkodliwości alkoholu i narkotyków
Zwiększenie świadomości powodów dla których ludzie piją alkohol i używają
narkotyków.
Wprowadzenie rozróżnienia  używanie  nadużywanie alkoholu i innych substancji
uzależniających
Dostarczenie wiadomości o tym jak używanie substancji uzależniających może
przekształcić się w śmiertelną chorobę.
Przekazanie uczniom informacji o możliwościach leczenia uzależnień.
ZajÄ…cia 1
ANKIETA
A teraz prosimy CiÄ™ o odpowiedz
na kilka pytań dotyczących Twoich doświadczeń w TAK NIE
ciÄ…gu ostatnich 30 dni.
1. Czy w ciągu ostatnich 30 dni wypiłeś jakiś napój alkoholowy'?
Właściwą, odpowiedz zaznacz krzyżykiem
2. Jeśli zaznaczyłeś odpowiedz
"Tak", wpisz w kratkÄ™ ile razy
piłeś
3. Wpisz w kolejne kratki, ile w sumie wypiłeś w ciągu ostatnich 30 dni (jeśli ilości, które wypiłeś
były mniejsze niż podajemy w nawiasach, zapisz ułamkiem, np. pół butelki to 0,5)
a. ile było to butelek (dużych puszek 0,5 l) piwa              
b. ile było to lampek wina (100g)                    
c. ile lampek szampana (100g)                     
d. ile kieliszków wódki, koniaku, ginu itp. (50g)              
e. ile szklanek koktajli.                        
4. Czy w ciągu ostatnich 30 dni korzystałeś z jakiś środków odurzających?
TAK NIE
Właściwą odpowiedz
zaznacz krzyżykiem.
5. Jeśli wybrałeś odpowiedz
"Tak", wpisz w kratkę ile razy używałeś:
a. środki uspokajające, nasenne stosowane bez wiedzy lekarza         >
b. klej, rozpuszczalnik                        >
c. marihuana                            >
d. amfetamina                            >
e. opiaty  -                            .>
6 Czy w ciągu ostatnich 30 dni proponowano Ci picie alkoholu lub zażywanie
TAK NIE
innych środków odurzających? Właściwą odpowiedz zaznacz krzyżykiem.
7. Jeśli wybrałeś odpowiedz
"Tak", wpisz w kratki, ile razy:
a. proponowano Ci ; odmówiłeś                    >
b. proponowano Ci i nie odmówiłeś                   >
8. Czy w ciągu ostatnich 30 dni próbowałeś powstrzymać kogoś od picia alkoholu
lub korzystania z innych środków uzależniających?
TAK NIE
Właściwą odpowiedz zaznacz krzyżykiem.
9. Jeśli wybrałeś odpowiedz
TAK wpisz ile razy:
a. powstrzymywałem i udało mi się                  >
b. powstrzymywałem i nie udało mi się                >
Miniwykład
Każdy człowiek pragnie przeżywać przyjemne uczucia, a gdy pojawiają się uczucia
przykre, chce by nie bolały zbyt mocno i nie trwały długo. Każdy ma własne sposoby na
trudne chwile i próbuje poszukiwać własnej drogi do przyjemności i radości. Jednak nie
wszystkie sposoby są równie dobre i czasem ludzie szukając czegoś dobrego znajdują
kłopoty.
Ćwiczenie 1
Osoba prowadząca zadaje uczniom pytanie:  Co waszym zdaniem ludzie robią żeby czuć
się dobrze i mieć zadowolenie z życia, by poprawić swoje samopoczucie?" - daje chwilę
czasu na skojarzenia.
Sposób przeprowadzenia ćwiczenia:
Osoba prowadząca dzieli tablicę lub duży arkusz papieru na dwie części. Na
jednej z nich będzie zapisywać naturalne sposoby uzyskiwania zadowolenia z życia
(działania takie jak: wyjście do kina, spotkanie czy rozmowa z przyjacielem, sport, taniec,
randka, czytanie książki, wycieczki, ciekawa praca itp.). Jeśli uczniowie będą mieli kłopoty
ze zrozumieniem o co chodzi, poda im parę przykładów. Druga część jest zarezerwowana
dla chemicznych sposobów poprawy samopoczucia, zmiany nastroju (np. picie alkoholu,
palenie papierosów, marihuany itp.).
Uwaga! Nie należy mówić uczniom o przyjętym podziale. Prowadzący zapisuje
tylko pomysły, sam podejmuje decyzje, w której części tablicy ma się znalez
ć pomysł.
Omówienie ćwiczenia
Prowadzący mówi uczniom, że istnieją dwa sposoby, przy pomocy których ludzie
wpływają na swoje uczucia (wyjaśnia, dlaczego podzielił tablicę).
Miniwykład
Na nasze uczucia może wpływać to, co dzieje się w realnym życiu i to co dzieje się w
naszym mózgu. Mózg rejestruje to, co dzieje się w realnym świecie, ale może być również
pobudzany sztucznie przy pomocy środków chemicznych.
Pierwszy sposób polega na tym, że człowiek próbuje tak postępować, żeby jego życie
stawało się lepsze i tworzyło więcej okazji do przyjemnych przeżyć. Potrzebna jest do tego
własna aktywność i wybór takich działań, które człowiekowi służą, a przy tym nie szkodzą
jemu samemu i innym ludziom. Każdy mógłby stworzyć na własny użytek łistę jego
prywatnych, sprawdzonych i naturalnych sposobów na to, by czuć się dobrze i być
zadowolonym z siebie.
Drugi sposób na ulepszenie samopoczucia to zażywanie substancji chemicznych, po to, by
uciec od przeżywania stanów przykrych (np. smutku, żalu, złości, bezradności). Jest to
droga sztuczna, doskonale znana wielu dorosłym. Substancje te działają chemicznie i
bezpośrednio na mózg, a pod ich wpływem uczucia ulegają zmianie - ludzie czują się
lepiej w danej chwili mimo, że nic dobrego im się nie wydarzyło.
Jednak tylko na początku brania tych substancji uzyskuje się oczekiwany efekt. Póz
niej, po
jakimś czasie (zazwyczaj różnym dla różnych substancji), pojawia się przykre napięcie i
potrzeba brania coraz większych dawek substancji, po to, by znowu poczuć się dobrze
(mechanizm len będzie szczegółowo omawiany na następnych zajęciach).
W normalnych okolicznościach ten drugi sposób, chemiczne oddziaływanie na uczucia,
stosowany jest przez ludzi jako dodatkowe uzupełnienie naturalnej drogi do zadowolenia i
przyjemności. Np. dorośli ludzie wypijają razem z przyjaciółmi szklankę piwa lub wina,
ale nie oczekują, że stanie się ona ich najważniejszym z
ródłem radości z życia. Dopiero
gdy zaczynają pić zbyt często i zbyt dużo powstaje szczególny rodzaj przywiązania do
alkoholu tworzący chemiczną pułapkę.
Człowiek nie potrafi już żyć normalnie bez chemicznego pobudzania własnego mózgu,
ale im dłużej to robi, tym większych szkód doznaje, a nie mogąc od tego się powstrzymać
ulega zniszczeniu.
Zajęcia 2
Ćwiczenie-1 Jakie znasz środki uzależniające?
Załącznik nr 1 Substancje uzależniające i ich działanie
Załącznik nr 2
Sposób realizacji:
Młodzież podaje nazwy, prowadzący zajęcia wypisuje nazwy narkotyków na tablicy grupując je
według właściwości :
Środki hamujące pracę centralnego układu nerwowego
Åšrodki pobudzajÄ…ce pracÄ™ CUN
Åšrodki zmieniajÄ…ce percepcjÄ™
Po wypisaniu środków uzależniających prowadzący rozdaje uczniom tabelę i rozpoczyna
rozmowę na temat właściwości tych środków. Opisuje krótko każdą lub ważniejsze z substancji
(korzystając z literatury pomocniczej). Mówi o tym, jak mocno działają na organizm i psychikę
człowieka. Podkreśla że różne napoje alkoholowe (piwo, wino, koktajle, wódka czy koniaki)
zawierają tę samą substancję chemiczną, która nazywa się alkoholem etylowym (w skrócie
ETOH), ma znak chemiczny C2H5OH i która działa tak samo.
Ćwiczenie nr 2
Pomoce : Załącznik nr 3 i 4
Przykład:
KORZYÅšCI
STRATY
Techniką  burzy mózgów" zapisujemy na tablicy straty i korzyści, związane z używkami.
utrata zdrowia lepsze samopoczucie
problemy w szkole pewność siebie
kłótnie z rodzicami miejsce w grupie
Omawiamy po kolei każdą korzyść i ukazujemy jej pozory.
51
Ćwiczenie 3  Burza mózgów" na tablicy
Dlaczego młodzi ludzie sięgają po środki uzależniające - mimo że to nie jest dla nich dobre i
wiedzą, że nie powinni tego robić? (Podkreślić najważniejsze).
Przykład:
1) dostępność, 6) ciekawość,
2) kryzys dojrzewania, 7) nuda,
3) potrzeba przynależności do 8) obrona przed problemami,
grupy,
9) sytuacja rodzinna.
4) moda,
5) chęć odurzenia się,
51
Zajęcia 3
Ćwiczenie 1 Dyskusja na temat: " Co to znaczy nadużywanie czyli złe
używanie?
a) narkotyki (marihuana, kokaina, heroina itd.) - każde używanie jest
nadużywaniem,
b) tytoń - palenie jest zawsze szkodliwe,
c) leki uspokajające, przeciwbólowe, nasenne, pobudzające  zażywanie bez wskazań lekarza
jest nadużywaniem,
d) kleje i rozpuszczalniki  każde wdychanie jest nadużywaniem,
e) alkohol etylowy - nadużywanie to picie za wcześnie (przed ukończeniem 18 lat), za dużo, w
nieodpowiednich okolicznościach.
Picie przez dorosłych w nieodpowiednich okolicznościach to przede wszystkim:
a) picie nawet niewielkich ilości alkoholu przed prowadzeniem jakiegoś pojazdu lub
obsługą urządzeń technicznych,
b) picie nawet niewielkich ilości alkoholu w czasie ciąży,
c) picie w czasie choroby i przy zażywaniu różnych lekarstw.
Picie za dużo to nie tylko upijanie się czyli doprowadzanie do zaburzeń zachowania (zataczania
czy awantur). Szkody powstają także wtedy, gdy organizm zostaje zatruwany i zmuszany do
intensywnego przerabiania w wątrobie alkoholu etylowego na tzw. aldehyd octowy, który jest
substancją jeszcze bardziej toksyczną (trującą) niż sam alkohol. Ludzie, którzy mają tzw. mocną
głowę, są bardziej narażeni na szkody ponieważ mogą wypić więcej alkoholu i nie wymiotują.
Po wypiciu piwa, wina czy wódki, zawarty w nich alkohol rozpuszcza się w płynach
ustrojowych. Silą działania alkoholu zależy od wielkości jego stężenia we krwi, razem z
którą trafia do mózgu i innych części organizmu.
Żeby nie pić za dużo trzeba kontrolować ilość wypijanego alkoholu, a więc nauczyć
się obliczać nie tyle ilość kufli piwa czy lampek wina, ale ile było w nich czystego
alkoholu etylowego.
Ćwiczenie 2
Nauczyciel podaje sposób obliczania ilości alkoholu wprowadzanego do organizmu, korzystając z
załącznika nr 5.
W klasach młodszych prowadzący może podać wersję uproszczoną tzn. ile jest alkoholu
etylowego w butelce piwa, kieliszku wina i kieliszku wódki oraz powiedzieć jak szybko się te
ilości rozkładają.
Ćwiczenie 3 Dyskusja na temat : Do czego prowadzi nadużywanie alkoholu
i używanie innych środków uzależniających?
Podsumowanie dyskusji:
Alkohol i narkotyki powodują zależność psychiczną i fizyczną. Zależność psychiczna polega na
potrzebie częstego lub stałego przyjmowania danego środka po to, aby powtórzyć poprzednie
przeżycie związane z jego przyjęciem. Silne uzależnienie psychiczne odczuwane jest jako
wewnętrzny przymus. Zależność fizyczna to stan biologicznego przystosowania się organizmu
do danej substancji, w którym jej brak wywołuje zaburzenia chorobowe, niekiedy tak poważne,
że zagrażające życiu. Zaburzenia te nazywamy zespołem abstynencyjnym, który trwa od kilku
dni do 3 tygodni.
Etapy uzależnienia
1. Odczuwanie przyjemności z palenia, po wypiciu, po wzięciu narkotyku.
ź%
2. Powtarzanie przyjemności .
ź%
3. Poszukiwanie przyjemności ale także wtedy gdy jest nam trudno, gdy mamy kłopoty.
ź%
4. Przyzwyczajenie, nawyk
ź%
5. Uzależnienie, przymus
Ćwiczenie 4 Dyskusja na temat: Jak można pomóc osobie uzależnionej?
Zajęcia nr 4
Ćwiczenie 1 Ankieta ewaluacyjna .
Załącznik nr 5 i 6
Załącznik nr 1 SUBSTANCJE UZALEŻNIAJ
CE I ICH DZIAA
ANIE
ZALEŻNOŚ OCZEKIWANE EFEKTY OBJAWY ZESPÓA
ODSTAWIENIA
Ć PRZEDAWKOWANIA
Fizyc Psych.
z
ÅšRODKI HAMUJ
CE + + + + Øð DziaÅ‚ajÄ… hamujÄ…co na Øð PogÅ‚Ä™biajÄ…ce siÄ™ Øð Silnie wyrażony 
układ nerwowy hamowanie funkcji układu pobudzenie
nerwowego, aż do śpiączki
Øð DajÄ… uczucie Øð Drżenia, napady
" Opiaty (morfina, heroina)
i śmierci
odprężenia, ulgi, padaczkowe
" Leki nasenne
przyjmowane sÄ…, aby
Øð Paniczne lÄ™ki
" Leki uspokajajÄ…ce (anksjolityki)
nie czuć ciężaru
Øð Halucynacje
" Alkohol
kłopotów, oderwać się
Øð Wzrost ciÅ›nienia
" Substancje lotne (kleje, rozpuszczalniki)
od stresu
Øð Przyspieszenie akcji
serca
ÅšRODKI POBUDZAJ
CE + + + Øð PobudzajÄ… ukÅ‚ad Øð NasilajÄ…ce siÄ™ pobudzenie Øð Przejawia, siÄ™ jako
nerwowy odwrotność pobudzenia -
Øð WystÄ™powanie
zmęczenie, senność,
Øð Używane sÄ… w celu halucynacji, drgawek,
" Kokaina
osłabienie
zwiększenia wydajności napadów szału, lęku
" Amfetamina
fizycznej i umysÅ‚owej, Øð Bywa meczÄ…cy, ale nie
Øð Wzrost ciÅ›nienia krwi
" Kofeina
pokonania zmęczenia i jest groz
ny
Øð Przyspieszenie akcji serca,
" Nikotyna
senności
możliwa śmierć z powodu
" Sterydy anaboliczne
wyczerpania możliwości
pracy serca
ÅšRODKI ZMIENIAJ
CE PERCEPCJ
O/? + + Øð ZmieniajÄ… pracÄ™ ukÅ‚adu Øð Ostre stany psychotyczne - Øð Nie wystÄ™puje
(halucynogenne) nerwowego całkowita dezorientacja,
silny lek, halucynacje,
" LSD Øð ZmieniajÄ… percepcjÄ™
ogólne pobudzenie
otaczającego świata
" Meskalina (peyotl - kaktus)
Øð Przyspieszona akcja serca
Øð Używane sÄ… w
" Psylocybina (grzyby halucynogenne)
poszukiwaniu Øð Podwyższone ciÅ›nienie
" MDMA ( Ecstasy)
niezwykłych przeżyć,
Øð Może dojść do Å›mierci
" PCP (Fencyklidyna)
dla oderwania siÄ™ od
poprzedzonej drgawkami
" Marihuana i haszysz (konopie)
szarzyzny życia
lub śpiączką
Øð Możliwe samobójstwo w
stanie dezorientacji
Załącznik nr 2
Załącznik nr 3
Punkty z listy STRATY Uwagi
alkohol jest głównym czynnikiem wypadków, w tym
wypadki
śmiertelnych, w grupie wiekowej młodych dorosłych (normalnie
są oni najzdrowszą częścią populacji, zatem trudno im umrzeć na
banalnÄ… chorobÄ™). Wypadki samochodowe powodowane przez
pijanych mają ciężkie skutki (więcej ofiar śmiertelnych i rannych)
rozpad rodziny picie wprowadza ogromne zaburzenia do życia rodzinnego,
obarczając skutkami członków rodziny pijącego. W Polsce żyje
ok. 2 min dzieci cierpiących z powodu alkoholizmu rodziców
(stały stres i jego rozległe skutki psychofizyczne). Większość
orzekanych rozwodów (70%) ma podłoże alkoholowe
jest ciężką, chroniczną, śmiertelną chorobą degradującą ok. 800
alkoholizm
tysięcy ludzi w Polsce. Po przekroczeniu bariery uzależnienia nie
ma powrotu do picia kontrolowanego, a więc nawet jeśli uda się
zatrzymać picie, choroba nadal czyha na swoją ofiarę (tzw.
nawroty). Alkoholik może ocalić życie w warunkach jedynie
całkowitej i dożywotniej abstynencji. Wyzdrowienie jest zresztą
dość trudne i stawia duże wymagania służbie zdrowia i choremu.
Mechanizmy psychologiczne uzależnienia powodują, że
wchodzenie w tę chorobę jest trudno zauważalne dla chorego,
ponadto zwykle nie chce on poddać się leczeniu. Alkoholizm
skraca życie dotkniętym nim ofiar średnio o 15 lat, nie
wspominając o radykalnym obniżeniu jakości ich życia
straty indywidualne są szczególnie widoczne w grupach
strata pieniędzy
uboższych - picie pogłębia ubóstwo bezbronnych, stając się istotną
przeszkodą w znalezieniu pracy. W skali społecznej straty te
wynoszÄ… od 2 do 6% produktu narodowego brutto (ogromne
sumy)
agresja samych napaści ulicznych spowodowanych przez pijanych jest w
Polsce około miliona rocznie. Większości okrutnych i
bezsensownych zabójstw towarzyszyło picie. Sam alkohol nie
powoduje agresji (jest usypianie !), ale hamując ośrodki kontroli
powoduje działania, na jakie normalnie ludzie sobie nie
pozwalajÄ…
konflikty
zadziwiająca jest siła dezintegrująca alkoholu - ta sama substancja
skupia ludzi i ich rozdziela. Wiele zabójstw jest w Polsce
dokonywanych przy pomocy noża kuchennego podczas pijackich
biesiad
już najdawniejsze księgi zalecały powstrzymywanie się od picia
utrata autorytetu
przez liderów społecznych. Picie, degradując kontrolę osobistą,
niszczy tym samym zdolność do sprawowania kontroli
zewnętrznej
nadmierne picie atakuje wszystkie układy organizmu człowieka -
Utrata zdrowia
najsilniej nerwowy, wÄ…trobÄ™, serce, nerki, rozrodczy. Alkohol ma
decydujący udział w utracie zdrowia przez Polaków (jeden z
głównych czynników ryzyka zwłaszcza u mężczyzn). Nawet małe
dawki mogą spowodować straty zdrowia - u dzieci występuje
Alkoholowy Zespół Płodowy FAS, który może być spowodowany
bardzo niewielkimi ilościami alkoholu wypijanymi przez kobietę
w ciąży. Ostatnio odkryto też wpływ alkoholu na jakość nasienia
męskiego i to w miesiąc po wypiciu alkoholu
Załącznik 4
Punkty z listy  ZYSK" Uwagi
dobra zabawa niewielkie dawki alkoholu istotnie pomagają niektórym ludziom
w zabawie, ale... odwoływanie się do alkoholu w tym wypadku
jest zawsze zwiÄ…zane z BRAKIEM POMYSA
U na dobrÄ…
zabawÄ™ bez niego (alkohol nie tyle sprzyja zabawie, ile ukrywa
braki zabawy), kontrprzykład - wesele bezalkoholowe;
prowadzący może spytać czy ktoś brał udział w takim
wydarzeniu i wysondować opinię, zwykle pozytywną (we wsi
Kamesznica większość wesel jest realizowana bez alkoholu)
subiektywna poprawa nastroju wiąże się a rozhamowującym
lepszy humor
działaniem alkoholu na układ nerwowy człowieka, (stratą jest
niestety zaniechanie wszelkich innych form redukcji stresu, co
prowadzi do zubożenia życia psychicznego człowieka i
zawężenia jego możliwości)
towarzystwo według badań istotnie osoby pijące mają więcej kontaktów
towarzyskich, ale znacznie mniej z nich przeradza siÄ™ w
przyjaz
ń -alkohol spłyca kontakty międzyludzkie
szpan sam w sobie jest już oznaką braku i ubóstwa-jeśli odwołujemy
się do tak prostego środka jak picie aby komuś imponować
Załatwienie spraw prowadzi do rozszerzenia się nieprawidłowości w życiu
społecznym i gospodarczym, do korupcji
Podtrzymanie tradycji plemię Dajaków - łowców głów" na wyspie Borneo - kultywuje
tradycjÄ™ tygodniowego opilstwa realizowane przez wszystkich"
mieszkańców wioski na znak dany przez szamana. W czasie,
gdy wioska jest całkowicie niezdolna do obrony łatwo o
skuteczną napaść sąsiadów. Czy jest to tradycja godna
kultywowania?
istnieją wiarygodne dane wskazujące, że bardzo niewielkie
dla zdrowia fizycznego
dawki alkoholu mogą sprzyjać usuwaniu złogów tętniczych i
chronić w ten sposób przed zawałem, ale obserwacja ta dotyczy
jedynie mężczyzn w średnim wieku, w strefie cywilizacji
zachodniej, dlatego przypuszcza się, że alkohol jedynie usuwa
tu jakieś skutki skądinąd niezdrowego życia tej grupy osób.
Brak tego typu obserwacji w populacjach żyjących w sposób
bardziej naturalny. Poza tym większość konsumentów alkoholu
przy których można oczekiwać dodatnich skutków. Powoduje to
sytuację, gdy znaczna część przedwczesnych zgonów ma
faktycznie ścisły związek z alkoholem. Natychmiast bowiem po
przekroczeniu owej minimalnej dawki  profilaktycznej"
przeważają skutki negatywne picie
dla lepszego trawienia alkohol ścina enzymy trawienne, dlatego przekonanie o jego
wpływie na trawienie jest błędne  utrudnia on trawienie wielu
substancji pokarmowych. Przekonanie, że sprzyja trawieniu
wiąże się jedynie z jego zdolnością do emulgacji
(rozdrabniania) tłuszczów zawartych w pokarmie, co daje
wrażenie większej  lekkości" posiłków tłustych
Załącznik nr 5 MARIHUANA - QUIZ
Które z poniższych zdań są. prawdziwe (P), a które fałszywa (F)?
1. Tetrahydrocannabinol (THC) jest głównym czynnikiem powodującym stan  haju" po
zażyciu marihuany, haszyszu lub olejku .
2. Marihuana jest zwykle sprzedawana w postaci bardzo drobnego proszku.
3. Marihuana działa szybciej kiedy się ją pali, niż kiedy się ja, spożywa.
4. Marihuana nie wpływa na pamięć.
5. Marihuana nie wywołuje poczucia lęku ani zdenerwowania.
6. Regularne zażywanie marihuany zawsze, prowadzi do uzależnienia od innych
narkotyków.
7. Zażycie marihuany nie ma wpływu na kierowanie pojazdem.
8. Wysokie dawki marihuany mogą. wywołać halucynacje.
9. Marihuana nigdy nie działa na normalnych ludzi.
10. Reakcja na marihuanę może zależeć od wcześniejszych kontaktów z tym narkotykiem.
11. Działanie marihuany Jest Jednakowe, niezależnie od tego, czy wraz z nią. zażywane są.
inne narkotyki, czy też nie.
12. Określona ilość marihuany wydziela mniej smoły niż taka samo ilość tytoniu.
13. Nie ma dowodów na to, że palenie marihuany przyczynia się do zachorowań na raka
płuc.
14. Regularne zażywanie marihuany może powodować nerwowość i rozdrażnienie.
15. Regularne zażywanie marihuany może zakłócić normalny rozwój osobowości.
16. U niektórych osób zażywających marihuanę obserwuje się zmniejszenie zainteresowania
seksem.
17. Nie można uzależnić się od marihuany,
18. Niektórzy ludzie tak bardzo uzależnili się od marihuany, że potrzebna im profesjonalna
pomoc.
19. Marihuana nie wpływa na zdolność oceny odległości.
ODPOWIEDZI NA TEMAT MARIHUANY
1. P 7. F 13. F 19. F
2. F 8. F, 14. P
3. F 9. F 15. P
4. F 10. P 16.P
5. F 11. F 17. F
6. F 12. F 18. P
Załącznik 6
ANKIETA
l. Zaznacz właściwą odpowiedz
wpisując krzyżyk we właściwą kratkę:
PRAWDA NIEPRAWDA
1. Osoby z "mocną głową" mogą bezpiecznie pić więcej alkoholu od innych.
2. Jeśli ktoś często zażywa środki odurzające, będzie potrzebował ich coraz
więcej, aby czuć się normalnie.
3. Z piciem alkoholu warto poczekać do pełnoletności
4. Alkohol w piwie i winie jest inny i mniej groz
ny niż alkohol w wódce.
5. Prawo zezwala na sprzedaż piwa i wina młodzieży od 16 roku życia.
6. 0 zażywaniu leków uspokajających możesz decydować bez wiedzy osób
dorosłych
7. Wypicie alkoholu przed jazdÄ… przeszkadza w prowadzeniu pojazdu.
8. Istota uzależnienia polega na tym, że człowiek traci zdolność do kontroli
swojego picia.
9. Picie alkoholu i korzystanie ze środków uzależniających pomaga w
rozwiązywaniu kłopotów osobistych.
10. Picie piwa lub wina może prowadzić do uzależnienia.
11. Od wysiłków rodziny alkoholika zależy czy przestanie on pić.
12. Picie alkoholu pomaga w uzyskiwaniu sukcesów życiowych.
13. Istota uzależnienia od alkoholu polega na tym, że człowiek często pije.
Rozdział 1 ZAJ
CIA INTEGRACYJNE ...................................................................................................... 2
ZAJ
CIA 1 Poznajemy siÄ™ lepiej .............................................................................................................. 2
Ćwiczenie 1 ......................................................................................................................................... 2
Ćwiczenie 2. Wzajemne poznawanie ................................................................................................... 3
Ćwiczenie 3. Niedokończone zdania .................................................................................................. 3
ZAJ
CIA NR 2 Bawimy siÄ™ ..................................................................................................................... 4
Ćwiczenie 1 Zapamiętywanie imion. ..................................................................................................... 4
Ćwiczenie 2 Tratwa ratunkowa ............................................................................................................. 4
Ćwiczenie 3 Współpraca....................................................................................................................... 5
Ćwiczenie 4 Siad grupowy ................................................................................................................. 6
Ćwiczenie 5 Grupki ............................................................................................................................. 6
Ćwiczenie 6. Uuuuch... ....................................................................................................................... 6
Ćwiczenie 7. Ślepe samochody ........................................................................................................... 6
Ćwiczenie 8. Krzesła .......................................................................................................................... 7
Ćwiczenie 9. Punkty oparcia ............................................................................................................... 7
Ćwiczenie 10. Zgadnij, co to jest ........................................................................................................ 7
Załącznik 1. Charakterystyki poszczególnych znaków zodiaku: ............................................................ 8
Załącznik 2. UKA
ADANKA............................................................................................................... 10
Załącznik 3.AUTOGRAFY ................................................................................................................ 11
Załącznik 4.PUZZLE.......................................................................................................................... 12
Załącznik 5. NIEDOKOC
CZONE ZDANIA ....................................................................................... 13
Rozdział 2 POCZUCIE WA
ASNEJ WARTOÅšCI........................................................................................ 15
Zajęcia nr 1 ........................................................................................................................................... 15
Ćwiczenie 1 Ćwiczenie z listą przymiotników ..................................................................................... 15
LISTA PRZYMIORNIKÓW .............................................................................................................. 16
ćwiczenie 2 Moje zalety i wady.......................................................................................................... 18
ĆWICZENIE 3 Zwierzęta................................................................................................................... 18
Zajęcia 2 ............................................................................................................................................... 19
Ćwiczenie 1 Wzmocnienie.................................................................................................................. 19
Ćwiczenie 2 z wykorzystaniem fantazji ............................................................................................... 19
Wymyślone sytuacje ........................................................................................................................... 21
Ćwiczenie 3 z ocenianiem na skali swojego sposobu odnoszenia się do innych ..................................... 22
-ĆWICZENIEM 4 Linia życia ........................................................................................................... 22
MOJE ZALETY I WADY .................................................................................................................. 24
Rozdział 3 WYRAŻANIE UCZUĆ ............................................................................................................ 25
Zajęcia 1 ................................................................................................................................................ 25
Mini wykład. ...................................................................................................................................... 25
Ćwiczenie 1 ...................................................................................................................................... 26
Ćwiczenie 2 ...................................................................................................................................... 26
Ćwiczenie 3 ....................................................................................................................................... 26
Ćwiczenie 4 Oznaki, po których można rozpoznać serdeczność i wrogość. ........................................... 27
Załącznik nr 1. ................................................................................................................................... 29
Załącznik nr 2 Użycie sygnałów niewerbalnych do okazywania ciepła i chłodu .................................... 30
Załącznik nr 3 .................................................................................................................................... 30
Załącznik nr 4 .................................................................................................................................... 31
Rozdział 4 CO TO ZNACZY BYĆ ASERTYWNYM ................................................................................. 32
Zajęcia 1 ............................................................................................................................................... 32
Miniwykład PODSTAWOWE WIADOMOŚCI O ASERTYWNOŚCI ................................................ 32
ĆWICZENIE 1 Baloniki ................................................................................................................... 35
Ćwiczenie 2 ...................................................................................................................................... 35
Zajęcia 2 ................................................................................................................................................ 37
Ćwiczenie 1 ....................................................................................................................................... 37
Ćwiczenie 2 : Rozpoznajemy zachowania asertywne ........................................................................... 37
Załącznik nr 1 .................................................................................................................................... 38
Załącznik nr 2 .................................................................................................................................... 39
Załącznik 3 ROZPOZNAJEMY ZACHOWANIA ASERTYWNE ....................................................... 42
Rozdział 5 SUBSTANCJE UZALEŻNIAJ
CE - CHEMICZNA PUA
APKA .............................................. 43
ZajÄ…cia 1 ............................................................................................................................................... 44
ANKIETA ......................................................................................................................................... 44
Miniwykład ........................................................................................................................................ 46
Ćwiczenie 1 ...................................................................................................................................... 46
Miniwykład ........................................................................................................................................ 46
Zajęcia 2 ................................................................................................................................................ 48
Ćwiczenie-1 Jakie znasz środki uzależniające? .................................................................................... 48
Ćwiczenie nr 2 ................................................................................................................................... 48
Ćwiczenie 3  Burza mózgów" na tablicy ............................................................................................. 49
Zajęcia 3 ................................................................................................................................................ 50
Ćwiczenie 1 Dyskusja na temat: " Co to znaczy nadużywanie czyli złe używanie? ................................ 50
Ćwiczenie 2 ....................................................................................................................................... 50
Ćwiczenie 3 Dyskusja na temat : Do czego prowadzi nadużywanie alkoholu i używanie innych środków
uzależniających? ................................................................................................................................ 51
Ćwiczenie 4 Dyskusja na temat: Jak można pomóc osobie uzależnionej?.............................................. 51
Zajęcia nr 4 ............................................................................................................................................ 51
Ćwiczenie 1 Ankieta ewaluacyjna . ..................................................................................................... 51
Załącznik nr 1 SUBSTANCJE UZALEŻNIAJ
CE I ICH DZIAA
ANIE .............................................. 52
Załącznik nr 2 .................................................................................................................................... 53
Załącznik nr 3 .................................................................................................................................... 54
Załącznik 4 ........................................................................................................................................ 56
Załącznik nr 5 MARIHUANA - QUIZ ............................................................................................... 57
Załącznik 6 ........................................................................................................................................ 58