SYSTEMY SĄDOWEJ KONTROLI KONSTYTUCYJNOŚCI
PRAWA
a) SYSTEM AMERYKAŃSKI
System amerykański to nic innego jak zdecentralizowany model sądowej kontroli
konstytucyjności prawa (judicial review.) Instytucja kontroli konstytucyjności prawa w USA nie
ma swoich bezpośrednich podstaw konstytucyjnych, choć w czasie prac nad tą konstytucją
pojawiały się głosy postulujące przyznanie takiego prawa sądom powszechnym. Przełomowe
znaczenie dla uznania prawa sądów do kontroli konstytucyjności prawa miało orzeczenie
z roku 1803 wydane przez sędziego Marshalla w sprawie Marbury vs Madison. Sędzia Marshall
stwierdził, opierając się na klauzuli supremacyjnej, że skoro konstytucja jest najwyższym
prawem w państwie, a sędziowie są tym prawem związani to mogą oni nie stosować aktów
niższego rzędu w sytuacji ich sprzeczności z konstytucją. Warto jednak podkreślić, że klauzula
supremacyjna odnosi się jedynie do wyższości prawa federalnego nad stanowym, a nie
konstytucji federalnej nad ustawami federalnymi. Ostatecznie jednak dopiero po ponad
pięćdziesięciu latach od niniejszego orzeczenia sądowa kontrola konstytucyjności prawa stała
się powszechna w USA.
O modelu amerykańskim można powiedzieć, że charakteryzują go cztery cechy:
uniwersalność, dekoncentracja, konkretność i względność. Uniwersalność kontroli oznacza, że
sądy mogą oceniać wszystkie akty normatywne oraz wszelkie działania organów
i funkcjonariuszy władzy wykonawczej niezależnie od szczebla struktury państwa w związku
z oceną legalności i konstytucyjności w obrębie prawa federalnego, stanowego oraz pomiędzy
tymi dwoma systemami. Dekoncentracja kontroli przejawia się w uznaniu prawa wszystkich
sądów do oceny zgodności aktu niższego rzędu z aktem stojącym wyżej w hierarchii źródeł
prawa, bez względu na rodzaj sądu i jego szczebel (wyjątkiem są tutaj sądy pokoju).
Konkretność oznacza, że ocena legalności i konstytucjonalności dokonywana jest w związku
z „konkretną” sprawą rozpatrywaną przez sąd. Dla podniesienia w takiej sprawie zarzutu
niekonstytucyjności konieczne jest spełnienie czterech przesłanek łącznie: naruszony musi
zostać interes osobisty strony, naruszenie to musi dotyczyć interesu prawnego osoby, musi
ono mieć charakter realny, a nie potencjalny i wreszcie w przypadku skarżenia rozstrzygnięcia
organu, musi ono mieć charakter ostateczny. Ostatnia cecha to względność, czyli fakt,
iż uznanie w danej sprawie normy za niekonstytucyjną nie powoduje jej uchylenia, a jedynie jej
niezastosowanie w konkretnym przypadku.
Podstawą ocena konstytucyjności prawa przez sądy amerykańskie są cztery klauzule: due
process of law –niemożność pozbawienia jakiejkolwiek osoby życia, wolności lub własności
inaczej niż w drodze właściwego przewodu sądowego, rule of reasonableness – weryfikacja czy
ustawodawca zachował rozsądną równowagę pomiędzy interesem ogółu a interesami
partykularnymi, klauzula kontraktów – niemożność ustawowego naruszania zobowiązań
P. Uziębło, Systemy są dowej kontroli konstytucyjnoś ci prawa, Internet 2002
wynikających z umowy oraz klauzula równości – nakaz jednakowej ochrony obywateli bez
względu na rasę.
W systemie amerykańskim istnieją ograniczenia, co do orzekania o niekonstytucyjności
prawa. Dotyczą one tzw. „kwestii politycznych”, co wiąże się z unikaniem decydowania
o konstytucyjności spraw związanych: z procesem zmiany konstytucji, z różnymi aspektami
prowadzenia polityki zagranicznej oraz z zarzutami dotyczącymi gwarancji stanowej,
republikańskiej formy rządów. Ponadto Sąd Najwyższy nie rozpatruje zarzutu
niekonstytucyjności prawa, w przypadku, gdy nie został on podniesiony przed sądami niższej
instancji. Nawiązując do Sądu Najwyższego to jego orzecznictwo ma priorytetowy charakter
dla innych sądów, ze względu na jego ogromny autorytet orzeczniczy i często traktowane jest
jako mające walor normy prawnej.
(na podstawie: A. Pułło, Badanie konstytucyjności aktów prawnych przez sądy powszechne, [w:] Prawo
i kontrola jego zgodności z konstytucją, pod red. E. Zwierzchowskiego, Warszawa 1997;
D. Rousseau, Sądownictwo konstytucyjne w Europie, Warszawa 1999; R. Ludwikowski, Prawo
konstytucyjne porównawcze, Toruń 2000.)
b) SYSTEM KONTYNENTALNY
Podstawowe założenia europejskiego kontynentalnego systemu kontroli konstytucyjności
prawa zawarte zostały w pracach wybitnego prawnika europejskiego Hansa Kelsena. Według
niego system kontroli prawa przez sądy powszechne miał liczne wady, z których na największe
uznawał on: względność orzeczeń poszczególnych sądów oraz rozbieżność w orzecznictwie
poszczególnych sądów. Dlatego też funkcja badania hierarchicznej kontroli norm powinna
zostać powierzona jednemu organowi sądowemu o charakterze centralnym. Teorie Kelsena
stały się podstawą dla utworzenia dwóch pierwszych sądów konstytucyjnych na świecie –
Trybunałów Konstytucyjnych w Austrii i Czechosłowacji. Rozwój tego systemu kontroli
konstytucyjności prawa nastąpił po drugiej wojnie światowej. Do dzisiaj już w zdecydowanej
większości państw europejskich model ten został wprowadzony do rozwiązań
konstytucyjnych. Ponadto centralne trybunały konstytucyjne występują w państwach
pozaeuropejskich, czego przykładem może być Papua Nowa Gwinea czy Uganda.
Podstawową cechą modelu kontynentalnego jest powierzenie kontroli konstytucyjności
prawa sądowemu organowi centralnemu, zwanemu najczęściej trybunałem konstytucyjnym.
Trybunały sprawują kontrolę na zasadzie wyłączności, co oznacza, iż żaden inny organ nie
posiada prawa do badania hierarchicznej zgodności norm prawnych. Dla skutecznej realizacji
tego modelu niezbędne jest ujęcie trybunału i jego kompetencji w normach konstytucyjnych,
z uwagi na fakt, że jego sędziowie związani są wyłącznie normami konstytucyjnymi. Normy
poświęcone sądownictwu konstytucyjnemu zajmują wszakże różne miejsce w systematyce
konstytucji. Z reguły usytuowane są one w systemie gwarancji konstytucji, wymiarze
sprawiedliwości lub też poświęcony jest im osobny rozdział. Orzeczenie sądu konstytucyjnego
stwierdzające niekonstytucyjność poszczególnych aktów prawnych jest skuteczne erga omnes,
a więc powoduje eliminacje takiego aktu z systemu prawnemu. Skutki takiego orzeczenia
zależą od tego, czy w danym państwie taki akt uznawany jest za nieważny od chwili jego
2
P. Uziębło, Systemy są dowej kontroli konstytucyjnoś ci prawa, Internet 2002
wydania (skutek ex tunc, np. Niemcy, Hiszpania), czy też uchylenie aktu następuje z chwilą
opublikowania orzeczenia sądu konstytucyjnego, bądź też w chwili późniejszej wskazanej
w orzeczeniu (skutek ex nunc, np. Włochy, Austria). Kolejną cechą modelu kontynentalnego
jest dominacja kontroli abstrakcyjnej, czyli kontroli zgodności normy niższego rzędu
z normami stojącymi wyżej w hierarchii prawa w oderwaniu od konkretnych przypadków
stosowania prawa. Z wnioskami o kontrolę abstrakcyjną zwrócić się mogą wyłącznie wskazane
w konstytucji podmioty (z reguły są to naczelne organy państwowe oraz grupy
parlamentarzystów). Obok kontroli abstrakcyjnej w systemie kontynentalnym występuje
również kontrola konkretna, której przejawem są w szczególności pytania prawne kierowane
przez sądy rozstrzygające konkretną sprawę oraz skargi konstytucyjne. Wreszcie w systemie
kontynentalnym istniej możliwość kontroli prewencyjnej, czyli sprawowanej przed wejściem
w życie badanego aktu prawnego. Możliwość ta jest jednak realizowana niezwykle rzadko.
Parę słów warto poświęcić sposobowi kreacji trybunałów konstytucyjnych. Może to być
dokonywane przez głowę państwa przez parlament albo też częściowo przez poszczególne
człony władzy (w Hiszpanii po 4 sędziów powołują obie izby parlamentu, po 2 rząd
i sądownictwo; we Włoszech po 5 prezydent rząd i organy władzy sadowniczej). W tym
drugim przypadku nominacje mogą mieć niestety charakter polityczny. Aby temu zapobiec
stosuje się niekiedy obowiązek uzyskania przez kandydata na sędziego kwalifikowanej
większości głosów. Sędziowie trybunałów z reguły muszą spełniać rygorystyczne kryteria
związane z praktyką zawodową, w szczególności w wymiarze sprawiedliwości. Jeśli chodzi
o ich status prawny to posiadają immunitet zarówno materialny jak i formalny. Powszechna
jest również niepołączalność materialna i formalna pełnienia funkcji sędziego sądu
konstytucyjnego.
Na zakończenie trzeba też wspomnieć, że oprócz orzekania o hierarchicznej zgodności
norm prawnych trybunały konstytucyjne posiadają również inne kompetencje. Należy do nich
weryfikacja ważności wyborów i referendów, rozstrzyganie sporów kompetencyjnych, nadzór
nad partiami politycznymi czy orzekanie w sprawach osób postawionych w stan oskarżenia
na skutek zawinionego naruszenia konstytucji bądź ustaw.
(Na podstawie: D. Rousseau, Sądownictwo konstytucyjne w Europie, Warszawa 1999;
R. Ludwikowski, Prawo konstytucyjne porównawcze, Toruń 2000; E. Zwierzchowski, Europejskie
modele scentralizowanej kontroli konstytucyjności aktów prawnych, [w:] Prawo i kontrola jego zgodności
z konstytucją, pod red. E. Zwierzchowskiego, Warszawa 1997)
c) SYSTEM MIESZANY
Podstawową cechą systemu mieszanego jest dualizm kontroli konstytucyjności prawa.
oznacza to, że badanie zgodności prawa z konstytucją sprawują zarówno sądy powszechne jak
i centralny sąd konstytucyjny. System ten występuje obecnie w licznych państwach Ameryki
Łacińskiej (np. Wenezuela, Kolumbia, Ekwador, Chile), a ponadto z licznymi modyfikacjami
w Grecji i Portugalii. Cechą charakterystyczną jest to, że wyłącznie sądy konstytucyjne
(niekiedy ich rolę pełnią Sądy Najwyższe) są władne do uznania normy za nieważną
i nieobowiazującą, czyli tylko one mogą usunąć taką normę z porządku prawnego. Natomiast
3
P. Uziębło, Systemy są dowej kontroli konstytucyjnoś ci prawa, Internet 2002
sądownictwo powszechne posiada możliwość niezastosowania prawa w konkretnej, zawisłej
przed nim sprawą. Tak więc orzeczenie sądu powszechnego nie powoduje utraty mocy
obowiązującej przez niezastosowany akt normatywny. W tym miejscu warto też wspomnieć
o instytucji amparo występującej w państwach iberoamerykańskich, czyli instytucji zbliżonej
do europejskiej skargi konstytucyjnej. Amparo polega na tym, że na Sądy Najwyższe mają
możliwość uznania, na podstawie actio popularis, zarzutu niekonstytucyjności ustawy, dekretu
bądź uchwały za uzasadniony, co skutkowało usunięciem takiego aktu z systemu prawnego.
(na podstawie: K. Complak, Parlament we współczesnej Ameryce Łacińskiej, Wrocław 1994;
R. Ludwikowski, Prawo konstytucyjne porównawcze, Toruń 2000)
d) SYSTEM FRANCUSKI
Przyznanie uprawnienia do kontroli konstytucyjności ustaw we Francji napotykało
na sprzeciw znacznej części środowisk politycznych, w szczególności ugrupowaniom
lewicowym, uznających zasadę prymatu woli przedstawicieli suwerena, czyli parlamentu. Nie
zmienia to faktu, że po roku 1852 uprawnienie takie posiadał Senat, jednakże od początku
ewoluował on w kierunku drugiej izby parlamentu, co też stało się kilkanaście lat później.
Ostatecznie organ kontrolujący zgodność ustaw z konstytucją powołany został w Konstytucji
V Republiki z 19528 roku. W założeniach jej twórców Rada Konstytucyjna, a więc organ
któremu powierzono powyższe uprawnienie miał mieć charakter polityczny, oderwany
od władzy sądowniczej. Dzisiaj można mówić o jego daleko idącej ewolucji w stronę modelu
kontynentalnego, jednakże jego liczne cechy szczególne nie pozwalają na zaliczenie Rady
Konstytucyjnej do organów sądowych.
W skład Rady Konstytucyjnej wchodzi dziewięciu członków: trzech powołanych przez
Prezydenta, trzech przez przewodniczącego Senatu i trzech przez przewodniczącego
Zgromadzenia Narodowego. Co trzy lata zmienia się 1/3 jej składu. Ponadto uprawnienie
do dożywotniego zasiadania w Radzie posiadają byli prezydenci Republiki. Członkowie Rady
są niezawiśli, nieodwołalni i nie mogą wyrażać opinii w sprawach, które mogą być
przedmiotem rozstrzygnięć Rady. Nie chroni ich jednak żaden immunitet, a co więcej nie
muszą posiadać wykształcenia prawniczego (w ostatnich jednak latach ukształtował się
zwyczaj konstytucyjny, że osoby powoływane w skład Rady wykształcenie takie posiadają).
Rada Konstytucyjna sprawuje wyłącznie kontrolę o charakterze prewencyjnym, czyli
sprawowana jest przed wejściem w życie badanego aktu. Można ją podzielić na kontrolę
obligatoryjną i fakultatywną. Obligatoryjna dotyczy ustaw organicznych i regulaminów izb
parlamentarnych, które bezpośrednio po uchwaleniu kierowane są z mocy prawa do Rady
Konstytucyjnej. Kontrola fakultatywna odnosi się do ustaw oraz umów międzynarodowych.
Z wnioskiem o przeprowadzenie takiej kontroli wystąpić mogą; prezydent, premier,
przewodniczący Senatu, przewodniczący Zgromadzenia Narodowego oraz, od 1974 roku,
grupa co najmniej 60 deputowanych bądź 60 senatorów. Orzeczenie o konstytucyjności ustaw
i regulaminów powoduje, że nie mogą one być wprowadzone w życie. Wyjątkowo, gdy Rada
uzna, że tylko pojedyncze przepisy zawarte w ustawie, nie będące nierozerwalnie związane
z całością ustawy, są niekonstytucyjne, prezydent może podpisać ustawę z ich pominięciem
4
P. Uziębło, Systemy są dowej kontroli konstytucyjnoś ci prawa, Internet 2002
bądź też zwrócić się do parlamentu z wnioskiem o ponowne rozpatrzenie ustawy. Odmiennie
wygląda sytuacja z umowami międzynarodowymi uznanymi za niekonstytucyjne. Umowy takie
nie mogą być ratyfikowane do czasu dokonania stosownych zmian w konstytucji. Podstawą
orzekania jest zgodność z konstytucją, a także, conra legem, w odniesieniu do ustaw
organicznych, zgodność z ordonansami organicznymi wydanymi na podstawie art. 92
konstytucji, czyli ordonansami wydanymi przez rząd w ciągu czterech miesięcy od uchwalenia
konstytucji regulującymi kwestie niezbędne dla funkcjonowania nowych instytucji. Pozostałe
kompetencje Rady Konstytucyjnej to: kontrola kompetencyjna ustawodawstwa, związana
z enumeratywnym wyliczeniem materii ustawowej w konstytucji, rozpatrywanie spraw
związanych z wyborami i referendum oraz stwierdzanie przeszkody w sprawowaniu urzędu
przez prezydenta i udzielenie zgodny na wprowadzenie stanu wyjątkowego.
Poza Radą Konstytucyjną znaczną rolę w sprawowaniu kontroli konstytucyjności prawa
odgrywa sądownictwo administracyjne z Radą Stanu na czele. To właśnie ono bada zgodność
z konstytucją aktów wykonawczych rządu oraz administracji terenowej.
(na podstawie: A. Kubiak, Francuska koncepcja kontroli konstytucyjności ustaw, Gdańsk 1993;
L. Garlicki, Rada Konstytucyjna w Republice Francuskiej, [w:] Sądy konstytucyjne w Europie. tom 1, pod
red. J. Trzcińskiego, Warszawa 1996; D. Rousseau, Sądownictwo konstytucyjne w Europie,
Warszawa 1999; R. Ludwikowski, Prawo konstytucyjne porównawcze, Toruń 2000.)
e) SYSTEM BRYTYJSKI
W Wielkiej Brytanii ukształtował się oryginalny system kontroli konstytucyjności prawa.
Wynika to z faktu, że kraj ten nie posiada konstytucji w znaczeniu formalnym, a jego ramy
ustrojowe zawarte są zarówno w ustawach jak i zwyczajowym prawie konstytucyjnym,
orzecznictwie sądów oraz konwenansach. System ten opiera się na kontroli prawa przez
wszystkie sądy powszechne (judicial bracking), z tym że spod tej kontroli w zasadzie wyłączone
są akty wydawane przez parlament, co jest konsekwencją przyjęcia idei suwerenności
parlamentu, a więc uznania parlamentu za jedyne i najważniejsze źródło władzy w państwie.
W związku z tym nie ma możliwości żadnej kontroli aktów wydawanych przez ten organ przez
inne organy ze względu na ich niższą pozycję w systemie organów państwowych. W pewien
sposób brak kontroli tego rodzaju aktów osłabiony jest przez obowiązywanie zasady, która
stanowi, iż uchwalona ustawa nie ma na celu zmiany brytyjskiego porządku konstytucyjnego,
chyba, że sama wyraźnie o tym stanowi. Pozwala to władzy sądowej na dokonywanie
interpretacji norm ustawowych w konkretnych sytuacjach, a tym samym w pewnym sensie
„kontrolować” ustawodawstwo. Rzeczone ograniczenia nie mają zastosowania do aktów
normatywnych wydawanych przez organy władzy wykonawczej, w tym również aktów o mocy
ustawy. Podlegają one w pełnym zakresie kontroli sądowej. Kontrola ta ma jednak charakter
skuteczny inter partes, czyli oznacza niekonstytucyjność wyłącznie na użytek konkretnego sporu
sądowego. Norma takiego aktu pozostaje więc w systemie prawnym. W systemie brytyjskim
istnieją jednak pewne ograniczenia dotyczące kontroli konstytucyjności aktów
podustawowych. Najpoważniejsze z nich dotyczy sytuacji, gdy sama ustawa zabrania takiej
kontroli.
5
P. Uziębło, Systemy są dowej kontroli konstytucyjnoś ci prawa, Internet 2002
(na podstawie: Srovnavaci ustavni pravo, pod red. J. Blahoža, Praha 1998; E. Gdulewicz,
W. Kręcisz Ustrój polityczny Wielkiej Brytanii, [w:] Ustroje państw współczesnych, praca zb., Lublin
1997; W. Zakrzewski, Ustawa i delegacja ustawodawcza w Anglii, Kraków 1960.)
f) SYSTEM SKANDYNAWSKI
W państwach skandynawskich sądowa kontrola konstytucyjności prawa ma charakter
ograniczony. Co prawda w państwach tych uznaje się prawo sądów powszechnych do badania
zgodności ustaw (wyjątkiem jest Finlandia) i innych aktów o charakterze powszechnie
obowiązującym z konstytucją, jednakże prawo to wykorzystywane jest przez nie niezwykle
rzadko. Szczególnie charakterystyczny dla systemu skandynawskiego wydaje się tutaj przykład
Szwecji. Prawo do badania przez sądy powszechne konstytucyjności aktów ustawodawczych
potwierdzone zostało przez precedensowe orzeczenie Sądu Najwyższego z roku 1964,
w którym to Sąd wypowiedział się w sprawie obowiązywania ustawy z roku 1924 dotyczącej
m.in. urzędowych godzin otwarcia sklepów. Sąd Najwyższy uznał, że sądy powszechne mają
możliwość zarówno materialnej (treściowej), jak i formalnej (proceduralnej) kontroli prawa.
Trzeba podkreślić, że pomimo niniejszego orzeczenia sądy korzystały z tego prawa niezwykle
rzadko i wstrzemięźliwie. Sytuacji nie zmieniło wprowadzenie w 1979 roku w Akcie o Formie
Rządu nowego brzmienia § 14, zgodnie z którym „w sytuacji gdy sąd lub inny organ ustali,
że jakikolwiek przepis pozostaje w sprzeczności z prawami fundamentalnymi, z innym aktem
o wyższej mocy lub że pominięto przy jego wydawaniu obowiązujące zasady prawne, nie
powinien takiego przepisu stosować. W wypadku ustanowienia tego typu przepisu przez
Riksdag lub Rząd, nie stosuje się go wówczas, gdy ich błąd jest oczywisty”. Widać więc,
że niestosowanie przepisów ustawowych i rządowych może być zastosowane wyłącznie
w przypadku oczywistej sprzeczności aktu normatywnego usytuowanego niżej w hierarchii
źródeł prawa. Znamienny jest fakt wielokrotnie podkreślanej przez Sąd Najwyższy
powściągliwości w korzystaniu z powyższego, przyznanego przez konstytucję, uprawnienia.
wyjątkiem jest tutaj orzecznictwo sądów administracyjnych w sprawach podatkowych.
Podobnie wygląda kontrola sądowa w Norwegii. Gdy Sąd Najwyższy orzeknie tam
o niekonstytucyjności ustawy obliguje to do dokonania przez Storting stosownych zmian
w ustawodawstwie, a do tego czasu zmiany niniejsze wprowadzane są poprzez tzw.
ustawodawstwo prowizoryczne, wydawane przez króla i obowiązujące do najbliższej sesji
parlamentu.
W Skandynawii znacznie większe znaczenie ma pozajurysdykcyjna kontrola zgodności
prawa z konstytucją, zarówno o charakterze parlamentarnym, jak i pozaparlamentarnym.
Ta pierwsza sprawowana jest zarówno na posiedzeniu plenarnym w toku postępowania
ustawodawczego, jak i przez poszczególne organy. Szczególnie istotną rolę pełnią w tym
systemie specjalne komisje kontrolujące zgodność prawa z konstytucją (w Szwecji nosi ona
nazwę komisji ds. Konstytucji). To do niej kierowane są projekty legislacyjne w stosunku
do których przewodniczący parlamentu ma zastrzeżenia, że naruszają one prawa
fundamentalne. Decyzja takiej komisji jest ostateczna. Ponadto ocenia ona zgodność
projektów ustawodawczych w toku postępowania legislacyjnego, a co więcej bada również
6
P. Uziębło, Systemy są dowej kontroli konstytucyjnoś ci prawa, Internet 2002
zgodność rozporządzeń z konstytucją i ustawami. W Szwecji do kontroli parlamentarnej
zalicza się również działalność ombudsmana, który może występować do parlamentu lud
rządu z inicjatywą usunięcia sprzeczności w prawie. Kontrola pozaparlamentarna to przede
wszystkim Rada Prawa, składająca się sędziów SN i NSA, czuwająca nad legalnością
konstytucyjną i spójnością projektów ustaw, choć jej opinia nie ma charakteru wiążącego.
(na podstawie: A. Pułło, Badanie konstytucyjności aktów prawnych przez sądy powszechne, [w:] Prawo
i kontrola jego zgodności z konstytucją, pod red. E. Zwierzchowskiego, Warszawa 1997;
W. Sokolewicz, Źródła prawa w Szwecji, [w:] Prawo na zachodzie. Studia źródeł prawa w systemie
demokratycznym, pod red. W. Wołpiuka, PAN 1992; J. Osiński, Wstęp do Konstytucji Królestwa
Norwegii, [w:] Konstytucja Królestwa Norwegii, Warszawa 1996)
g) SYSTEM SZWAJCARSKI
W Szwajcarii, podobnie jak w państwach skandynawskich, nie został utworzony specjalny
sąd konstytucyjny. co więcej prawa do kontroli zgodności aktów niższego rzędu z konstytucją
nie posiadają również sądy powszechne. Nie oznacza to jednak, że nie można mówić
o pewnych elementach sądowej kontroli konstytucyjności prawa. Dlatego też używa się tutaj
pojęcia sądownictwa konstytucyjnego w wąskim rozumieniu. Podkreśla się, że to właśnie
Szwajcaria była jednym z pierwszych państw, które wprowadziły sądową kontrolę
konstytucyjności prawa. Miało to miejsce jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku. System ten
za fundamentalne założenia przyjmuje zapewnienie realizacji konstytucyjnych praw i wolności
oraz ochronę obywateli przed działalnością władzy państwowej. Hierarchia norm ma zaś
sprzyjać stosowaniu się do powyższych zasad, a tym samym zapewniać bezpieczeństwo
prawne obywateli. Osiągnięcie powyższych celów jest możliwe wyłącznie w sytuacji, w której
istnieje organ, do którego obywatel może wystąpić w przypadku bezprawnej ingerencji innych
organów państwowych w jego prawa i wolności. Głównym przejawem tej kontroli jest
instytucja skargi konstytucyjnej, rozpatrywanej przez Sąd Federalny w Lozannie. Każdy
obywatel ma prawo do wystąpienia z nią w sytuacji, gdy jego konstytucyjne prawa zostały
pogwałcone przez jakikolwiek akt kantonalny. Nowa konstytucja z 1999 roku rozszerzyła
zakres skargi konstytucyjnej na każde naruszenie konstytucyjnych praw., z tym że w dalszym
ciągu dotyczy to wyłącznie prawa kantonalnego. Sąd Federalny związany jest bowiem
normami ustaw federalnych i prawa międzynarodowego. Próby rozszerzenia jego kognicji
na ustawodawstwo federalne do dzisiaj nie przyniosły pożądanego efektu i nie doprowadziły
do możliwości kontroli konstytucyjnej niniejszych aktów normatywnych.
W Szwajcarii w zasadzie nie pojawiają się głosy postulujące przyjęcie metody kontroli
konstytucyjności prawa opartego na modelu amerykańskim bądź też kontynentalnym. Wynika
to ze specyfiki obowiązującego systemu rządów – systemu parlamentarno-komitetowego,
przewidującego nadrzędną pozycję parlamentu, któremu konstytucja przypisuje zwierzchni
nadzór nad wymiarem sprawiedliwości. Ponadto restrykcyjnie przestrzegana zasada priorytetu
ustawy w praktyce wyklucza możliwość jakiegokolwiek działania władzy sądowniczej
przeciwko uchwalonym przez parlament ustawom. To właśnie izby parlamentu decydują:
w sprawach sporów kompetencyjnych pomiędzy organami federalnymi (Sąd Federalny
7
P. Uziębło, Systemy są dowej kontroli konstytucyjnoś ci prawa, Internet 2002
rozstrzyga wyłącznie spory na linii federacja-kantony), dotyczące ważności inicjatywy ludowej
czy też weta ludowego oraz, co najistotniejsze, to on sprawuje abstrakcyjną kontrolę
każdorazowej zmiany konstytucji kantonalnej pod kątem zgodności z prawem federalnym.
Kontrola zgodności ustawodawstwa z porządkiem konstytucyjnym w parlamencie
dokonywana jest głównie na poziomie komisji, co szczególnie widoczne jest w fazie wstępnej,
kiedy to badają one inicjatywę ustawodawczą zarówno od strony formalnej jak i materialnej,
przedstawiając swoje stanowisko izbie. Ostateczna decyzja należy jednak do samej izby.
(na podstawie: L. Wildhaber, The Swiss Judicial System, [w:] Modern Switzerland, pod red. J. Murray
Luck, Palo Alto 1978; Z. Czeszejko – Sochacki, System konstytucyjny Szwajcarii, Warszawa 2002;
A. Pułło, Badanie konstytucyjności aktów prawnych przez sądy powszechne, [w:] Prawo i kontrola jego
zgodności z konstytucją, pod red. E. Zwierzchowskiego, Warszawa 1997)
8