ABSTRAKCYJNA NASTĘPCZA KONTROLA KONSTYTUCYJNOŚCI PRAWA
Art. 188 i 189 Konstytucji określają kompetencje TK. Dla omawianego zagadnienia ma jednak znaczenie przede wszystkim art. 188 pkt. 1 – 3, który stanowi, że Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach:
zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją,
zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,
zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe,
z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami.
Dokonywana przez TK kontrola polega na ocenianiu pionowej zgodności norm prawnych. Oznacza to, że Trybunał sprawdza, czy norma hierarchicznie niższa jest zgodna
z normą hierarchicznie wyższą. Warto jednak zauważyć, że TK nie został wyposażony
w kompetencje badania konstytucyjności aktów prawa miejscowego i źródeł prawa międzynarodowego innych niż ratyfikowane umowy międzynarodowe (np. zwyczaj, zasady ogólne).1
Kontrola konstytucyjności norm prawnych dokonywana przez TK może mieć następujący charakter:
wstępny – kontrola jest przeprowadzana przed wejściem w życie danego aktu (na wniosek Prezydenta RP przed podpisaniem i ogłoszeniem ustawy);
następczy – po wejściu w życie danego aktu;
abstrakcyjny – w oderwaniu od konkretnego, indywidualnego aktu stosowania prawa;
konkretny – w związku z określonym aktem stosowania prawa (pytanie prawne, skarga konstytucyjna);
materialny – treściowa zgodność normy prawnej Konstytucją;
formalny – zgodność z Konstytucją trybu uchwalenia danej normy i kompetencje prawotwórcze organu, który ją wydał.2
TK najczęściej rozpatruje sprawy w ramach abstrakcyjnej kontroli następczej.
Podmioty legitymowane do wszczęcia postępowania przed TK w ramach kontroli abstrakcyjnej zostały wymienione w art. 191 ust. 1 pkt. 1 – 5. Można je podzielić na dwie grupy: podmioty legitymowane generalnie i indywidualnie. Do podmiotów legitymowanych generalnie (ogólna legitymacja procesowa) należą: Prezydent Rzeczypospolitej, Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, Prezes Rady Ministrów, 50 posłów, 30 senatorów, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokurator Generalny, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich. Natomiast podmiotami legitymowanymi indywidualnie (szczególna legitymacja procesowa) są: organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego, ogólnokrajowe organy związków zawodowych, ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców i organizacji zawodowych, oraz kościoły
i inne związki wyznaniowe. Podmioty te mogą wszczynać postępowanie przed TK, jeżeli kwestionowany akt dotyczy spraw objętych ich zakresem działania. Z wnioskiem do TK może występować także Krajowa Rada Sądownictwa, jednak tylko w związku z aktami prawnymi dotyczącymi niezależności sądów i niezawisłości sędziów.
Postępowanie przed TK jest wszczynane na wniosek. Zgodnie z postanowieniami art. 32 ust. 1 ustawy o TK (1997 r.) wniosek ten powinien spełniać wymagania określone dla pism procesowych, a ponadto zawierać:
wskazanie organu, który wydał kwestionowany akt normatywny,
określenie kwestionowanego aktu normatywnego lub jego części,
sformułowanie zarzutu niezgodności z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą kwestionowanego aktu normatywnego,
uzasadnienie postawionego zarzutu, z powołaniem dowodów na jego poparcie.
Podmioty legitymowane indywidualnie powinny dodatkowo podać przepis prawa lub statutu wskazujący, że kwestionowany akt normatywny dotyczy spraw objętych zakresem ich działania.
W przypadku wniosku składanego przez te podmioty postępowanie rozpoczyna się od wstępnego rozpoznania wniosku (art. 36 TKU). Jest ono dokonywane przez jednego sędziego na posiedzeniu niejawnym i ma na celu ustalenie, czy wniosek spełnia warunki formalne i czy nie jest oczywiście bezzasadny. W przypadku stwierdzenia oczywistej bezzasadności wniosku lub nieuzupełnienia jego braków formalnych w wyznaczonym terminie, sędzia odmawia nadania sprawie dalszego biegu. Na to postanowienie służy zażalenie do TK w terminie 7 dni od dnia doręczenia. Zażalenie jest rozpoznawane na posiedzeniu niejawnym. Jeśli zostanie uwzględnione, sprawa jest kierowana na rozprawę,
a jeśli nie – sprawa kończy bieg.
TK rozpatruje wnioski na rozprawie. Jest ona jawna, chyba że za wyłączeniem jawności przemawia bezpieczeństwo państwa lub ochrona tajemnicy państwowej.
W rozprawie uczestniczą:
podmiot, który złożył wniosek,
organ, który wydał kwestionowany akt, lub Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa (jeśli wyznaczyła ją Rada Ministrów),
Prokurator Generalny,
przedstawiciele Sejmu, Prezydenta i Ministra Spraw Zagranicznych (jeśli sprawa dotyczy umowy międzynarodowej ratyfikowanej za uprzednią zgodą Sejmu wyrażoną w ustawie),
przedstawiciele Prezydenta i Ministra Spraw Zagranicznych (w sprawach dotyczących pozostałych ratyfikowanych umów międzynarodowych).
Obecność na rozprawie wnioskodawcy i organu, który wydał kontrolowany akt normatywny lub ich przedstawicieli jest obowiązkowa. W razie nieobecności wnioskodawcy TK umarza postępowanie lub odracza rozprawę, a w razie nieobecności organu – może odroczyć rozprawę.
TK może orzekać w trzech składach. W pełnym składzie orzeka o konstytucyjności ustaw przed ich podpisaniem i umów międzynarodowych przed ich ratyfikacją, oraz
w sprawach zawiłych, jeśli wiążą się one z nakładami finansowymi nieprzewidzianymi
w ustawie budżetowej. W składzie 5 sędziów rozpoznawane są sprawy dotyczące konstytucyjności ustaw i ratyfikowanych umów międzynarodowych, oraz zgodności ustaw
z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi (jeśli ratyfikacja wymagała zgody wyrażonej w ustawie). Natomiast skład 3 sędziów rozstrzyga o zgodności z Konstytucją, ustawą lub ratyfikowaną umową międzynarodową innych aktów prawa, a ponadto rozpoznaje zażalenia na postanowienia o odmowie nadania sprawie dalszego biegu i decyduje
w sprawach wyłączenia sędziego.
Po dostatecznym wyjaśnieniu sprawy i zamknięciu rozprawy przez przewodniczącego składu orzekającego następuje niejawna narada sędziów. Sędziowie są związani granicami wniosku. Oznacza to, że nie mogą powoływać wzorców kontrolnych niewskazanych przez wnioskodawcę. Mogą jednak badać niekonstytucyjność formalną i kompetencyjną kwestionowanego aktu. Orzeczenie zapada większością głosów, a sędziowie mogą zgłosić zdanie odrębne.
Zasadnicza formą rozstrzygnięć kończących postępowanie przed TK są wyroki. Jednak TKU przewiduje także postanowienia o umorzeniu postępowania. Są one wydawane w następujących przypadkach:
gdy wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne,
gdy cofnięto wniosek,
gdy kwestionowany akt normatywny utracił moc obowiązującą przed wydaniem wyroku, chyba, że jego wydanie jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych praw
i wolności.
Wyroki TK mają postać rozstrzygnięcia pozytywnego (inaczej afirmatywnego) –
o zgodności danego aktu z Konstytucją, lub negatywnego – o jego niezgodności. Jednak
w praktyce orzeczenia charakteryzują się zwykle złożoną treścią sentencji. Możemy wśród nich wyróżnić wyroki interpretacyjne, zakresowe i aplikacyjne. Wyrok interpretacyjny stwierdza konstytucyjność lub niekonstytucyjność danego przepisu w jego określonym rozumieniu. Wyrok zakresowy stwierdza zgodność lub niezgodność danego przepisu
z Konstytucją w określonym (podmiotowym, przedmiotowym lub czasowym) zakresie jego stosowania. Natomiast wyrok aplikacyjny stwierdza niekonstytucyjność aktu normatywnego, a jednocześnie rozstrzyga, co do skutków prawnych dla stanów faktycznych ukształtowanych przed ogłoszeniem tego wyroku. TK wydaje także wyroki „o braku niezgodności”. Stwierdzają one brak adekwatności miedzy kwestionowanym przepisem
a powołanym wzorcem kontroli.
Orzeczenia wydawane przez TK są ostateczne (nie mogą być uchylone ani zmienione) i mają moc powszechnie obowiązującą (wszystkie organy władzy publicznej mają obowiązek ich przestrzegania o stosowania). Podlegają one ogłoszeniu w organie urzędowym , w którym opublikowany był zakwestionowany akt normatywny, a jeśli nie podlegał on publikacji –
w Dzienniku Urzędowym RP „Monitor Polski”. Orzeczenia wchodzą w życie z dniem ogłoszenia i od tego momentu wywołują skutki dla systemu prawa. W przypadku wyroków negatywnych jest to bezwzględne, bezwarunkowe i bezpośrednie uchylenie mocy obowiązującej danych przepisów. Orzeczenia mogą też określać późniejszy termin utraty mocy obowiązującej (tzw. wyroki z klauzulą odroczenia). Termin ten nie może przekroczyć 18 miesięcy w przypadku ustawy i 12 miesięcy w przypadku innych aktów.
Utrata mocy obowiązującej przez niekonstytucyjny akt to skutek bezpośredni wyroków TK. Wywołują one również skutki pośrednie, stanowią bowiem podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub podjęcia innych określonych prawem działań zmierzających do zmiany rozstrzygnięć wydanych na podstawie niekonstytucyjnych przepisów.