Elżbieta Czyż

Helsińska Fundacja Praw Człowieka

Maria Keller-Hamela

Fundacja Dzieci Niczyje

Jolanta Szymańczak

Biuro Studiów i Ekspertyz Sejmu RP

Od Sztokholmu do Jokohamy

– społeczność międzynarodowa

wobec zjawiska seksualnego

wykorzystywania dzieci

w celach komercyjnych

W artykule przedstawiono genezę, przebieg i następstwa dwóch światowych kongresów, dzięki którym zjawisko seksualnego wykorzystywania dzieci do celów komercyjnych zostało dostrzeżone przez międzynarodowe gremia, rządy państw i opinię publiczną. Dzięki kon-gresowi zorganizowanemu w Sztokholmie w 1996 r. po raz pierwszy na tak szeroką skalę zdiagnozowano znaczenie i skalę problemu komercyjnego wykorzystywania seksualnego dzieci, zaangażowano międzynarodowe i lokalne organizacje pozarządowe w podejmo-wanie programów na rzecz zapobiegania zjawisku oraz rządy państw do tworzenia narodowych planów działania. Pięć lat po tym międzynarodowym wydarzeniu, na kolejnym kongresie w Jokohamie w 2001 r. poprzedzonym szeregiem spotkań we wszystkich regionach świata, dokonano przeglądu oraz oceny postępów we wprowadzaniu w życie przez poszczególne państwa Planu Działań oraz zidentyfikowano nowe formy i obszary seksualnego wykorzystywania dzieci.

Efektem międzynarodowej aktywności związanej z przeciwdziałaniem problemowi są akty legislacyjne regulujące instytucjonalne działania wobec sprawców wykorzystywania seksualnego dzieci, dokumenty wyznaczające kierunki działań władz poszczególnych państw oraz deklaracje wyrażające stanowisko wobec procederu. Najważniejsze z nich zostały przedstawione w niniejszym artykule.

1

Czyż, Keller-Hamela, Szymańczak / Od Sztokholmu do Jokohamy I Światowy Kongres Przeciwko Seksualnemu

Wykorzystywaniu Dzieci w Celach Komercyjnych, Sztokholm 1996 r.

Zjawisko seksualnego wykorzystywania

środków zmierzających do zapobiegania

dzieci w celach komercyjnych ( Commercial

i eliminowania zjawiska seksualnego wy-

sexual exploitation of children – CSEC) korzystywania dzieci.

zidentyfikowano i nagłośniono w 1996 r.,

Zgodnie z przyjętą przez kongres Dekla-

kiedy to odbył się w Sztokholmie I Świato-

racją, seksualne wykorzystywanie dzieci

wy Kongres Przeciwko Seksualnemu Wy-

w celach komercyjnych stanowi narusze-

korzystywaniu Dzieci w Celach Komercyj-

nie podstawowych praw dzieci i polega na

nych ( World Congress against Commercial

seksualnym wykorzystaniu dziecka przez

Sexual Exploitation of Children) . Celem dorosłego za wynagrodzeniem w gotówce

kongresu było zwrócenie uwagi społecz-

lub w naturze, wypłaconym dziecku lub

ności międzynarodowej na narastające

innej osobie lub osobom. Stanowi formę

zjawisko komercyjnej eksploatacji seksu-

zniewolenia i przemocy wobec dzieci. Jest

alnej dzieci oraz podjęcie konkretnych

równoznaczne z przymusową pracą i współ-

działań, zmierzających do zapobiegania

czesną formą niewolnictwa. Dziecko trakto-

i eliminowania tego zjawiska.

wane jest jak obiekt seksualny i handlowy.

Kongres odbył się z inicjatywy IPEC

Zdefiniowano trzy obszary seksualnego

( International Programme on the Elimina-

wykorzystywania dzieci do celów komer-

tion of Child Labour) , specjalistycznego pro-cyjnych:

gramu powołanego w 1992 r. przez Mię-

– prostytucję dziecięcą,

dzynarodową Organizację Pracy, którego

– produkcję materiałów pornograficz-

celem jest zapobieganie eksploatacji dzieci,

nych z udziałem dzieci,

w tym również zapobieganie komercyjne-

– handel dziećmi w celach seksualnych.

mu seksualnemu wykorzystywaniu dzieci .

W kongresie uczestniczyło około 2 tysię-

Dane szacunkowe, jakie przedstawiano

cy przedstawicieli ze 122 krajów świata.

w czasie kongresu, nawet jeżeli traktować

Poszczególne kraje były reprezentowane

je z dużą ostrożnością jako mało rzetelne,

przez delegacje rządowe i delegacje organi-

były zatrważające: ponad milion dzieci na

zacji pozarządowych. Uczestnikami kon-

świecie jest wykorzystywanych do prostytucji gresu byli również przedstawiciele orga-i produkcji pornografii; 35% prostytutek

nizacji międzynarodowych, m.in. Mię-

w domach publicznych Azji czy Ameryki

dzynarodowej Organizacji Pracy, Organi-

Południowej ma mniej niż 18 lat; w Delhi

zacji Narodów Zjednoczonych, UNICEF,

jest około 100 tys. prostytutek, z czego

WHO, ECPAT ( End Child Prostitution

20%–30% to dzieci; w Zambii zarażenie

Child Pornography & Trafficking Children wirusem HIV występuje siedmiokrotnie

for Sexual Purposes)1, ISPCAN ( Interna-częściej wśród dziewcząt niż chłopców

tional Society for the Prevention of Child

w grupie wieku 15–19 lat; w Kambodży

Abuse and Neglect)2 oraz NGO Group for 30% prostytuujących się osób w wieku

the Convention on the Rights of the Child3. 13–19 lat jest zarażonych wirusem HIV; Kongres uchwalił Deklarację i Plan Dzia-szacuje się, że na świecie 11,7 miliona

łania wzywające rządy państw – uczestni-

osób w wieku 15–24 lata żyje z HIV/AIDS;

ków kongresu – do podjęcia wszelkich

według badań Uniwersytetu w Bangkoku

1 Koniec Prostytucji Dziecięcej, Pornografii i Handlu Dziećmi w Celach Seksualnych.

2 Międzynarodowe Stowarzyszenie Ochrony Dzieci przez Krzywdzeniem i Zaniedbaniem.

3 Grupa Organizacji Pozarządowych Działających na Rzecz Realizacji Konwencji o Prawach Dziecka.

2

Czyż, Keller-Hamela, Szymańczak / Od Sztokholmu do Jokohamy seks-biznes przynosi rocznie około 1,5 bilio-Warto odnotować, iż ważnym i symbo-

na dolarów zysków.

licznym dokumentem było posłanie lau-

Jak donosiły międzynarodowe organi-

reatów Nagrody Nobla, w którym pisali

zacje zajmujące się zwalczaniem dziecię-

m.in.: Wzywamy rządy wszystkich krajów

cej prostytucji i pornografii, w latach 90.

świata, by zakazały wszelkich form seksu-

nastąpił dynamiczny rozwój sex-biznesu

alnego wykorzystywania dzieci i doprowa-

z udziałem dzieci. Czynniki sprzyjające

dziły do zgodności prawa krajowego z po-

temu zjawisku to zmiany ekonomicz-

stanowieniami Konwencji o Prawach

no-społeczne wynikające z globalizacji,

Dziecka, w tym art. 19 i 34; (...) Nie do

a zwłaszcza zwiększenie liczby podróży

przyjęcia jest fakt, że dorośli mogą posia-

turystycznych, obniżenie kosztów i łatwość

dać materiały pornograficzne, przy pro-

komunikacji, nowe źródła komunikacji

dukcji których wykorzystywano, poniżano,

(m.in. Internet), działalność międzynaro-

a nawet torturowano dzieci (...) nie do

dowych grup przestępczych. Nie bez zna-

przyjęcia jest fakt, że obywatele bogatych

czenia są również warunki życia ludności

krajów mogą kupować usługi seksualne

w wielu krajach i na wielu obszarach (ubó-

dzieci z krajów biedniejszych, nie ponosząc

stwo, bezrobocie, brak edukacji, brak sku-

za to nigdzie odpowiedzialności (...).

tecznej ochrony prawnej).

Innym ważnym, a przy tym praktycz-

Zasięg zjawiska jest różny w zależności

nym dokumentem były zalecenia Interpo-

od regionu, sytuacji socjoekonomicznej

lu dotyczące działań organów ścigania

i politycznej danego państwa, nie mniej

w zakresie pornografii dziecięcej, adopcji

nie ma zapewne kraju, w którym problem

międzynarodowych, sex-turystyki, dzieci

nie występuje.

zaginionych, handlu dziećmi oraz współ-

Według raportu ECPAT – kraje Europy

pracy międzynarodowej w zakresie prze-

Środkowo-Wschodniej, w tym również

ciwdziałania przestępczości seksualnej.

Polska, są rynkiem, na którym rozpoczął

Ustalenia przyjęte na kongresie znalazły

się proces aktywnego poszukiwania dzieci

swoje odzwierciedlenie w nowo tworzo-

do zatrudniania w sex-biznesie. Penetracja

nym prawie międzynarodowym. W 1999 r.

rynku Europy Środkowo-Wschodniej wy-

Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP)

nika głównie z następujących powodów:

przyjęła Konwencję nr 182 – Worst Forms

of Child Labour (Konwencja dotycząca

– większa niż gdzie indziej bezkarność

zakazu i natychmiastowych działań na

przestępców – brak skutecznej ochrony

rzecz eliminowania najgorszych form pracy

prawnej i znikoma wiedza o zjawisku,

dzieci), w której prostytucję dziecięcą,

– dogodne położenie geograficzne,

handel dziećmi w celach seksualnych

– stosunkowo niska zachorowalność na

oraz pracę dzieci w produkcji materiałów

AIDS,

pornograficznych, obok m.in. przymuso-

– zaostrzenie przepisów w zakresie ści-

wego wcielania do armii i udziału w kon-

gania przestępstw związanych z wyko-

fliktach wojennych, angażowania do niele-

rzystywaniem dzieci do prostytucji

galnej działalności (np. produkcja narko-

i pornografii w krajach Azji, aktyw-

tyków i przemyt narkotyków), uznano za

ność międzynarodowych organizacji

najbardziej drastyczne formy pracy dzieci.

zwalczających prostytucję dziecięcą

Od 2002 r. obowiązuje Protokół fakulta-

w tym rejonie.

tywny do Konwencji o Prawach Dziecka

Kongres w Sztokholmie zakończył się

w sprawie zwalczania handlu dziećmi,

przyjęciem w dniu 28 sierpnia 1996 r. przez

dziecięcej prostytucji i dziecięcej porno-

119 państw – Deklaracji i Planu Działań4.

grafii ( The Optional Protocol on the Sale

4 Teksty ww. dokumentów znajdują się w aneksie.

3

Czyż, Keller-Hamela, Szymańczak / Od Sztokholmu do Jokohamy of Children, Child Prostitution and Child

nych na wykorzystywanie seksualne do

Pornography)5. Protokół nakłada na Pań-

celów komercyjnych oraz wyzyskiwaczy,

stwa-Strony obowiązek wprowadzenia

z podziałem danych według wieku, płci,

zakazu handlu dziećmi, seksualnego wy-

grup etnicznych, statusu w danym kraju,

korzystywania dzieci, angażowania ich do

okoliczności związanych z wykorzysty-

pracy przymusowej oraz transferu ich or-

waniem seksualnym, a to wszystko z za-

ganów dla zysku. W Protokole pornografią

chowaniem poufności danych co do dzie-

nazwano każde pokazywanie, bez względu na

ci-ofiar, zwłaszcza by nie dopuścić do

środki, dziecka zaangażowanego w prawdzi-

ujawniania danych ich dotyczących6.

wą lub symulowaną działalność seksual-

ną lub pokazywanie organów płciowych

W 1997 r. Sejm RP podjął uchwałę „w

dziecka w celach seksualnych. Dziecięca sprawie opracowania rządowego progra-prostytucja została zdefiniowana jako

mu zapobiegania i eliminowania zjawi-

wykorzystywanie dziecka w czynnościach

ska wykorzystywania seksualnego nielet-

seksualnych za zapłatą lub za inną for-

nich”. Napisano m.in.: Mając na uwadze

mą wynagrodzenia.

realizację przyjętych przez Polskę zapisów

Ratyfikowanie Protokołu przez Polskę

deklaracji końcowej Światowego Kongresu

powinno spowodować rozszerzenie za-

przeciwko seksualnemu wykorzystywaniu

kresu ochrony dziecka, przewidzianej

dzieci, który w sierpniu 1996 r. odbył się

w polskim kodeksie karnym (patrz ramka).

w Sztokholmie, a także w świetle coraz czę-

W świetle Konwencji dziecko to osoba

ściej pojawiających się w naszym kraju

do 18. roku życia (w polskim kodeksie

faktów seksualnego molestowania i wyko-

karnym – art. 202 – ochronie podlegają

rzystywania nieletnich, Sejm Rzeczypospo-

osoby poniżej 15. roku życia).

litej Polskiej uważa za konieczne, by Rząd

Z ramienia Rządu RP w kongresie

RP opracował do końca 1997 r. długofalowy

sztokholmskim uczestniczył wiceminister

program zapobiegania i eliminowania zjawi-

sprawiedliwości. Według relacji wicemi-

ska seksualnego wykorzystywania nieletnich.

nistra, jaką złożył Sejmowi na 100 posie-

Skuteczne przeciwdziałanie oraz pomoc

dzeniu w dniu 7 lutego 1997 r., Plan działań ofiarom przemocy seksualnej wymaga opra-jest listą – przewodnikiem do konkretnych

cowania harmonogramu działań zapobie-

przedsięwzięć na lokalnym, krajowym, re-

gających tym patologiom i przyjęcia okre-

gionalnym i międzynarodowym poziomie.

ślonej strategii działania na poziomie kra-

Zakreśla dwa podstawowe zadania do pod-

jowym, a to może uczynić tylko Rząd RP.

jęcia w ramach współpracy lokalnej:

Warto wyjaśnić, że uchwała Sejmu nie

ma skutków prawnych, ma wyłącznie

– pilne stworzenie obszernych między-

moc obligacji moralnej, wywiera swoisty

sektorowych i zintegrowanych strategii

nacisk na rząd i wskazuje kierunek dzia-

i środków, aby w roku 2000 powstały

łania uznany przez parlament za słuszny.

krajowe harmonogramy akcji zwalczania

Z tego względu nie zawsze jest brana pod

seksualnego wykorzystywania dzieci,

uwagę przez rząd. Los tej uchwały, którą

z zakreślonymi terminami realizacji za-

parlament przyjął pod koniec trwania ka-

kładanych celów;

dencji, był jakby z góry przesądzony – ani

– pilne opracowanie mechanizmów wpro-

ustępujący, ani nowoutworzony rząd nie

wadzania w życie i monitorowanie na

uznały za stosowne, aby się nią zająć.

poziomie lokalnym, przy współpracy ze

Podpisanie Deklaracji I Światowego

społeczeństwem, by w roku 2000 zgroma-

Kongresu Przeciwko Seksualnemu Wy-

dzić bazy danych dotyczące dzieci narażo-

korzystywaniu Dzieci w Celach Komer-

5 Tekst dokumentu znajduje się w aneksie.

6 Informacja rządu o problemie wykorzystywania seksualnego dzieci i sposobach przeciwdziałania temu.

Wystąpienie podsekretarza stanu M. Czeharowskiego, Diariusz Sejmowy z 100 posiedzenia Sejmu w dniu 7 lutego 1997 r., s. 38.

4

Czyż, Keller-Hamela, Szymańczak / Od Sztokholmu do Jokohamy cyjnych, a przede wszystkim art. 34 raty-powiedzialność za zwalczanie tego typu

fikowanej Konwencji o Prawach Dziecka,

przestępczości to obowiązek państwa.

zobowiązuje nasz kraj do opracowania,

Strategia zapobiegania seksualnemu

przyjęcia i wcielenia w życie strategii

wykorzystywaniu dzieci do celów komer-

przeciwdziałania zjawisku seksualnego

cyjnych powinna koncentrować się na

wykorzystywania dzieci7.

następujących zagadnieniach:

Program skutecznego przeciwdziała-

– monitorowaniu zjawiska i prowadzeniu

nia oraz pomoc ofiarom przemocy seksu-

systematycznych badań,

alnej powinien nakładać różnego typu

– skuteczniejszym ściganiu przestępstw

obowiązki na właściwe instytucje pań-

(m.in. przez wprowadzenie nowych roz-

stwowe w zakresie: profilaktyki, inter-

wiązań i procedur prawnych),

wencji, terapii ofiar i sprawców, ściga-

nia i karania sprawców. Państwo może,

– wymianie informacji i wielopłaszczyzno-

a w zasadzie powinno współpracować

wej współpracy międzyresortowej, ale

z organizacjami pozarządowymi zajmu-

też międzynarodowej,

jącymi się pomocą dzieciom i rodzinie.

– tworzeniu krajowych programów pro-

Może zlecać im wykonywanie określo-

filaktycznych oraz rehabilitacji ofiar

nych zadań, ale stworzenie systemu i od-

i sprawców.

Najważniejsze międzynarodowe dokumenty

w zakresie przeciwdziałania dziecięcej prostytucji i pornografii 1.

Konwencja o Prawach Dziecka (art. 34) oraz Protokół fakultatywny o handlu dziećmi, dziecięcej prostytucji i dziecięcej pornografii z 2002 r., podpisany przez Polskę.

2.

Konwencja MOP nr 182 z 1999 r. dotycząca zakazu i natychmiastowych działań na rzecz eliminowania najgorszych form pracy dzieci, ratyfikowana przez Polskę w 2001 r.

(DzU nr 125, poz. 1364).

3.

Rekomendacja MOP nr 190 z 19 listopada 2000 r., uzupełnienie do Konwencji nr 182.

4.

Rekomendacja Rady Europy R (91) w sprawie seksualnego wykorzystywania, pornografii i prostytucji oraz handlu dziećmi i młodocianymi.

5.

Rekomendacja Rady Europy w sprawie ochrony dzieci przed wykorzystywaniem seksualnym, przyjęta przez Komitet Ministrów 31 października 2001 r.

6.

Europejska Konwencja w sprawie międzynarodowej przestępczości ( International Cy-ber-crime Convention) , wyłożona do podpisu w listopadzie 2001 r .

7.

Protokół w sprawie ochrony przed przemocą i handlem ludźmi, w szczególności kobie-tami i dziećmi, uzupełnienie do Konwencji w sprawie transgranicznej przestępczości zorganizowanej – Protocol to Prevent, Suppress and Punish Trafficking in Persons espe-cially Woman and Children supplementing the UN Convention against Transnational Organized Crime (2000).

7 Art. 34 Konwencji o Prawach Dziecka – Państwa-Strony zobowiązują się do ochrony dzieci przed wszelkimi formami wyzysku seksualnego i nadużyć seksualnych. Do osiągnięcia tego celu Państwa-Strony podejmą w szczególności wszelkie właściwe kroki o zasięgu krajowym, dwustronnym oraz wielostronnym dla przeciwdziałania: a) nakłanianiu lub zmuszaniu dziecka do jakichkolwiek nielegalnych działań seksualnych; b) wykorzystywaniu dzieci do prostytucji lub innych nielegalnych praktyk seksualnych; c) wykorzystywaniu dzieci w pornograficznych przedstawieniach i materiałach.

5

Czyż, Keller-Hamela, Szymańczak / Od Sztokholmu do Jokohamy Ochrona dzieci przed wykorzystywaniem seksualnym w polskim prawie karnym

Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (DzU nr 88, poz. 553 ze zm.) art. 198 kk – doprowadzenie do obcowania płciowego, poddania się innej czynności seksualnej albo wykonania takiej czynności poprzez wykorzystanie bezradności osoby (upośledzenie umysłowe, choroba psychiczna, brak zdolności do rozpozna-nia czynu) – bez względu na wiek pokrzywdzonego. Kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat.

art. 199 kk – doprowadzenie do obcowania płciowego, poddania się innej czynności seksualnej albo wykonania takiej czynności poprzez nadużycie stosunku zależności lub wykorzystanie krytycznego położenia – bez względu na wiek pokrzywdzonego.

Kara pozbawienia wolności do 3 lat.

art. 200 kk – doprowadzenie do obcowania płciowego, poddania się innej czynności seksualnej albo wykonania takiej czynności małoletniego poniżej lat 15, względnie utrwalanie treści pornograficznych z udziałem takiej osoby. Kara pozbawienia wolności od roku do 10 lat.

art. 202 kk – prezentacja treści pornograficznych małoletniemu poniżej 15 lat lub udostępnienie mu przedmiotów mających taki charakter. Kara grzywny, ogranicze-nia wolności lub pozbawienia wolności do 2 lat.

art. 202 § 3 kk – produkcja, sprowadzanie w celu rozpowszechniania treści pornograficznych z udziałem małoletniego poniżej lat 15. Kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.

art. 203 kk – doprowadzenie innej osoby do uprawiania prostytucji przemocą, groźbą bezprawną, podstępem lub poprzez wykorzystanie stosunku zależności albo krytycznego położenia – bez względu na wiek pokrzywdzonego. Kara pozbawienia wolności od roku do 10 lat.

art. 204 § 3 kk – nakłanianie lub ułatwianie uprawiania prostytucji osobom mało-letnim w celu osiągnięcia korzyści majątkowych z prostytucji małoletnich. Kara pozbawienia wolności od roku do 10 lat.

art. 204 § 4 kk – zwabianie lub uprowadzanie innej osoby w celu uprawiania prostytucji za granicą – bez względu na wiek pokrzywdzonego. Kara pozbawienia wolności od roku do 10 lat.

art. 253 kk – uprawianie handlu ludźmi, nawet za ich zgodą. Kara pozbawienia wolności nie krócej niż 3 lata.

art. 253 § 2 kk – organizowanie adopcji dzieci wbrew przepisom ustawy, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.

6

Czyż, Keller-Hamela, Szymańczak / Od Sztokholmu do Jokohamy II Światowy Kongres Przeciwko Seksualnemu

Wykorzystywaniu Dzieci w Celach Komercyjnych, Jokohama 2001 r.

W grudniu 2001 r. w Jokohamie odbył

korzystywania dzieci, ochrona i lecze-

się II Światowy Kongres Przeciwko Seksual-

nie dzieci skrzywdzonych

nemu Wykorzystywaniu Dzieci w Celach

· Sprawcy seksualnego wykorzystywa-

Komercyjnych. Kongres ten został zorga-

nia dzieci

nizowany przez rząd Japonii, UNICEF,

· Pornografia dziecięca.

ECPAT oraz Grupę Organizacji Pozarządo-

· Rola i odpowiedzialność sektora pry-

wych Działających na Rzecz Wprowadzenia

watnego

w Życie Konwencji o Prawach Dziecka.

W kongresie uczestniczyło ponad 3 tys.

II Światowy Kongres poprzedziły przy-

osób; obecne były 134 delegacje rządowe

gotowania, w ramach których we wszyst-

(w tym 59 na poziomie ministerialnym).

kich regionach świata przeprowadzono

Na kongres nie przyjechał przedstawiciel

konsultacje oceniające realizację posta-

rządu polskiego. Polskę reprezentował se-

nowień podjętych w Sztokholmie w 1996 r.

kretarz Ambasady Polskiej w Japonii oraz

W sumie odbyło się 5 międzynarodowych

Rzecznik Praw Dziecka.

regionalnych konferencji z udziałem

Zadaniem kongresu była ocena działań

przedstawicieli rządów i organizacji po-

i postępów, jakich dokonano od kongresu

zarządowych w następujących miastach:

w Sztokholmie oraz przyjęcie nowych de-

Montevideo (Urugwaj) – dla krajów Ameryki

klaracji i planów działania. Szczegółowe

Łacińskiej i Karaibów;

cele, jakie przyjęto to:

Budapeszt (Węgry) – dla krajów Europy

– wzmocnienie zaangażowania polityków

i Centralnej Azji;

we wprowadzanie w życie postanowień

Bangkok (Tajlandia) – dla krajów Wschod-

przyjętych na kongresie w Sztokholmie, niej Azji i Pacyfiku;

– kontrola postępów we wprowadzaniu

Casablanca (Maroko) – dla krajów Afryki

w życie ww. postanowień,

i Środkowego Wschodu;

– wymiana doświadczeń i umiejętności

Dhaka (Bangladesz) – dla krajów Połud-

w zakresie zwalczania i profilaktyki

niowej Azji.

zjawiska,

Na konferencjach omówiono regionalne

– określenie głównych terenów występo-

uwarunkowania komercyjnego wykorzy-

wania problemu oraz określenie ogra-

stywania seksualnego dzieci oraz lokalne

niczeń w walce przeciwko czerpaniu

programy przeciwdziałania temu zjawisku.

zysków z seksualnego wykorzystywa-

Przedstawiciele regionu Europy i Azji

nia dzieci,

Centralnej spotkali się w dniach 20–21

– wzmocnienie efektywności działań kon-

listopada 2001r. w Budapeszcie na konfe-

gresu.

rencji Ochrona dzieci przed wykorzystywa-

Główne tematy, jakie wyznaczono do

niem seksualnym, zorganizowanej przez

dyskusji to:

Radę Europy we współpracy z UNICEF

i Narodowym Instytutem Kryminologii

· Handel dziećmi w celu wykorzystywa-

Węgier. W konferencji wzięło udział 42

nia seksualnego

przedstawicieli rządów (niestety, nie przyje-

· Prawodawstwo i egzekwowanie prawa. chał przedstawiciel rządu polskiego, Polskę

· Zapobieganie zjawisku seksualnego wy-

reprezentował przedstawiciel Fundacji

7

Czyż, Keller-Hamela, Szymańczak / Od Sztokholmu do Jokohamy Dzieci Niczyje) oraz międzynarodowych

i turystycznej. Rządy i organizacje pozarzą-

i lokalnych organizacji pozarządowych.

dowe częściej współpracują z młodzieżą.

W czasie konferencji oceniono zarówno

aktualny stan w zakresie diagnozy, ska-

2. Uczestnictwo młodych ludzi

li zjawiska, potencjalnych zagrożeń, jak

Uczestnictwo dzieci w działaniach na

i działania podejmowane w celu zwalcza-

rzecz ich własnej ochrony było jednym

nia seksualnego wykorzystywania dzieci

z postulatów Deklaracji Końcowej Świato-

w poszczególnych krajach. Ustalono, że

wego Kongresu w Sztokholmie. Od 1996 r.

niektóre kraje Europy i Centralnej Azji,

znacznie ożywiła się międzynarodowa

mimo zobowiązań podjętych na kongresie

współpraca dzieci i młodzieży, a przed

w Sztokholmie, nie opracowały Narodo-

kongresem w Jokohamie odbyło się Forum

wego Planu Działań.

Młodych w Kanagawie. Ważne jest jed-

Na konferencji postanowiono, że Na-

nak, aby odpowiedzialnością za ochronę

rodowe Plany Działań powinny być uchwa-

dzieci nie obciążać ich samych – za ochronę

lone do 2003 r. W każdym z krajów po-

dzieci odpowiedzialni są dorośli.

winna być również powołana na szcze-

blu narodowym centralna agenda ( focal

3. Zapobieganie komercyjnemu

point), która będzie koordynować inter-

wykorzystywaniu seksualnemu dzieci

dyscyplinarne i międzyresortowe działa-

Realizowane są programy mające cha-

nia w celu przeciwdziałania seksualnemu

rakter prewencyjny, m.in. Program na

wykorzystywaniu dzieci. Końcowy doku-

Rzecz Rozwoju Karier Młodych, w ra-

ment z konferencji w Budapeszcie został

mach którego UNICEF, organizacje po-

przedstawiony na kongresie w Jokohamie.

zarządowe i rządowe podjęły współpracę

Podczas kongresu w Jokohamie pod-

z branżą hotelarską, by zapewnić dzie-

kreślano, że w ostatnich latach wzrosła

ciom najbardziej zagrożonym możliwość

aktywność na polu przeciwdziałania wy-

zdobycia pracy i doświadczenia zawodowe-

korzystywaniu seksualnemu dzieci, ale

go w inny sposób niż świadczenie usług

wpływ podejmowanych działań na skalę

seksualnych. Lokalne społeczności anga-

zjawiska i stan ochrony dzieci jest trudny

żują się w walkę z komercyjnym wyko-

do oszacowania ze względu na brak dia-

rzystywaniem seksualnym dzieci poprzez

gnoz empirycznych, wspólnych definicji

edukację dzieci i dorosłych. W dziedzinie

zjawiska oraz ujednoliconych metod ba-

pornografii dziecięcej kluczowe znacze-

dawczych. Podkreślano niezbędną po-

nie ma wprowadzenie w życie Programu

trzebę współpracy policji na szczeblu

Bezpieczny Internet. Wprowadzenie edu-

międzynarodowym oraz ściganie między-

kacji seksualnej w szkołach w niektórych

narodowymi listami gończymi osób zaj-

krajach napotyka duże trudności.

mujących się handlem dzieci.

W czasie dyskusji określono też dzie-

4. Ochrona dzieci-ofiar

dziny, w których w latach 1996–2001 do-

wykorzystywania seksualnego

konano największych postępów. Te dzie-

W stosunku do 1996 r. nastąpił znaczą-

dziny to:

cy postęp w dziedzinie prawnej ochrony

dziecka na całym świecie. Część państw

1. Współpraca i koordynacja

przyjęła prawa przeciwko handlowi dzieć-

Wiele programów profilaktyki i prze-

mi, wykorzystywaniu dzieci do pracy, zno-

ciwdziałania problemowi uruchamianych

welizowała przepisy prawne dotyczące

jest przy ścisłej współpracy agencji rządo-

zwalczania prostytucji dziecięcej. Pojawi-

wych i organizacji pozarządowych. Zwięk-

ły się również przepisy prawne, zapew-

szyło się zaangażowanie sektora prywat-

niające bardziej przyjazne traktowanie

nego, szczególnie branży komunikacyjnej

dzieci-ofiar podczas przesłuchań i w toku

8

Czyż, Keller-Hamela, Szymańczak / Od Sztokholmu do Jokohamy procesów sądowych, a także umowy między-Głównym, choć budzącym kontrowersje,

narodowe pozwalające skuteczniej ścigać

kierunkiem działań omawianym w Jokoha-

sprawców wykorzystywania seksualnego.

mie, był udział dzieci, byłych ofiar komercyj-

Ciągle jednak występuje szereg problemów,

nego wykorzystywania seksualnego w ra-

których rozwiązanie stanowi wyzwanie

towaniu innych dzieci. Za ważną uznano

na przyszłość. Są to:

współpracę rządów i organizacji poza-

·

rządowych. Przyznano, że w wielu krajach

częste traktowanie przez prawo lokal-

opieka psychologiczna dla ofiar jest nadal

ne danego kraju ofiar komercyjnego

znikoma. Konieczne jest stworzenie moż-

wykorzystywania seksualnego jako

liwości psychologicznej terapii sprawców

nieletnich przestępców lub nielegal-

przestępstw seksualnych.

nych imigrantów;

·

znikoma w niektórych regionach moż-

4. Zbieranie informacji/badania/

liwość egzekwowania prawa, długo-

monitoring/edukacja

trwałe postępowania karne, mała licz-

Deklaracja Końcowa kongresu w Sztok-

ba wyroków skazujących;

holmie wezwała kraje do stworzenia do

·

korupcja wewnątrz instytucji wymiaru

2000 r. krajowych baz danych oraz do

sprawiedliwości;

prowadzenia analiz postępów w zwalcza-

·

brak możliwości otrzymania przez

niu komercyjnego wykorzystywania sek-

ofiarę jakiejkolwiek rekompensaty;

sualnego dzieci. Tego celu nie osiągnięto

·

dyskryminacja płciowa w niektórych

w wielu regionach świata. Agencje ONZ

systemach prawnych;

promują jednak uruchamianie progra-

·

brak odpowiednich kompetencji pra-

mów, w ramach których tworzone są ba-

cowników instytucji wymiaru spra-

zy danych na podstawie długofalowych

wiedliwości;

badań oraz systemy monitorowania pro-

·

cesu rehabilitacji dzieci-ofiar i ich rodzin.

łamanie prawa do prywatności pod-

Konieczne jest przeprowadzanie progra-

czas procesów sądowych i niewystar-

mów szkoleniowych dla studentów, pra-

czające regulacje przeciwdziałające

cowników organizacji pozarządowych,

zjawisku wtórnej wiktimizacji;

urzędników państwowych oraz osób za-

·

przyjęcie obowiązującej w wielu kra-

trudnionych w sektorze prywatnym, szcze-

jach zasady, że akt, jakiego dopuścił

gólnie w branży turystycznej.

się oskarżony, musi być uznawany

W różnych częściach świata organizo-

za przestępstwo zarówno w kraju,

wano kampanie zwiększające świadomość

w którym zostało ono popełnione,

społeczną na temat wykorzystywania sek-

jak i w kraju, gdzie odbywa się proces.

sualnego dzieci – produkowano bilboardy,

Pomimo przyjętych nowych rozwiązań

broszury, reklamy radiowe i telewizyjne

prawnych przez wiele państw, wnioski

pokazywane także na pokładach samolotów.

płynące z posiedzeń kongresu mówią, że

W wielu regionach świata edukacja taka

większość państw jest dopiero na począt-

jest jednak nieobecna lub niewystarczająca.

ku procesu zapewniania dziecku pełnej

W Deklaracji Końcowej kongresu w Jo-

ochrony prawnej.

kohamie uczestniczące w nim Państwa-Stro-

ny zobowiązały się w dalszym ciągu podtrzy-

5. Rehabilitacja i reintegracja

mywać obligacje wynikające z przyjęcia De-

Wytyczne dla działań umożliwiających

klaracji Końcowej Światowego Kongresu

dzieciom-ofiarom komercyjnego wyko-

Przeciwko Wykorzystywaniu Dzieci do Prosty-

rzystywania rehabilitację i reintegrację

tucji i Pornografii w Sztokholmie w 1996 r., ze społeczeństwem określono już w Dekla-a w szczególności te dotyczące rozwija-

racji Końcowej kongresu sztokholmskiego.

nia organizacji krajowych, formułowania

9

Czyż, Keller-Hamela, Szymańczak / Od Sztokholmu do Jokohamy konkretnych planów działania, zbierania

2000 r., sytuację w Polsce scharaktery-

danych o dyskryminacji płciowej i efektywne-

zowano następująco: W Polsce dopiero od

go wdrażania prawa chroniącego dzieci (The niedawna można zauważyć zainteresowa-Yokohama Global Commitment 2001).

nie mediów problemem wykorzystywania

Ze zobowiązań podjętych sześć lat temu

seksualnego dzieci. Jak dotąd też, podjęto

na kongresie sztokholmskim i potwierdzo-

niewiele kroków w walce z wykorzystywa-

nych w 2001 r. w Jokohamie nasz kraj do-

niem seksualnym dzieci. Nie istnieje profe-

tychczas się nie wywiązał. Ani rząd, którego

sjonalny system pomocy. Interwencje poli-

przedstawiciel uczestniczył w I Kongresie

cyjne i prawne nie są zorientowane na

w 1996 r., ani kolejny, który powołał mi-

ochronę dzieci. Dzieci-ofiary wykorzysty-

nistra ds. rodziny, ani obecne władze nie

wania poddawane są wielokrotnym, obcią-

uwzględniły zarówno w planowanej, jak

żającym przesłuchaniom przez policjan-

i w realizowanej polityce społecznej proble-

tów i urzędników wymiaru sprawiedliwo-

mu seksualnego wykorzystywania dzieci

ści. Skomplikowane procedury prawne są

do celów komercyjnych. Problematyka ta

poważną przeszkodą do zgłaszania przy-

stanowi przedmiot zainteresowania wyłącz-

padków nadużyć, a sprawcy rzadko zostają

nie organizacji pozarządowych (m.in. Hel-

ukarani. Nie istnieją też procedury postę-

sińskiej Fundacji Praw Człowieka, Fundacji

powania terapeutycznego ze sprawcami.

„Dzieci Niczyje”, Fundacji „La Strada”).

W sprawozdaniu rządu dotyczącym

W kwietniu 2001 r. odbyło się w War-

realizacji w Rzeczypospolitej Polskiej

szawie seminarium pt. Ochrona dzieci

Konwencji o Prawach Dziecka w latach

przed komercyjnym i innymi formami wy-

1993–1998 o problemie komercyjnego

korzystywania seksualnego. Polityka rządu

wykorzystywania dzieci nie wspomniano

i działania organizacji pozarządowych.

w ogóle. Odnośnie do przestrzegania art. 34

Seminarium zostało zorganizowane przez

Konwencji (dzieci w sytuacji wyzysku)

Fundację „Dzieci Niczyje” we współpracy

napisano o problemie uzależnienia młodzie-

z ECPAT i Biurem Regionalnym UNICEF

ży od narkotyków i sposobach przeciwdzia-

ds. Europy Środkowo-Wschodniej. Jego

łania. W policyjnych statystykach mówi

celem było dokonanie oceny działań, jakie

się tylko o 172 niepełnoletnich prostytut-

podjęto w naszym kraju po I Kongresie.

kach, co może wskazywać, że problem

Uczestnicy seminarium opracowali dekla-

ten jest dla policji marginalny i w istocie

racje końcową, w której wskazali główne

nikt się nim poważnie nie zajmuje.

obszary zaniedbań, oraz sformułowali

Niewiele wiemy, jaka jest skala zjawi-

szczegółowe postulaty odnośnie do dzia-

ska w Polsce. Od czasu do czasu w me-

łań, które powinien podjąć rząd w zakre-

diach pojawiają się sensacyjne doniesie-

sie profilaktyki i interwencji.

nia o producentach „dziecięcej pornografii”

W raporcie z pilotażowego badania

czy agencjach towarzyskich z małoletni-

dotyczącego oferty pomocy dzieciom wy-

mi „masażystkami”. Wówczas na krótko

korzystywanym seksualnie w krajach Eu-

problem zaczyna „istnieć społecznie i na-

ropy Środkowo-Wschodniej, przeprowa-

wet niepokoi”. Dopóki jednak będzie po-

dzonego z inicjatywy NGO Group for the

strzegany w kategoriach krótkotrwałej,

Convention on the Rights of the Child

medialnej sensacji, dopóki politycy nie

(Grupy Organizacji Pozarządowych Działa-

zrozumieją wagi zagrożenia, dopóty nie-

jących na Rzecz Wprowadzenia w Życie

wielkie są szanse na realne i skuteczne

Konwencji o Prawach Dziecka) w marcu

zwalczanie zjawiska.

10

Czyż, Keller-Hamela, Szymańczak / Od Sztokholmu do Jokohamy Literatura

Czyż E. (1996), Dzieci w prostytucji i pornografii. Wybrane materiały ze Światowego Kongresu, Sztokholm 1996, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa.

Fundacja „Dzieci Niczyje”, ECPAT, UNICEF (2001), Ochrona dzieci przed komercyjnymi i innymi formami wykorzystywania seksualnego. Polityka rządu i działania organizacji pozarządowych, materiały z seminarium, Warszawa.

Karlen H., Hagner Ch. (1996) , Commercial sexual exploitation of children in some Eastern European Countries, ECPAT, March, Bangkok.

Sajkowska M., red. (1998), Jak organizować lokalny system pomocy dzieciom krzyw-dzonym, Fundacja „Dzieci Niczyje”, Warszawa.

Seksualne wykorzystywanie dzieci (1997), Informacja nr 494, Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu, kwiecień.

The Yokohama Global Commitment (2001), Jokohama.

www.focalpointngo.org

www.unicef.org

11