•
Informacje wstępne
Nazwa
Nazwa epoki pochodzi od tytułu dzieła Augusta Comte’a Kurs filozofii pozytywnej i ma bezpośredni
związek z rozwijanymi w nim poglądami myśliciela. Filozofia pozytywna to nie tylko pewnego rodzaju ruch
ideowy, ale też program konkretnych wskazań, mających na celu rozwój wszystkich komórek państwa.
Terminu pozytywizm oznaczającego nazwę epoki literackiej używa się w zasadzie jedynie w Polsce. W
pozostałych krajach europejskich mowa jest o literaturze realizmu.
Ramy czasowe
Epoka realizmu w Europie przypada nieco wcześniej niż w Polsce. Pierwsze przebłyski nowego stylu
myślenia we Francji dają się zaobserwować już ok. 1850 r. Realizm europejski szybciej też znika z areny
zainteresowań artystów i literatów. Ok. roku 1880 można już mówić o początkach modernizmu. W
literaturze polskiej przyjmuje się umowne ramy czasowe pozytywizmu, również przypadające na drugą
połowę XIX wieku, chociaż nieco później niż na zachodzie Starego Kontynentu. Pierwsze echa nowej
mentalności i wzorów myślenia w duchu rozwijanych przez Comte’a poglądów dają się zaobserwować w
kraju tuż po upadku powstania styczniowego 1863 r. Zwieńczenie pozytywizmu, a jednocześnie początek
kolejnej wielkiej epoki w dziejach kultury – Młodej Polski, określa się – nieco uogólniając – na rok 1890 i
lata kolejne. Warto jednak zwrócić uwagę, że już u schyłku romantyzmu przewijały się w literaturze
krajowej zapowiedzi nowego nurtu oraz pamiętać, że nawet w dojrzałej Młodej Polsce znajdą się epigoni
pozytywizmu. Dlatego należy traktować tego typu cezury czasowe z dużym wyczuciem.
•
Pojęcia związane z epoką
Scjentyzm
Prąd myślowy stanowiący jądro nie tylko polskiego pozytywizmu. Radykalne przekonanie, że wszystko
daje się wyjaśnić naukowymi sposobami. Traktowanie wiedzy i nauki jako złotych środków,
umożliwiających rozwiązanie wszystkich bolączek dnia codziennego. Dążenie do rozwoju intelektualnego,
gospodarczego, politycznego i społecznego, w oparciu o wiedzę i dzięki niej. Podstawowe znaczenie dla
przedstawicieli tego nurtu filozoficznego ma poznanie naukowe, oparte na doświadczeniu i obserwacji
(empiryzm). Dominującą rolę przypisuje się tu naukom przyrodniczym, marginalizując nieco
humanistyczne – są one bowiem w przekonaniu scjentystów o tyle użyteczne, o ile idzie za nimi postęp i
konkretne działania. Scjentyzm wyrastał na podłożu XIX-wiecznej rewolucji przemysłowej, rozwoju
wynalazczości, przewrotu w medycynie. Zwolennicy tego nurtu odrzucali dywagacje natury religijnej,
metafizycznej, moralnej – traktując je jako nieuzasadnione i bezużyteczne.
Ewolucjonizm
Kierunek w filozofii i socjologii, rozwijany głównie przez Darwina i Spencera zakładający ciągły,
nieuchronny rozwój w każdej dziedzinie życia. Zarówno w odniesieniu do przyrody, jak i do człowieka czy
całych społeczeństw, ewolucjoniści szukali wspólnych prawideł i uwarunkowań. Opierał się na
sformułowanej przez Darwina teorii ewolucji gatunków, ale szedł o wiele dalej, stając się pewną ideologią,
ogólną zasadą określającą formy i strukturę rzeczywistości. Ewolucjoniści opierali swą naukę na
przekonaniu, że nowe wypiera stare, mniej doskonałe. Tym samym owa ewolucja oznacza jednocześnie
postęp.
Darwinizm
Tak nazywa się prąd myślowy, powiązany z zagadnieniami ewolucji gatunków sformułowanymi w 1859
roku przez Karola Darwina. Uzasadnia ona zachodzące w danej grupie społecznej zmiany, doborem
naturalnym i nieustanną walką o byt. Ów prąd myślowy bardzo silnie oddziaływał na kulturę drugiej
połowy XIX wieku. Powstały w oparciu o teorie Darwina kierunek w literaturze nazywany
jest naturalizmem. Najwybitniejszym jego przedstawicielem był Francuz Emil Zola, a w Polsce najlepsze
jego realizacje dał Adolf Dygasiński.
Praca organiczna
Obok pracy u podstaw kluczowe i najchętniej podejmowane hasło programowe polskiego pozytywizmu.
Wyznaczało ono drogi rozwoju działalności publicznej ludności kraju pozostającego pod zaborami. Opierał
się na organicyzmie, przekonaniu, że wszystkie komórki danej grupy społecznej (niczym poszczególne
członki organizmu człowieka) muszą zgodnie współdziałać i dążyć do postępu w każdej dziedzinie życia –
polityce, gospodarce, ekonomii, kulturze. Jako że pozytywiści postrzegali rzeczywistość dynamicznie,
obserwując ją w ciągłym procesie ewolucji, praca organiczna pełnić miała funkcje profilaktyczne i
rozwojowe zarazem. Z jednej strony chodziło bowiem o odnalezienie i „wyleczenie” chorych ogniw danej
grupy, z drugiej zaś miało to być usprawnienie, optymalizacja działań już podjętych. W koncepcji tej
mieści się też wyobrażenia człowieka jako jednostki o nieprzeciętnym znaczeniu dla całego
społeczeństwa, o ogromnej odpowiedzialności swoich poczynań. Program pracy organicznej nie zakładał
działań zbrojnych, mających na celu walkę o niepodległość, ale wzrost gospodarczy i kulturalny kraju.
Stąd przedstawiciele tego nurtu byli często atakowani jako zbyt kompromisowi. Echa ideologii pracy
organicznej odnajdziemy w twórczości Orzeszkowej (publicystyka), Sienkiewicza czy Prusa ( Faraon).
Praca u podstaw
Jedno z kluczowych haseł polskiego pozytywizmu. Niekiedy nazywane też zamiennie „pracą dla ludu”.
Było ono ściśle powiązane z założeniami pracy organicznej. Praca u podstaw była swoistą misją dziejową,
zadaniem klas posiadających i uprzywilejowanych, by zajęły się one losem najuboższych. Chodziło przede
wszystkim o rozwiązanie problemu niedoli ludności wiejskiej. Postulowane w teorii konkretne rozwiązania
nie natrafiły na podatny grunt i nie spotkały się z szerszym zainteresowaniem. Tym samym reforma
uwłaszczeniowa chłopów z 1864, jaką ideolodzy pracy u podstaw traktowali jako szansę rozwoju wsi,
faktycznie nie spełniła swojego zadania. Główną areną, na której ujawniła się koncepcja pracy u podstaw
była publicystyka; zaś najgorliwszym propagatorem owego hasła był Aleksander Świętochowski.
Organicyzm
Teoria socjologiczna, zgodnie z którą społeczeństwo jako suma jednostek jest podobne do organizmu
ludzkiego, złożonego z członków, komórek i tkanek, które harmonijnie współdziałają. Tym samym na
każdym przedstawicielu danej grupy społecznej spoczywa ogromna odpowiedzialność. Jego działania
nabierają znaczenia wyższego rzędu i warunkują harmonijne trwanie, a optymalnie i rozwój, całej grupy.
Przedstawicielami tego modelu myślenia byli August Comte i Herbert Spencer. Jedno z podstawowych
haseł formułowanych przez polskich pozytywistów – konieczność pracy organicznej – jest bezpośrednio
związane z teorią organicyzmu.
Mowa ezopowa
Podczas gdy Polska w II połowie XIX wieku jest podzielona pomiędzy zaborców, rozwija się tzw. mowa
ezopowa. Jest to formułowanie wypowiedzi w taki sposób, by była ona czytelna dla zainteresowanych, a
jednocześnie nie zwróciła na siebie uwagi cenzorów. Owa technika pisarska, którą posługiwali się w
zasadzie wszyscy ważniejsi polscy literaci okresu pozytywizmu polegała na operowaniu alegoriami,
czytelnymi symbolami, wprowadzaniem analogii. Jej nazwa pochodzi od imienia starożytnego
bajkopisarza Ezopa, który wprowadzał do swych bajek stereotypowo ujęte postaci zwierzęce dla ukazania
ludzkich przywar. Mowa ezopowa rozwija się też w każdej formie rządów totalitarnych, stąd była żywotna
w Polsce również w okresie komunizmu.
Emancypacja kobiet
Istotne zagadnienie społeczne drugiej połowy XIX wieku, które znajduje swoje odzwierciedlenie nie tylko
w publicystyce epoki, ale pojawia się również w literaturze pięknej. Najwięcej miejsca roli kobiety, jej
nieprzystosowaniu i upośledzeniu w zdominowanym przez mężczyzn społeczeństwie poświęca Eliza
Orzeszkowa, zwłaszcza w powieści Marta. Kwestię tę podejmuje również Bolesław Prus
w Emancypantkach, co dowodzi, że emancypacja kobiet to znaczący problem społeczny polskiego
pozytywizmu.
Kwestia żydowska
Jedno z podstawowych zagadnień, a zarazem problemów społecznych epoki. Narastający antysemityzm
oraz niejednoznaczny stosunek Polaków do przedstawicieli mniejszości żydowskiej wkracza także na
karty literatury polskiej. By przypomnieć tutaj tylko najważniejsze dzieła: Maria Konopnicka Mendel
Gdański, Eliza Orzeszkowa Meir Ezofowicz.
Utylitaryzm
Jeden z podstawowym prądów myślowych pozytywizmu. Zapoczątkowany przez Anglika Milla, znalazł w
Polsce ważnego kontynuatora – Piotra Chmielowskiego. Głosił on postulat użyteczności każdego przejawu
ludzkich poczynań. W odniesieniu do literatury przekonanie to wiązało się z ideą pracy organicznej.
Propagowano mianowicie tworzenie dzieł, w których eksponowane byłyby wartości materialne i duchowe,
a zatem w pewien sposób propagandowych, tendencyjnych.
•
Najważniejsze wydarzenia historyczne
Świat
•
1842 – August Comte wydaje sześciotomowy Kurs filozofii pozytywnej
•
1853-1856 – Wojna krymska
•
1860 – Darwin publikuje rozprawę O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego
•
1863 – Zniesienie niewolnictwa w Stanach Zjednoczonych
•
1867 – Powstanie monarchii Austro-Węgier
•
1870 – Wojna francusko-pruska
•
1871 – Zjednoczenie Niemiec. Otto Bismarck kanclerzem II Rzeszy
•
1871 – Komuna Paryska
•
1881 – Zamach na cara Aleksandra I
Polska
•
1863-1864 – Powstanie styczniowe, rozpoczęte 22/23 I, ostatnie walki na jesieni 1864 r.
•
1864 – Stracenie ostatniego przywódcy powstania Romualda Traugutta na stokach cytadeli
•
1864 – Reforma uwłaszczeniowa w Królestwie Polskim
•
1871 – Początki tzw. Kulturkampfu – na ziemiach zaboru pruskiego
Filozofia
Filozofia pozytywna wyraźnie propagowała pewne wzory myślenia, niekiedy zmierzała wręcz do
radykalnych rozwiązań. Z teorią ściśle powiązana była tu praktyka, bowiem ideologii towarzyszyły
konkretne możliwości działania.
Filozofia pozytywna – cechy:
<· Przeciwstawienie tradycji, postulowanie nowych rozwiązań i postępu we wszystkich dziedzinach życia;
· Postrzeganie wiedzy i nauki jako złotego środka na niedolę świata, narzędzia prowadzącego do
dobrobytu, postępu i ładu społecznego (scjentyzm);
· Propagowanie kultu nauki, dominacja nauk przyrodniczych nad humanistycznymi;
· Przyjmowanie, że wprawdzie mogą istnieć rzeczy niedostępne naukowemu poznaniu, ale należy
wykluczyć je w myślowych dywagacjach (agnostycyzm);
· Przekonanie o praktycznym charakterze nauki (praktycyzm);
· Głoszenie konieczności użyteczności pracy, nauki, sztuki (utylitaryzm);
· Dowodzenie, że człowiek stanowi jedynie element przyrody (biologizm, monizm przyrodniczy).
•
Najwybitniejsi myśliciele epoki
Był francuskim matematykiem, filozofem, pisarzem politycznym i krytykiem religii. Pionier myśli
społecznej i twórca nauki zwanej socjologią (on ukuł ten termin i jako pierwszy się nim posługiwał). Jego
najważniejsze dzieło to opublikowany w 1842 r. w sześciu tomach Kurs filozofii pozytywnej – od niego
pochodzi nazwa kierunku w filozofii oraz socjologii, a także nazwa epoki literackiej w drugiej połowie XIX
w. w Polsce. W swoich poglądach głosił przekonanie o konieczności praktycznego charakteru filozofii,
mogącej posłużyć poprawie warunków życia.
Hipolit Taine (1828-1893)
Francuski filozof i historyk, członek Akademii Francuskiej. Główne dzieło: Filozofia sztuki. W swoich
poglądach stał na stanowisku, że na dzieje ludzkości mają wpływ czynniki geograficzne, etniczne,
środowiskowe i społeczne. Uznawany jest za twórcę determinizmu, opisał szczegółowo elementy, jakie
mogą warunkować dalsze życie człowieka.
John Stuart Mill (1806-1873)
Angielski filozof, ekonomista i logik. Rozwijał ideologię utylitaryzmu (użyteczności) każdego wytworu rąk i
umysłów ludzkich (więc także literatury czy sztuki).
Karol Darwin (1809-1892)
Angielski przyrodnik i myśliciel. Twórca teorii ewolucji, która odegrała potem ogromną rolę w rozwoju
nauki, nie ograniczając się tylko do biologii. Sformułował koncepcję naturalnego doboru
g
atunków i konieczności nieustannej walki o byt. Główne dzieło: O pochodzeniu gatunków drogą doboru
naturalnego.
Herbert Spencer (1810-1903)
Angielski filozof i socjolog. Rozwinął koncepcję determinizmu (zgodnie z którą każde zdarzenie jest
określone przez ogół warunków) oraz organicyzmu (przekonanie, że społeczeństwo przypomina ludzki
organizm, stąd istotne znaczenie dla rozwoju i dobrobytu danej grupy ma każda, najmniejsza nawet
komórka społeczna). Przyjmował też, w oparciu o obserwację natury, ciągłą i nieuchronną zmienność
rzeczywistości.
Karol Marks (1818-1883)
Niemiecki myśliciel i działacz rewolucyjny. Autor tzw. materialistycznego poglądu na świat. Na kartach
swego głównego dzieła – Kapitał – poddaje krytycznej analizie ekonomię społeczeństwa kapitalistycznego.
Przywódca I Międzynarodówki i autor Manifestu komunistycznego. Od jego nazwiska pochodzi określenie
marksizm, z którego czerpał swe podstawy komunizm i socjalizm.
•
Kultura i sztuka
Architektura
Architektura XIX wieku jest bardzo złożona i składa się na nią wiele skrajnie różnych od siebie prądów.
Przede wszystkim jest to czas odrodzenia wielkich styli w sztuce architektonicznej minionych epok –
prężnie rozwija się zatem neogotyk, neorenesans czy neobarok. Modny staje się wówczas eklektyzm –
kierunek architektoniczny o charakterze kompilacyjnym, polegający na łączeniu elementów przynależnych
do różnych styli. Na rewolucję w architekturze, rozpoczętą przez hiszpańskiego architekta Gaudiego
(secesję) przyjdzie jednak jeszcze poczekać.
Rzeźba
Rzeźba drugiej połowy XIX wieku powstaje, podobnie jak malarstwo, przede wszystkim w duchu
realizmu. A zatem także tutaj praktykowane jest tworzenie dzieł maksymalnie obiektywnie oddających
rzeczywistość. Tematykę czerpano ze zdarzeń dnia codziennego. Zwraca uwagę pieczołowitość i wierność
odwzorowywania modela. Przedstawiciel: Francuz Meunier.
W malarstwie owego okresu triumfy święci realizm i naturalizm. Charakterystyczne dla tych kierunków w
sztuce jest dążenie do jak najwierniejszego odzwierciedlenia rzeczywistości, podjęcie nowych
„niemalarskich”, bo zwyczajnych, całkiem prozaicznych tematów, unikanie heroizmu i poetyckości.
Najwybitniejszym przedstawicielem europejskiego realizmu był Francuz Gustaw Courbet, a w Polsce
Wojciech Gerson, Aleksander Kotsis oraz bracia Gierymscy. Nieco później, bo od 1874 r. rozwija się,
zapoczątkowany przez Moneta impresjonizm, sztuka oparta na chęci uchwycenia ulotnego wrażenia, który
w Polsce znajdzie kontynuatorów jednak dopiero w okresie Młodej Polski. W kraju modny staje się
wówczas natomiast nurt „historyzmu”, przywoływanie na płótnie wielkich i wzniosłych wydarzeń z dziejów
Rzeczpospolitej. Tutaj niezrównanym mistrzem jest Jan Matejko. Na sztalugi malarskie wkraczają także
motywy powstańcze. Znany są np. cykle Artura Grottgera Polonia i Lithuania, eksponujące martyrologię i
heroizm walczących w powstaniu styczniowym Polaków patriotów, którym nieobojętny jest los ukochanej
ojczyzny.
Muzyka
Muzyka drugiej połowy XIX wieku jest różnorodna i trudno ją ująć w jakieś ogólniejsze ramy. Z jednej
strony tworzy bowiem swój dramat muzyczny Ryszard Wagner ( Tristan i Izolda, cykl Pierścień Nibelunga).
To stulecie opery. Powstają wówczas najwspanialsze dzieła Bizeta ( Carmen), Verdiego ( Aida). To muzyka
monumentalna, wzniosła, eksponująca potęgę uczucia – możemy powiedzieć, że zachowuje swój
romantyczny charakter. Nic w tym dziwnego, ponieważ nie mamy jako takiego pozytywizmu czy realizmu
w muzyce, zachowuje więc ona swoją ciągłość. Prawdziwą rewolucję przyniesie dopiero przełom wieku
XIX i XX, kiedy kulturę muzyczną zainspiruje impresjonizm.
Literatura
Europa
W Europie wiek XIX nazywa się nie bez racji czasem wielkich powieści. Tworzą wówczas w wielu krajach
europejskich najwybitniejsi prozaicy i powieściopisarze nowych czasów. We Francji są to Stendhal –
nazywany niekiedy ojcem powieści realistycznej oraz Balzac, który tworzy monumentalny cykl
dzieł Komedia ludzka. Najzręczniejszą bodaj powieścią z tego cyklu, stąd też należy ona do kanonu lektur
szkolnych jest Ojciec Goriot. Tworzy w kraju nad Sekwaną również Aleksander Dumas – autor powieści
historyczno-sensacyjnych Hrabia Monte Christo i Trzej muszkieterowie. W Anglii pisze swoje wielkie
powieści Karol Dickens, znany bardziej w Polsce z opowiadania Opowieść wigilijna. Wreszcie w Rosji
pojawia się najwyższej klasy mistrz pióra, autor wspaniałych powieści, wiernie odwzorowujących
psychologię postaci – Fiodor Dostojewski. Jego Zbrodnia i kara czy Bracia Karamazow należą do
absolutnej czołówki europejskiego kanonu literatury. Inny Rosjanin, Lew Tołstoj, tworzy wówczas swoje
wielkie, epickie powieści – Annę Kareninę i Wojnę i pokój.
Polska
Rodzima twórczość literacka pozytywizmu naznaczona jest przede wszystkim przez swoje zaangażowanie
społeczne. Po upadku powstania styczniowego bardzo żywotne i chętnie dyskutowane stają się problemy
Polaków zamieszkujących okupowane przez wrogie mocarstwa tereny porozbiorowe. Na znaczeniu
zyskuje prężnie rozwijająca się publicystyka, której głównym przedstawicielem jest Aleksander
Świętochowski. Pojawiają się też nowe tytuły prasowe – takie jak „Przegląd Polski” czy „Przegląd
Tygodniowy”. Nowa generacja twórców (Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz i inni) wyraźnie odcina się od
idealizujących romantyków. Wyraźny staje się konflikt pokoleniowy, czego przykładem może być głośny
artykuł Świętochowskiego My i wy. Romantykom zarzuca się nadmierną uczuciowość i wybujałą
wyobraźnię. Zwraca się uwagę na znaczenie rozumu, nauki. Formułowane są we wczesnej fazie polskiego
pozytywizmu manifesty programowe, postulujące konieczność upowszechniania oświaty, rozwiązania
konfliktów społecznych epoki (biedota ludności wiejskiej, kwestia żydowska, problem emancypacji
kobiet). Najchętniej wykorzystywaną wówczas formą gatunkową jest tzw. powieść tendencyjna, a w
dramacie sztuka z tezą. Oznacza to, że twórczość tego okresu jest zaangażowana, po części
propagandowa, służy bowiem postulowaniu poprawnych i piętnowaniu niewłaściwych zachowań. Po roku
1880 polski pozytywizm wkracza w swoją najdojrzalszą fazę – wówczas ukazują się najlepsze dzieła
wymienionej wcześniej trójki prozaików i pomniejszych twórców. Przełamana zostaje bowiem
tendencyjność i następuje spóźniony rozwój wielkiej polskiej powieści realistycznej, nawiązującej do
modelu gatunkowego uprawianego przez Balzaca czy Tołstoja. Wówczas pojawia się także, obok tej
podejmującej tematykę współczesną, powieść historyczna (np. trylogia Sienkiewicza czy Faraon Prusa).
Bardzo chętnie podejmowaną w pozytywizmie formą gatunkową jest nowela. Krótkie utwory prozaiczne,
związane z określonym programem społecznym, tworzą wszyscy ważniejsi polscy twórcy tych czasów.
Pisanie nowel traktowano często jako pewnego rodzaju wprawkę pisarską, przygotowanie przed
tworzeniem wielkich dzieł prozatorskich, tym niemniej owa forma gatunkowa zawsze stanowiła doskonały
pretekst do uwypuklenia aktualnych w epoce problemów społecznych. W nowelach odnajdujemy
wszystkie palące w pozytywizmie kwestie oraz prześledzimy niemal wszystkie podejmowane w literaturze
owych czasów tematy. Znaleźć możemy nowele dotykające trudnego losu ludności wiejskiej ( Janko
muzykant) czy miejskiej ( Kamizelka, Katarynka), żydowskiej ( Mendel Gdański), filantropii ( Dobra pani),
upowszechniania wiedzy ( A... B…C…) i wielu innych. Słowem, to w noweli najpełniej, bez upiększeń i
umoralniania, odbija się XIX-wieczna rzeczywistość.
Pozytywizm w formułowanych programach estetycznych nie przewidywał miejsca dla poezji. Kojarzona
była z minioną epoką, nadmiernym sentymentalizmem i oderwaniem od rzeczywistości. Echa powstającej
wówczas we Francji liryki, realizującej nowe wzorce, operującej symbolami (Baudelaire) nie spotykają się
w kraju z szerszym zainteresowaniem. Poezja rozwija się więc wówczas na uboczu wielkiej twórczości
powieściopisarskiej i nowelistycznej, często jest epigońska w stosunku do romantyzmu, tym niemniej
znaleźć można tu wspaniałe zjawiska literackie. Należą do nich niewątpliwie wiersze Marii Konopnickiej
(często stylizowane na nutę ludową) oraz Adama Asnyka (poezja miłosna i refleksyjna).
Twórcy literatury polskiej okresu pozytywizmu często pokazują swoje zaangażowanie i elastyczność.
Bardzo popularnym zjawiskiem jest łączenie pracy pisarskiej z publicystyką komentującą aktualne
zjawiska społeczne (np. Orzeszkowa czy Prus).
Kontynuacje i nawiązania
Młoda Polska
W początkowym okresie Młodej Polski aktywna twórczo jest jeszcze znaczna część pisarzy
pozytywistycznych. Warto pamiętać, że najpopularniejsza bodaj powieść Sienkiewicza W pustyni i w
puszczy napisana została w 1911 r., a więc wówczas, gdy rodzimy modernizm ma już swą najbardziej
dojrzałą postać. Przez przedstawicieli nowej epoki ostro atakowana jest zwłaszcza ideologia pozytywizmu
(scjentyzm, praktycyzm, utylitaryzm). Wypiera ją hasło „Sztuka dla sztuki” oraz przekonanie o wyższości
wartości estetycznych dzieła. Prężniej niż w pozytywizmie rozwija się tu poezja, nawiązująca do odkryć
francuskiego symbolizmu. Powieść młodopolska (Reymont,Żeromski) korzysta natomiast z rozwiązań
wypracowanych przez poprzednią epokę i je umiejętnie rozwija.
Dwudziestolecie międzywojenne
W okresie dwudziestolecia międzywojennego – a więc czasu tuż po odzyskaniu niepodległości –
martyrologia, apoteoza powstania styczniowego, ideologia pozytywizmu oraz jego nieaktualne konflikty
społeczne odchodzą zupełnie na dalszy plan. Inna sytuacja dziejowa warunkuje rozwój literatury w
zupełnie odmiennym kierunku. Mimo to wielcy polscy powieściopisarze XIX wieku są wówczas bardzo
poczytni, a Trylogia Sienkiewicza stoi w niemal każdej domowej biblioteczce. Tworzy się nowy kanon
dzieł, a Prus, Orzeszkowa, Konopnicka czy Sienkiewicz właśnie funkcjonują w świadomości Polaków
początku XX w. raczej jako autorzy lektur szkolnych .
Współczesność
Dzisiejsza historia literatury traktuje pozytywizm jako zamkniętą epokę w dziejach polskiego
piśmiennictwa. Zauważa się jej ważną rolę – podtrzymywanie ducha narodowego Polaków pod zaborami.
Krytykuje się ideologiczny charakter i tendencyjność, niekiedy zbyt daleko idące uproszczenia. Podkreślić
należy jednak, że twórczość pozytywistyczna, uboga w zakresie poezji, poczyniła niebywałe postępy w
dziedzinie prozy, zaś realistyczne, bardzo konkretnie ukazane postaci z XIX-wiecznych powieści stanowią
też punkt wyjścia do rozważań o charakterze uniwersalnym.