„System kontroli społecznej w moim życiu.”

Tematem mojej pracy jest „System kontroli społecznej” i jego rola w moim życiu . Na

wstępie swojej pracy chciałbym wyjaśnić, czym w ogóle jest kontrola społeczna i skąd się

wzięła , co pozwoli mi w łatwiejszy sposób przedstawić, jaką rolę odgrywa kontrola

społeczna w moim młodym życiu . Pojęcie kontroli społecznej wprowadził do słownika

socjologicznego w 1890 roku Edward A. Ross , który definiował ją jako zamierzone

panowanie społeczeństwa nad jednostką w odróżnieniu od niezamierzonego „społecznego

wpływu „ na jednostkę .Udział świadomego zamiaru w funkcjonowaniu kontroli społecznej

był później niejednokrotnie kwestionowany , poza kontrowersją w ujęciu problemu pozostał

natomiast przymus , jaki zbiorowość społeczna wywiera na jednostkę pozostającą

składnikiem tej zbiorowości .Do przymusu odwoływały się klasyczne i bodaj najrozleglejsze

opracowania kontroli społecznej powstałe na przełomie stuleci . Emile Durkheim1 pisał o

wyobrażeniach zbiorowych społeczności odciskających się w postępowaniu jednostki , a

William G. Sumner2 o zwyczajach , które kierują bezwiednie postępowaniem jednostki

zmuszając ja do respektowania oczekiwań społeczeństwa .

Obaj autorzy zwrócili specjalną uwagę na wyżej wymienione produkty społecznego

życia ludzi , które umożliwiają kontrolę tegoż życia . Współcześnie przyjęło się je określać

zbiorowym pojęciem normy bądź systemu normatywnego jako czegoś , co skłania jednostkę

do zachowania zgodnego z nakazem ( bądź zakazem ) w normie wyrażonym , ponieważ w

normie ujęty zostanie wzór , który społeczeństwo chciałoby nałożyć na zachowania

wszystkich uczestników zbiorowego życia .W tym momencie nasuwają mi się skojarzenia,

które mogły by przyjść i do głowy zwykłemu panu Kowalskiemu , a mam na myśli tradycję

.I nie jest to imię żeńskie jak nam próbował wyjaśnić znaczenie tego słowa Stanisław Tym w

filmie „Miś”, lecz głęboko zakorzenione w umysłach Polaków normy , zakazy i nakazy jak i

wzorce zachowań jakich oczekuje społeczeństwo od jednostki czyli od pana Kowalskiego ,

który jeśli złamałby jakaś tradycje lub nakaz innymi słowy wzorzec zachowań naraziłby się

na odsuniecie od większości społeczeństwa inaczej na karę , a człowiek jest przecież

zwierzęciem stadnym i musi żyć w stadzie , dlatego musi przestrzegać zasad panujących w

stadzie czyli społeczeństwie .

Może powyższe wnioski są zbyt dosadne lub błędne ale jako autor tej pracy mam

prawo i przyjemność do wygłaszania swoich myśli tak wiec po wstępie chciałbym przejść do

następnego zagadnienia .

Formy kontroli społecznej

Do pewnego stopnia proces kontroli społecznej przypomina proces standaryzacji czy

też normalizacji produktów ludzkiej pracy. Jak wiadomo każdy produkt (bądź usługa) przed

dopuszczeniem na rynek musi być zgodny z ustanowioną normą jako gwarancją jakości

przecież nikt nie chce się narazić na koszty związane z naprawami lub zwrotami swoich

produktów . Wolno sądzić, że jednostka ludzka musi spełniać w podobny sposób

formułowane wymogi, jeśli chce być zaakceptowana jako uczestnik społecznego życia. Poza

analogicznym sposobem „normalizacji" produktów i ludzi (jako produktów społeczeństwa)

moim zdaniem zachodzi jednak między nimi parę różnic. Po pierwsze, norma produktu to

techniczny standard zdefiniowany w precyzyjnym, pozbawionym dwuznaczności języku ( w

Polsce nie zawsze można by się z tym zgodzić ) , norma społeczna to raczej standard moralny

odwołujący się do społecznego osądu (oceny i wartości zawarte w społecznym

doświadczeniu), najczęściej nie sformułowanego expressis verbis (pewien stopień precyzji

osiągany jest jedynie w sformalizowanej normie prawnej) i pozostawiającego jednostkę

wobec wyboru własnego działania „na wyczucie". Po wtóre, produkt niezgodny z normą jest

1 E. Durkheim , Zasady metody socjologicznej, Warszawa 1968 ; J. Szacki , Durkheim , Warszawa 1964.

2 W.G. Sumner , Naturalne sposoby postępowania w gromadzie , Warszawa 1995

1

usuwany z obszaru rynku, natomiast jednostka lekceważąca normy społeczne jest usuwana

ze społeczeństwa na ogół tylko w ostateczności, przeważnie jest dotykana rozmaitymi

dotkliwymi sankcjami ze strony tych, którzy normy respektują i uważają, że tak się

powinno czynić. I wreszcie, konsekwencje nie przestrzegania norm technicznych (np. normy

wytrzymałości materiałów) są zawsze negatywne, czego nie możemy odnieść do przypadku

norm społecznych. Niekiedy ich omijanie, a jeszcze bardziej spontaniczne bądź zamierzone

tworzenie nowych wzorów społecznej interakcji, prowadzi do pożądanych innowacji w

społeczeństwie.

Aby spełniać rolę skutecznej kontroli zachowań jednostki, normy muszą być przez nią

zinternalizowane, tzn. włączone w ramy własnej osobowości. Innymi słowy normy, które

narzucane są jednostce z zewnątrz przez społeczeństwo, są przez nią rozumiane jako własne,

pochodzące od niej samej bądź biorące początek z samej natury rzeczy jako coś, co zawsze i

wszędzie obowiązywało. Jest to czynnik sprzyjający absolutyzacji systemów normatywnych;

jak wiadomo, w dawniejszych czasach ludzie uważali normy, którymi się kierowali, jako

wieczne i niezmienne. Internalizacja normy jest właściwym zadaniem procesu

wychowawczego, czyli socjalizacji, która ma jednostkę uczynić sposobną do życia w

społeczeństwie. Kontrola społeczna jest raczej nastawiona na przywoływanie do porządku

osobników dorosłych, jednak u jednostki, która nie zinternalizowała norm w dzieciństwie,

istnieje zwykle większe prawdopodobieństwo wystąpienia odchyleń od nich w późniejszym

okresie życia.

Normy obowiązujące w jakimś społeczeństwie mają zwykle zróżnicowaną naturę.

Mogą one wypływać z powszechnych w społeczeństwie obyczajów i jako normy

obyczajowe dyktować jednostce sposób postępowania w określonych sytuacjach. Źródłem

norm może być także moralność, którą socjologicznie należałoby zdefiniować jako

sublimację obyczaju, choć warto zaznaczyć, że obyczaj bywa często osądzany z punktu

widzenia etyki (np. rasowe obyczaje białej ludności południowych stanów USA lub

obyczaj

rabowania

łupów

i

gwałcenia

kobiet

przez

zwycięskie

armie).

Religia

zwykle

dostarcza

nam

obowiązujących wzorów postępowania, najczęściej przy tym skodyfikowanych w świętych

księgach . Jednak najpełniejszy stopień kodyfikacji osiągają normy prawne. To

rozróżnienie rodzajów norm czy systemów normatywnych obowiązujących w

społeczeństwie, aczkolwiek ewidentne z punktu widzenia każdej z tych dziedzin, ma

jednak mniejsze znaczenie z punktu widzenia społecznej kontroli. Pewne normy

zasadnicze będą polecane przez wszystkie systemy, np. zakaz kradzieży cudzej własności;

wówczas normy odróżniają się jedynie pod względem formalnym. Pewne inne zalecenia

będą respektowane w szerszej skali głównie poprzez dominujący obyczaj (np. rozwody czy

łapownictwo mogą być respektowanymi ogólnie normami pomimo ostrzeżeń i ataków ze

strony religii czy moralności) bądź prawo (zwłaszcza w nowoczesnych społeczeństwach,

np. ruch drogowy . Wszelako kolizje rozmaitych zaleceń (konflikty norm), jeśli istnieją,

są z socjologicznego punktu widzenia rzeczą ważną, ponieważ wyznaczają one zakres

ewentualnych zmian w kontroli społecznej. Należy jednak podkreślić, że podstawowym

celem społecznej kontroli jest jedność i zwartość społeczeństwa poprzez zapewnienie

integracji jednostki ze społeczeństwem i z tego powodu konflikty systemów norma-

tywnych są zagrożeniem dla kontroli.

Jak już wspominałem na początku obowiązujące w społeczeństwie normy mogą być

ugruntowane przez tradycję; z natury rzeczy obyczaje są zakorzenione w tradycji. Bardzo

wielu ludzi przytacza jako jedyny powód swoich zachowań to, że tak zawsze czyniono, lub,

że wszyscy tak postępują. Inaczej mówiąc, wzór działania umieszczany bywa w przeszłości.

Z drugiej strony rozpowszechnione są wzory działania skutecznego (racjonalnego), dla

których nie ma racji w tradycji. Szczególnie w przedsięwzięciach gospodarczych, w

2

strategiach organizacji, w zarządzaniu i administracji, ale i w stylach ubioru (moda) powielają

się bardzo szybko nowe wzory, jeśli tylko ich skuteczność czy innowacyjność zostanie

stwierdzona. Tak, więc normy działania i pod tym względem nie mają jednolitego charakteru.

Ma to także znaczenie przy śledzeniu ewolucji form kontroli społecznej i nowych technik

społecznych stosowanych dla lepszej kontroli zachowań.

Jakkolwiek dążeniem każdego społeczeństwa jest zgodność i wewnętrzna integracja norm ,

to jednak takich zintegrowanych systemów normatywnych jest tyle, ile społeczeństw i kultur .

Zabijanie wroga jest w europejskiej kulturze motywowane wojną, wśród plemion kani-

balskich Polinezji potrzebą zaspokojenia głodu3.U niektórych ludów pierwotnych rozpo-

wszechniona była swego rodzaju „prostytucja małżeńska" polegająca na utrzymywaniu

rozległych stosunków erotycznych przez żonę, która uzyskiwała z tego procederu podarunki

przeznaczone dla prawowitego męża; ten był ukontentowany wówczas, gdy darów było jak

najwięcej4. Egzekucje publiczne szubrawców były niezwykle popularnym widowiskiem w

XVII-XVIII wieku w Anglii, nawet wśród szacownych warstw społeczeństwa'; współcześnie

są odbierane w Europie jako obyczaj barbarzyński sądząc po ocenach podobnych widowisk w

krajach muzułmańskich. Istnieje mnóstwo przykładów na poparcie tak rozumianego

relatywizmu kulturowego co udowadnia powyższe zagadnienia , że ile kultur tyle

społeczeństw i odwrotnie .

Co więcej, warto dodać że normy regulujące zachowania w ramach jednego społeczeństwa

bywają zróżnicowane bez naruszenia wewnętrznej integracji stosownie do zróżnicowania ról

społecznych. Uznaje się np., że lekarz może kłamać w interesie pacjenta, a obrońca w sądzie

w interesie oskarżonego, choć kłamstwo jest w ogólności potępiane; posłuszeństwo jest

wymagane w armii czy w instytucjach kościelnych, lecz byłoby zabójcze w aktywności

artystycznej czy naukowej, gdzie samodzielne i nieskrępowane sądy i dążenia są nagradzane .

W odniesieniu do ról zróżnicowanych w oparciu o płeć: niewierność małżeńska jako

naruszenie normy życia rodzinnego jest tradycyjnie surowiej traktowana w przypadku

kobiety, z większą natomiast tolerancją w przypadku mężczyzny, ponieważ w kulturze

europejskiej kobietę uznaje się przecież za ostoję ogniska domowego.

Następnym zagadnieniem mojej pracy jest : Rola sankcji w systemie kontroli

społecznej .

Społeczeństwa wykształciły w toku rozwoju metody wymuszania na jednostce

konformizmu, czyli zgodności działania z narzuconym wzorem społecznym. Za Karlem

Mannheimem wyróżnimy bezpośrednie i pośrednie metody oddziaływania na zachowanie

jednostki . Te pierwsze oparte są zawsze na wpływie osobistym i funkcjonują w najbliższym

otoczeniu jednostki . Wpływ taki wywiera z reguły ojciec, sąsiad, ksiądz, nauczyciel, lokalny

przywódca itp., a używają metod takich, jak odwoływanie się do emocji, sugestia, strach,

kazania, agitacja, wychowanie w dawnym stylu. Wszystkie te osoby wpajają człowiekowi

pewne zasady, które w ostateczności są zasadami społeczeństwa; są one nosicielami

przekonań społeczeństwa jako całości.

Oddziaływania pośrednie są dokonywane przez jakieś odległe ośrodki, przeważnie

zdepersonalizowane . Pośród tych metod Mannheim wyróżnił ciekawą podklasę oddziaływań,

którą określił jako metodę oddziaływań przez struktury pola (przez analogię do pola

magnetycznego w fizyce). Taką strukturę pola społecznego wytwarzał od dawna świat

handlu. Już w miastach późnego średniowiecza (zdominowanych przez metody bezpośredniej

kontroli społecznej) zauważono, że poglądy i normy wędrownych handlarzy i kupców różnią

się pod istotnymi względami od tradycyjnych nastawień lokalnych społeczności. Im bardziej

byli oni uzależnieni od rynków zagranicznych, tym wyraźniej zaznaczała się ich odmienność

od reszty obywateli. Wpływ struktury pola na cechy jednostki manifestuje się wówczas, gdy

3 B. Malinowski , Szkice z teorii kultury , Warszawa 1958.

4 J.J Wiatr , Społeczeństwo . Wstęp do socjologii systematycznej , Warszawa 1979 .

3

jej zachowań nie daje się wyjaśnić wpływem społeczności, do której należy. Ilekroć nowe

sfery działalności przecinają granice konkretnych grup, mówimy o strukturze pola. Będą to

przede wszystkim sfery aktywności zdominowane przez wolną konkurencję i konflikt5.

Społeczeństwo dysponuje też zestawem sankcji stosowanych w wypadku osób

uchylających się od norm (dewiantów), jak i w wypadku przykładnych i gorliwych

wyznawców jego zasad (konformistów). Znaczenie systemu sankcji (nagród i kar) jest

jednak często, zwłaszcza w przypadku nagród, przesadzane; w społeczeństwie, zwłaszcza w

tradycyjnym społeczeństwie, wiele rzeczy dzieje się nie wskutek gratyfikacji czy przymusu,

lecz wskutek rutyny i naśladownictwa. Nagrody i kary stają się niezbędne, gdy tradycja nie

może sprostać zadaniu. Jednak z własnego doświadczenia wiem , że wolimy karać niż

nagradzać . Repertuar kar i nagród stosowanych w systemach społecznych i

normatywnych jest rozległy: napiętnowanie, klątwa, banicja, odmowa szacunku,

obojętność, oziębłość, wyśmianie, strach, tortury, więzienie itp. i z drugiej strony

pochwała, pochlebstwo, aprobata, nobilitacja, awans, zysk, premia, order itp. Oczywiście

w przypadku funkcjonowania w jednym społeczeństwie równoległych i przeciwstawnych

systemów kontroli społecznej, np. w Polsce lat 50., sprawa ma większą wagę niż w wypadku

zabaw chłopięcych; rządy komunistyczne i opozycja demokratyczna stosowały sankcje na

zasadzie dokładnej przeciwstawności.

Społeczeństwa odróżniają się od siebie tym, że nacisk kładziony jest bądź na technikę

oddziaływania operującą systemem nagród, bądź systemem kar. Są systemy społeczne

odwołujące się przede wszystkim do kar, strachu i rozkazów; będą to w pierwszym rzędzie

realizacje utopii społecznych, w których w zamierzeniu przewidywano przerażająco

drobiazgową kontrolę społeczną sięgającą kontroli myśli. Społeczeństwa z przewagą kar

charakteryzują się, w ogólności, bardziej brutalnymi normami postępowania. Strach przed

karą niszczy zdolność jednostki do działań spontanicznych. System wychowawczy takiego

społeczeństwa nastawiony jest na bezpośrednie urabianie psychiki jednostki, nie

pozostawiając miejsca na jej własne reakcje. Nowoczesne społeczeństwo demokratyczne, na

odwrót, nakierowane jest na system edukacyjny kształtujący niezależność sądu i uczenie się

drogą własnych doświadczeń6. Zaletą oddziaływania opartego na systemie nagród, w prze-

ciwieństwie do oddziaływania opartego na systemie kar jest stworzenie wrażenia, że dokonuje

się wolnego wyboru. Jednostki uczestniczą w grze o gratyfikacje, którą społeczeństwo

umiejętnie podsyca poprzez pobudzenie pragnień7.Sumując lepiej jest złapać kogoś na

robieniu czegoś dobrze i pochwalić go niż ciągle go ganić z socjologicznego punktu

rozumowania , a mówiąc po ludzku człowiekowi ( pracownikowi szczególnie ) zrobi się lżej i

będzie wydajniejszy w swym działaniu na rzecz społeczeństwa czy tez zakładu .

Kolejnym elementem mojej pracy są Konflikty norm , dewiacja , anomia .

Istnieją różne przypadki niezgodność norm regulujących postępowanie jednostki .Takim

przypadkiem jest zróżnicowana ocena społeczna osobników podległych jednej normie.

Przykładowo, norma zakazuje hałaśliwego zachowania się w miejscach publicznych,

akceptuje się jednak śpiew grupy harcerzy na ulicy, nie akceptując jednakowoż śpiewu

podpitych osobników; sąsiedzi nie reagują przyganą na głośne przyjęcie weselne w godzinach

nocnych, reagują jednak w mniej ceremonialnych sytuacjach. W tych wypadkach mamy do

czynienia z odmienną oceną zachowania wynikłą z jednej normy. Opinia społeczna bywa

elastyczna.

Innym przypadkiem jest niezgodność dwu różnych norm, które jednak usiłuje się

uzgodnić drogą żmudnych interpretacji w interesie społecznym. Obyczajem średniowiecznej

Europy było utrzymywanie domów publicznych przez władze municypalne miast, czasem

5 K .Mannheim , Człowiek i społeczenstwo w dobie przebudowy , Warszawa 1974 ,s.388-458.

6 J. Dewey ,Demokracja i wychowanie , Wrocław 1972

7 K. Mannheim ,op. Cit.,s.411-412.

4

nawet biskupi mieli pod swoim zarządem przybytki rozkoszy i czerpali z nich korzyści. W

oczywisty sposób obyczaj ten popadał w kolizję z bardzo surowymi wówczas normami

religijnymi, które zakazywały rozwiązłości.

Jeszcze innym wypadkiem jest niezgodność norm grup mniejszościowych z normami

przeważającej części społeczeństwa. śydzi, Cyganie i inne grupy etniczne i religijne

stanowią na ogół fragmenty mozaiki etnicznej i religijnej europejskich społeczeństw.

Stosunki wzajemne układały się i układają nadal rozmaicie: grupy mniejszościowe bywały

separowane (separacja , dobrowolna bądź przymusowa), lub asymilowane (asymilacja

dobrowolna ,, bądź przymusowa), zdarzają się również otwarte konflikty z grupą mniejszoś-

ciową, a nawet sterowane pogromy. Jest przy tym rzeczą ciekawą, że grupy ` mniejszościowe

cechują się z reguły bardziej sztywnym i ortodoksyjnym modelem kontroli społecznej, co

można wyjaśnić trwałością dążeń ludzkich zbiorowości do integracji w obcym otoczeniu.

Najbardziej interesującym przypadkiem jest moim zdaniem konflikt norm, który prowadzi

do (bądź jest przejawem) konfliktów i zaburzeń społecznych na skalę globalną. Przyczyną

jest zwykle pojawienie się nowych wzorów niezgodnych z dotychczasowymi. Powstanie i

rozwój sekt protestanckich w XVI – XVII stuleciu pogrążyło Europę w odmętach

długotrwałych wojen religijnych. Idee Oświecenia, które atakowały Kościół i instytucje

feudalne doprowadziły do Rewolucji Francuskiej itd. Zaburzenia tego rodzaju wywoływane

były przez umysły skłócone z istniejącym porządkiem rzeczy i zdarzeń. W tym sensie były

one dziełem dewiantów-innowatorów.

Nowe wzory zachowań nie muszą być tworzone, tym bardziej formowane ; w

usystematyzowane ideologie czy światopoglądy, aby popaść w konflikt z zastanym

porządkiem. Pod pewnymi względami normy życia w mieście i na wsi zawsze się różniły;

popularne średniowieczne porzekadło głosiło, iż „powietrze miejskie czyni wolnym". Jeśli

znaczne ilości ludzi przenosiły się do miast (urbanizacja), to zmieniali oni naturalne dla siebie

środowisko społeczne i wchodzili w nowy dla siebie świat .

Jeśli przy tym w miastach rozwijał się burzliwie przemysł (industrializacja), to masy

ludzkie przenoszące się do miast wzrastały liczebnie. Procesy te w znacznie większym i

trwalszym stopniu niż szumne ideologie czy rewolucje zmieniły wizerunek świata

społecznego i przeorały mentalność społeczeństwa . Prowadziły w ten sposób do rozkładu

norm tradycyjnych i kształtowania się nowych , które popadły w kolizję z tradycją .

Oczywiście powyższe stwierdzenie jest aktualne i w dzisiejszych czasach w których

na pozór niewiele się pod tym względem zmieniło .

Proces urbanizacji i industrializacji stanowił z punktu widzenia jednostki pewne

niebezpieczeństwo. Przechodziła ona z środowiska o sztywnej kontroli, zapewniającej jednak

orientację w świecie dobra i zła, do środowiska, które oferowało znacznie większy zakres

swobody z niejasnymi jednak granicami, w którym łatwo się moralnie zagubić. Procesom

takim pospolicie towarzyszą rozmaite wykolejenia, jak alkoholizm, prostytucja,

przestępczość, samobójstwa zanim wykształcą się nowe mechanizmy społecznej kontroli.

Dewiacje jako odchylenia od obowiązujących norm w skali masowej są, jak się zdaje,

nieuniknionym kosztem szybkich przemian społecznych. Stan taki Emile Durkheim

określał mianem anomii (pojęciem tym XVII-wieczni prawnicy opatrywali stan bezprawia w

państwie; później je zarzucono), przez którą rozumiał taką sytuację społeczną, w której

jedrtostki w masowej skali zatracają zdolność odróżnienia dobra od zła, co jest

świadectwem głębokiego kryzysu społecznego8. Obok forsownych przemian społecznych

przyczyną anomii może być także rewolucja wojna domowa, kryzys gospodarczy itp.,

czego liczne ślady odnaleźć można w literaturze; np. proza Dostojewskiego ,

Pasternaka, Dołęgi-Mostowicza itp. Według niektórych opinii współczesne społeczeństwo

8 Por. J. Szacki , Historia myśli socjologicznej , W-wa 1981, s.437-438.

5

jako takie charakteryzuje się wysokim stopniem anomii, jak gdyby było w stadium

permanentnego kryzysu norm .

Anomia, co warto zaznaczyć, jest cechą struktury społecznej, która manifestuje się w

zachowaniu jednostki, nie zaś psychologiczną cechą jednostki, która łamie normy (dewiacja).

Według Durkheima, anomia jest stanem względnego zaniku norm w społeczeństwie bądź

rozpowszechnienia się licznych norm konkurencyjnych formułujących sprzeczne

oczekiwania wobec jednostki, wskutek czego postępuje ona tak, jak gdyby żadne nakazy

nie obowiązywaiy; nowoczesne społeczeństwo z jego różnorodnością i pluralizmem może

stanowić przykład tej ewentualności. Współcześnie anomię rozpatruje się raczej z

perspektywy psychologicznej jako zagubienie i wykorzenienie jednostki wywołane przez

społeczeństwo9.

Indywidualne odchylenia od normy, czyli dewiacje, są w ogólności zjawiskiem nierzadkim.

Można zaryzykować opinię, iż częstość zjawisk dewiacyjnych zwiększa się proporcjonalnie

do stopnia sztywności kontroli społecznej. Innymi słowy, im bardziej drobiazgowa kontrola,

tzn. im więcej indywidualnych zachowań jest regulowanych przez zbiorowość, tym więcej

dewiantów. Znaczny margines pozostawiony własnemu wyborowi jednostki powoduje, że ma

ona znacznie mniej okazji do łamania norm. Oznacza to, że np. w tradycyjnej społeczności

wioskowej (dawna wieś polska miała zwykle swojego „odmieńca") czy w plemiennym

społeczeństwie (z jego „niszami dla dewiantów") ilość osobników naruszających normy jest

w relacji do ogółu ludności znacznie większa niż w podobnych skupiskach współczesnego

świata.

Na koniec tych rozważań warto odnotować, że niezależnie od dewiacji i ich społecznych

korzeni, jednostka ludzka ma swego rodzaju naturalną skłonność do łamania norm, zwłaszcza

w sytuacji nadmiernego ograniczenia swobody własnego wyboru przez społeczeństwo;

wówczas złamanie narzuconego wzoru przeżywane jest subiektywnie jako wyzwolenie spod

presji społecznej .

Normalny człowiek (tzn. człowiek uformowany w zgodzie z normą) odczuwa dodatkową

satysfakcję w doświadczeniach erotycznych, gdy w ich toku łamane jest jakieś społeczne tabu

czy norma (seksuolodzy już dawno spostrzegli taką prawidłowość). W sytuacji, gdy zakazana

jest jakakolwiek niekoncesjonowana przez władze działalność (jak w ustrojach totalitarnych),

wszelkie akty jednostek podpadające pod zakaz budzą dodatkowy dreszcz emocji. W okresie

prohibicji w USA alkohol miał smak dodatkowy poza tym zwyczajnym, w zgodzie z

popularnym powiedzeniem: zakazany owoc lepiej smakuje. Po doświadczeniach z prohibicją

Amerykanie uznali słusznie, że pewnych niekorzystnych zjawisk społecznych (pornografia,

narkomania, alkoholizm, rasizm itp.) nie da się wyeliminować w drodze sztywnego zakazu,

lecz ograniczyć w toku bardziej skomplikowanej strategii manipulacyjnej.

Kolejnym elementem który chciałbym przedstawić w swojej pracy jest Ewolucja

kontroli społecznej . W toku rozwoju społecznego od najdawniejszych czasów poczynając

można zaobserwować wyraźną, choć powolną, tendencję ku zawężaniu obszaru kontroli nad

zachowaniem jednostki i ograniczaniu roli przymusu. Można powiedzieć, że (z drugiej

strony) ewolucja społeczna polega na poszerzaniu sfery wolności jednostki wobec

nakazów płynących ze społeczeństwa. Wprawdzie może się wydać, że w prymitywnym

społeczeństwie przymus odgrywa rolę niewielką, ponieważ nie istnieją tam takie organy

przymusu , jak sądy , policje itp. jednak presja społeczna jest tam daleko większa niż w

społeczeństwie cywilizowanym; pod taką presją jednostka sama wymierzała sobie

sprawiedliwość zgodną ze społeczną oceną czynu . W społeczeństwie pierwotnym wszelkie

posunięcia jednostki były regulowane do najdrobniejszych szczegółów: sposób ubierania się,

mycie, taniec, styl artystyczny stosowany w malowidłach, nie mówiąc już o

9 R.K. Merton , Teoria socjologiczna i struktura społeczna , W-wa 1982 ,s.224.

6

zuniformizowanych wierzeniach i zwyczajach. Człowiek współczesny może pozwolić sobie

na znacznie większy zakres swobody w wyborze własnej drogi życiowej i motywów działań;

może zmienić wyznanie, światopogląd, sposób oceny siebie i innych nie naruszając przy tym

istniejącego porządku społecznego. Podobne ekscesy w społeczeństwie pierwotnym czy

nawet w Europie późnego średniowiecza bądź w małych społecznościach jeszcze w XIX

wieku doprowadziłyby do gwałtownego załamania ładu społecznego.

Ewolucja w kierunku zmniejszenia kontroli w społeczeństwie ma rozmaite przyczyny.

Dyktują ją społeczeństwa znajdujące się w toku przyspieszonego rozwoju, który wymusza

eliminację norm stanowiących przeszkody rozwojowe, np. wywodzący się z chrześcijaństwa

nakaz dzielenia się pomyślnością materialną z bliźnimi. Rozwój powoduje też

zapotrzebowanie na innowatorów, którzy z natury rzeczy skłóceni są z istniejącym

porządkiem normatywnym, stanowiąc specyficzny rodzaj dewiantów; jeszcze do niedawna

rolnik kierował się w uprawie gleby wzorami przekazanymi przez przodków, innowator

zmieniał wzory orientując się na skuteczność w miejsce tradycji. Innym źródłem rozkładu

kontroli społecznej w wersji tradycyjnej była i jest postępująca interesowność jednostek;

ludzie chętnie pozbywają się norm, które wchodzą w kolizję z ich interesami. I wreszcie duch

tolerancji dla odmienności powodował, że rozmaite zachowania traciły pierwotnie trwały

wydźwięk piętna społecznego; można było na przykład dowodzić, jak to pospolicie czyniono,

że panna z dzieckiem w tradycyjnej społeczności ponosi wystarczające konsekwencje

swojego czynu czy też nieroztropności, nie ma zatem sensu karać jej dodatkowo surowymi

sankcjami społecznymi, które ostatecznie pogrążają jednostkę.

W ewolucji kontroli społecznej - od drobiazgowej regulacji zuniformizcwanych

zachowań do społecznej akceptacji różnorodności działań i ich motywów - ważną rolę

odgrywa stopniowe przejmowanie funkcji obyczaju przez prawo. Ludzie kierują się

mianowicie w coraz większej mierze przepisami prawa, w coraz mniejszej natomiast

nakazami obyczaju, a do pewnego stopnia także religii i moralności. Prawo ma natomiast

pewną cechę szczególną, odróżniającą je od pozostałych systemów normatywnych. Obyczaj

informuje jednostkę, jak powinna postąpić, prawo natomiast z zasady zawiera wyłącznie

zakazy, tzn. informacje o tym, czego jednostce czynić nie wolno. Nie jest to błaha różnica,

stanowi w istocie zmianę regulacji pozytywnej na regulację negatywną.

Normy obyczajowe (także religijne i moralne) stanowią nakazy w rodzaju: w danej sytuacji

musisz tak a tak postąpić. Normy prawne zakazują czegoś, dopuszczają tym samym swobodę

wyboru we wszelkich sytuacjach normą nie uregulowanych. O ile obyczaje regulują

działania jednostek nawet w sprawach nieistotnych dla stabilności społecznego ładu, o tyle

prawo wkracza wyłącznie w dziedziny związane z porządkiem i stwarza pole swobodnej

realizacji interesów niesprzecznych z regułami prawa,, jakkolwiek popadających w kolizję z

obyczajem.

Społeczne konsekwencje życia w ramach wspólnoty i w ramach zrzeszenia polegają m. in.

na tym, że w pierwszym wypadku jednostka nie zrobi niczego z własnej inicjatywy i w

każdym przypadku będzie wyczekiwać przyzwolenia wspólnoty działającej kolektywnie, w

drugim natomiast wypadku jednostka staje się mobilnym i inicjującym elementem społecznej

rzeczywistości. Indywidualizm jako cecha zrzeszenia jest pozytywną cechą społeczną

wywołującą nieznane wspólnocie energie przekształcające społeczne życie.

Ewolucja, o której mowa powyżej, dokonuje się w społeczeństwie znajdującym się w

rozwoju bez względu na świadome zamiary jakichkolwiek grup wchodzących w skład tego

społeczeństwa. Niekiedy jednak elity społeczne stawiają sobie przemiany w kontroli

społecznej za zadanie, zwłaszcza wówczas, gdy pragną zmodernizować tradycyjne układy

społeczne bądź przyspieszyć zmiany w kierunku nowoczesnych form kontroli.

Prawodawstwo i nowoczesne techniki społeczne są wtedy narzędziem, przy którego użyciu

zmienia się tradycyjne obyczaje. Jest to proces wymagający znacznej dozy wyczucia

7

społecznego, ponieważ obyczaje są zwykle głęboko zakorzenione w mentalności, o czym

przekonał się Kościół Katolicki w toku swoich misji w krajach zamorskich. Dla celów swojej

misji Kościół wolał unikać otwartej konfrontacji

wobec pradawnych archetypów plemiennych i wiele z nich wcielał w ramy systemu wiary,

nadając im własną interpretację10.

Siła obyczajów jest utwierdzona przez prestiż dawności, przez uparte powtarzanie tych

samych wzorów działań bez względu na ich skuteczność i racjonalne uzasadnienie; wiele z

nich faktycznie pełni rolę przesądów. Nawet obecnie górale podhalańscy wolą nie angażować

sądów do wewnętrznych rozgrywek, tak samo trwały okazuje się zwyczaj vendetty na

wyspach Morza Śródziemnego. Obserwując obyczaje białej ludności Południa W.G. Sumner

sformułował zgrabnie brzmiące, choć mylne twierdzenie, iż prawo nie zmienia obyczaju11. W

przypadku zamierzonej zmiany stosowane są dwie strategie; umiarkowana strategia reformy

obyczajów, jak powyżej opisana strategia Kościoła wobec pogańskich wierzeń, bądź zmiana

obyczajów (np. palenia tytoniu) drogą masowej propagandy we współczesnym świecie i

bardziej brutalna strategia rewolucyjna prowadzona w imię oświecenia i rozumu przeciw

przesądom.

Ta druga jest bardziej ryzykowna, niekiedy jednak niezbędna w świecie, w którym

tradycyjne wierzenia i zwyczaje stanowią skuteczną blokadę rozwoju. Bywa też skuteczna,

jak w wypadku rewolucji młodo tureckiej w następstwie I wojny światowej, kiedy to drogą

dekretów w muzułmańskim społeczeństwie wprowadzono powszechną i obowiązkową

oświatę, równouprawnienie kobiet, monogamię i inne europejskie wynalazki. Innym

przykładem mogą być reformy Piotra Wielkiego w Rosji wprowadzane metodą brutalnego

przymusu. Strategia rewolucyjna musi jednak uwzględniać lukę, jaką wytwarza zniszczeniem

tradycyjnych obyczajów i wierzeń; jeśli nie ma gotowych alternatywnych wzorów, jej dzieło

może nie przetrwać pomimo surowych i ostrych metod, jakie stosuje. Fiasko rewolucji

komunistycznych można wyjaśnić niejasnością i utopijnością nowych wartości, jakie one

niosły.

Cechą charakterystyczną ewolucji w zakresie kontroli społecznej jest postępująca

tolerancja dla odmienności i inności, a tym samym mniejsza waga zwartości i integracji

wewnętrznej społeczeństwa. Tradycyjne społeczeństwa odznaczają się na ogół wrogością

wobec odmiennych postaw i norm spotęgowaną przez niewiedzę o obcych kulturach.

Kontakty i wzajemne poznanie się powodują powolną eliminację początkowych uprzedzeń.

Nowy York jako tygiel, w którym mieszają się przeróżne kultury, może uchodzić za skrajny

przykład tolerancji dla odmienności; w takim środowisku jedynie przestępcy mogą uchodzić

za dewiantów.

Wynika z tego rozumowania, że społeczeństwa odcięte od kontaktów ze światem

zewnętrznym są w większym stopniu naładowane uprzedzeniami i ksenofobią, czyli

wrogością w stosunku do ludzi uformowanych odmiennie (obcych). Np. społeczeństwo

polskie ujawnia czasem wyjątkowo odrażające postawy w stosunku do odmiennych grup

mniejszościowych, często niezdolnych do obrony; społeczny stosunek do osób

niepełnosprawnych może uchodzić za miernik tolerancji dla odmienności. Wrogie

nastawienia Polaków wobec obcych rasowo, etnicznie, religijnie, psychicznie i zdrowotnie

dają się wyjaśnić jako rezultat długotrwałego odcięcia od kontaktów z szerszym światem i

spowodowaną tym czynnikiem ignorancją, choć naturalnie nie należy bagatelizować takich

przyczyn, jak frustracja wywołana niezadowalającym standardem materialnego życia;

niezadowoleni i sfrustrowani mają większą skłonność do objawów agresji. Z pewnością ten

rodzaj antagonizmu do obcych nie integruje już społeczeństwa na gruncie wspólnych wartości

narodowych i religijnych. Spodziewać się należy, że utrwalenie demokratycznych reguł i

10 K. Mannheim ,op.cit.,s. 430.

11 W. G. Sumner,op.cit., s. 76.

8

otwarcie na świat wyeliminuje stopniowo akty czystej agresji, których jedyną racją jest

odmienny sposób życia.

Nowoczesne społeczeństwo akceptuje odmienność i różnorodność z natury rzeczy.

Jednostka ma prawo żyć na swój sposób, jeśli nie narusza interesów i dóbr innych. Istnieją

jednakże pewne granice przyzwoitości (nie sformułowane w normach prawa, lecz silne w

obywatelskiej moralności), których przestrzegania oczekuje się od wszystkich, choć w

stopniu nierównym.··Mam tu na myśli polityków i obyczaje szanownych panów i pań

posłanek, ale nie tylko. W Polsce w przeciwieństwie do krajów Europy Zachodniej nie

istnieje jeszcze obyczaj politycznego zachowania, nad czym głęboko ubolewam.

Niejednokrotnie już nasi politycy udowadniali, że potrafią obiecywać i trzymać się stołków

tak bardzo, iż powinni dostać się do księgi Guinnessa.

Ostatnim zagadnieniem, które porószę w tej pracy jest Problem kontroli w toku

społecznej zmiany czyli współczesne społeczeństwo polskie i ja jako jego składnik .

Przemiany w sferze kontroli społecznej, jakie mają miejsce od paru lat we współczesnym

społeczeństwie polskim należy zaklasyfikować jako strategię reformatorską, wielokrotnie

udowadniającą naszą słabość i braki w tej dziedzinie. Społeczeństwo przesiąknięte duchem

komunistycznej sprawiedliwości i wychowane w tradycjach katolickiej obyczajowości nie

było przygotowane do nowych reguł, jakie gwałtownie zastosowano w ekonomii i usta-

wodawstwie. Większość obywateli traktuje te reguły jako obce sobie, jednak w codziennych

swoich przedsięwzięciach musi się im podporządkować jako obowiązującemu prawu.

Niewiele zrobiono w sferze informacyjnej i propagandowej, aby zmienić postawy zwykłych

ludzi wobec zmian, które są nieodwracalne. Doświadczenie uczy, że każdy człowiek osiąga

lepsze efekty w swoich działaniach, jeśli akceptuje ich wzór, gorsze w sytuacji, której nie

rozumie i nie akceptuje. Warto przy tym odnotować, że pomimo licznych różnic tradycje

katolickie i komunistyczne wspierają się wzajem w potępieniu indywidualizmu, rynku i

nowoczesnej ekonomii. Wspierają się także w nadmiernym przejmowaniu odpowiedzialności

za jednostkę przez wspólnotę (kolektyw).

Inna rzecz, że polskie społeczeństwo ma wyrobioną specyficzną postawę wobec odgórnych

i oficjalnych technik oddziaływań w sferze społecznej kontroli. Działania rządu tradycyjnie są

traktowane podejrzliwie jako działania zewnętrznego i obcego organu, co jest moim zdaniem

już historycznie ugruntowane. Wystarczy przypomnieć pierwsze reakcje społeczne na

przejmowanie przez załogi prywatyzowanych przedsiębiorstw pakietów akcji po

preferencyjnej cenie bądź reakcje na reklamowe slogany w rodzaju „poznaj siłę własnych

pieniędzy". Tego rodzaju nieufność wymaga znowu od rządzących polityków sporej dozy

społecznego wyczucia, co graniczy z niepodobieństwem ,ponieważ wielokrotnie ci sami

politycy za plecami kradli i brali łapówki aby się odbić od tego społeczeństwa . Jednak każde

społeczeństwo nawet polskie można uczynić podatnym na te wartości, które pragnie się za-

szczepić, należy tylko dobrać odpowiednią technikę oddziaływania. Rzecz jasna, musi być

ona odmienna w społeczeństwie polskim, gdzie słabo jest zakorzeniony społecznie, by użyć w

tym celu tytułu pracy Marii Ossowskiej –„wzór obywatela w ustroju demokratycznym", niż

powiedzmy w społeczeństwie brytyjskim, gdzie apele władz odnoszą natychmiastowy skutek

w sytuacjach kryzysu bądź w społeczeństwie niemieckim, gdzie decyzje władz są

wprowadzane przez obywateli drogą nawykowego posłuchu. Naturalnie nie należy

oczekiwać, że Polakami można sterować przy użyciu fachowo sporządzonych akcji

propagandowych na podobieństwo amerykańskich akcji przeciw uprzedzeniom rasowym, na

rzecz zdrowej żywności, przeciw paleniu papierosów itp. ,wywołując stadne reakcje w

społeczeństwie. Wszystkie te przykłady świadczą o narodowych stylach kontroli społecznej i

narodowo ukształtowanej podatności na kontrolę, które manifestują się w różnych sytuacjach,

9

zarówno gdy chodzi o gotowość płacenia podatków, prawa grup mniejszościowych czy

niepełnosprawnych, stosunek do zwierząt itp.

Wydaje mi się, że najważniejszą obecnie rzeczą z zakresu kontroli społecznej jest

zbudowanie społecznego szacunku dla prawa i instytucji prawnych. Społeczeństwo polskie

przyzwyczajone do aktów arbitralnej władzy, (które często przynosiły korzyści niektórym

grupom społecznym) postrzega prawo raczej jako produkt odgórnych decyzji niż

skomplikowanych uzgodnień społecznych, które w jednakowym stopniu obowiązują

wszystkich, z władzą zwierzchnią włącznie. Inna rzecz, że jakość stanowionego prawa

przyczynia się raczej do sporów kompetencyjnych i interpretacyjnych, co powoduje za-

mieszanie i osłabia autorytet prawa w społeczeństwie. Nikła skuteczność w zwalczaniu

przestępczości gospodarczej i kryminalnej, korupcji urzędników państwowych i w ogólności

niedopasowanie przepisów prawnych do wprowadzonej gospodarki rynkowej pogłębiają

jeszcze nieufność społeczeństwa do prawa jako nowoczesnego regulatora zachowań

społecznych. Jednak społeczeństwo musi być oswojone z rzeczywistością państwa prawa, w

którym obowiązywanie ustawy rozciąga się także na władzę powołaną do stanowienia

ustawy, w którym wolność każdej jednostki ograniczona jest przez prawo, w którym

zawierane umowy zobowiązują strony umowy itp. W Polsce przecież ciągle uważa się, że

przepisy są po to, aby je łamać .

Zmiana świadomości prawnej społeczeństwa prowadząca do akceptacji takich wyłącznie

działań jednostek i instytucji, które są zgodne bądź niesprzeczne z obowiązującym prawem

stanowionym, zakorzeni się wówczas, gdy prawo będzie przestrzegane w pierwszym rzędzie

przez instytucje i ludzi powołanych do jego tworzenia. Przekonanie o niezbędności

przestrzegania prawa przez wszystkich obywateli przyczynia się do internalizacji norm praw-

nych, tzn. włączenia ich w ramy własnej osobowości. Jednostka wyklucza wówczas spośród

wariantów działania takie, które prawo naruszają z racji swej niezgodności z wewnętrznym

przekonaniem . Jak już wspominałem w naszym kraju jest ”troszeczkę” inaczej?. W moim

osobistym przekonaniu elity polityczne itp. Rządzą nie dla dobra społeczeństwa a swojego .

Zwraca się czasem uwagę, że Polacy, w odróżnieniu od nacji Zachodu bardziej obawiają

się w codziennych działaniach policji niż presji opinii publicznej, która na Zachodzie

wymusza wiele zachowań przez władze nie regulowanych, np. wygląd zewnętrzny miejsca

zamieszkania. Z najwyższą trudnością dochodzi do jawnej (w odróżnieniu od tajnej)

współpracy obywateli z policją, nawet w sprawach pozostających w interesie obywateli. I te

postawy są jak mniemam historycznie uwarunkowane, choć nie należy sądzić, że nie da się

ich zmienić, ponieważ wspólne interesy prędzej lub później dyktują jednostkom właściwe

rozwiązania. Polskie społeczeństwo powoli znajduje własną drogę, po okresie półwiekowego

odrętwienia, w rodzinie społeczeństw demokratycznych, które z natury rzeczy są

pluralistyczne, ale jednocześnie podległe silnej presji opinii publicznej w sprawach, w

których pewien stopień uniformizmu jest rzeczą pożądaną.

Na zakończenie chciałbym podsumować pewne fakty. Wspominałem że człowiek jest

zwierzęciem stadnym i jak w każdym stadzie musi przestrzegać zasad w nim panującym

inaczej zostanie z niego wykluczony . Człowiek jako istota towarzyska podświadomie dąży

do zyskania akceptacji innych co powoduje że będzie robił wszystko aby być akceptowany

przez ogół , tym samym będzie przestrzegał norm przyjętych przez ten ogół . Jednostka

społeczeństwa jest więc pod stałą kontrolą samego społeczeństwa jak i samej siebie by ciągle

należeć do tego społeczeństwa . Będąc pracownikiem , jestem pod kontrolą majstra i

kierownika kończąc na szefie których polecenia i zasady ustalone przez nich muszę

przestrzegać i wykonywać aby ciągle być pracownikiem . Podobnie jest w domu gdzie głowa

10

rodziny ( przywódca stada ) ustala zasady , na podwórku z kumplami sytuacja jest podobna

...Przykładów takich właściwości można by mnożyć, ale mam nadzieje że dobrze

naświetliłem obraz tematu swojej pracy „System kontroli społecznej w moim życiu .”

Literatura

Jacenty Siewierski , Kontrola społeczna

P.L. Berger , Zaproszenie do Socjologii

Literatura uzupełniająca

Durkheim E., wybór tekstów: Szacki J., Durkheim, Warszawa 1964

Mannheim K., Człowiek i społeczeństwo w dobie przebudowy, Warszawa 1974 Merton R.K.,

Teoria socjologiczna i struktura spoieczna, Warszawa 1982, r. 6, 7

Siemaszko A., Granice tolerancji, Warszawa 1993

11