MARIA KOCZERSKA
Nauki pomocnicze historii średniowiecznej w Polsce
 stan i perspektywy badawcze
Wydana przed sześciu laty książka Tradycje i perspektywy nauk pomocniczych hi-
storii w Polsce1 zwalnia mnie od obowiązku systematycznego przedstawienia stanu
tych nauk, co zresztą byłoby niemożliwe ze względu na zakreślone ograniczenia
czasowe. Książka ta, będąca pokłosiem sesji zorganizowanej w Uniwersytecie Ja-
giellońskim, związanej z jubileuszem jednego ze znawców nauk pomocniczych
w Polsce, zmarłego w 1999 r. profesora Zbigniewa Perzanowskiego, została uzu-
pełniona z inicjatywy Mieczysława Rokosza  organizatora sesji i redaktora pracy,
kilkoma dodatkowymi studiami, których autorzy przedstawili dzieje tych nauk w
Polsce. Dzięki temu jesteśmy już w posiadaniu bilansu dokonań i wykazu postula-
tów w zakresie większości klasycznych i kilku nowych nauk określanych mianem
nauk pomocniczych historii. Jakie więc mogą być moja rola i zadanie na naszej
konferencji?
Po pierwsze od czasu krakowskiego sympozjum, jak również od wydania książki
upłynęło już kilka lat, a rozwój historiografii polskiej był i w tym zakresie ostatnio
bardzo dynamiczny. Po drugie autorzy poszczególnych studiów zajmowali się wte-
dy reprezentowanymi przez siebie naukami pomocniczymi lub też dziedzinami z
ró-
dłoznawstwa, ja zaś pragnę przedstawić kilka uwag na temat tendencji, dających się
zauważyć w uprawianiu nauk pomocniczych i z
ródłoznawstwa w Polsce. Drugim
zaś moim zadaniem będzie zainicjowanie dyskusji nad dalszym ich rozwojem, przez
zgłoszenie własnych postulatów. Postulaty te nie będą jednak obejmować najważ-
niejszych, bo te wiążą się z potrzebami edytorskimi, którym zostały poświęcone
dwa kolejne referaty. I muszę zastrzec, że występuję tu po trosze z pozycji outside-
ra, ponieważ w moich własnych badaniach nauki pomocnicze były do niedawna
dopiero na drugim planie.
Pierwszą konstatacją, jaką można sformułować, jest bujny rozwój nauk pomocni-
czych w Polsce w ostatnich, co najmniej dwóch dziesięcioleciach. Szczególnie do-
tyczy to dwóch związanych ze sobą zakresem zainteresowań, a w znacznym stopniu
również bazą z
ródłową genealogii i heraldyki. Obie niemile widziane w czasach
PRL, doznały przyspieszenia już u schyłku tej epoki. W zakresie genealogii wi-
doczny jest zwłaszcza dorobek szkoły toruńskiej, kierowanej przez dwóch wytraw-
nych znawców przedmiotu: zmarłego przedwcześnie (w 1997 r.) Kazimierza Jasiń-
1
Tradycje i perspektywy nauk pomocniczych historii w Polsce. Materiały z sympozjum w
Uniwersytecie Jagiellońskim dnia 21-22 paz
dziernika 1993 profesorowi Zbigniewowi Perza-
nowskiemu przypisane, red. M. ROKOSZ, Kraków 1995.
skiego, twórcy pomnikowej genealogii dynastii piastowskiej  zakończonej za jego
życia dla Piastów śląskich2 i nie ukończonej dla głównej linii piastowskiej3, oraz
Janusza Bieniaka. Dziełem jego i jego uczniów jest nie tylko odnowienie serii mo-
nografii rodowych opartych na nowych zasadach niż monografie szkoły Semkowi-
czowskiej, ale zorganizowanie, początkowo wspólnie z Kazimierzem Jasińskim,
serii spotkań mediewistycznych w Golubiu-Dobrzyniu i nie tylko tam. Nie do prze-
cenienia jest plon pierwszej sesji, poświęconej problemom metodycznym4, w któ-
rym przedstawione i przedyskutowane zostały kryteria stosowane w badaniach ge-
nealogicznych, a służące zakwalifikowaniu danej osoby do określonego rodu lub
rodziny. W sumie otrzymaliśmy opublikowane wyniki sześciu kolokwiów pod
wspólnym tytułem: Genealogia, różniących się podtytułami: Studia nad wspólnota-
mi krewniaczymi i terytorialnymi5; Kręgi zawodowe i grupy interesu6; Polska elita
polityczna7; Rola związków rodzinnych i rodowych w życiu publicznym8; Władza i
społeczeństwo9. Analiza treści przedstawionych tomów, zwłaszcza zaś ostatniego
z nich wskazuje, że znajdują się w nich, także prace, które tylko pośrednio związane
są z nurtem badań genealogicznych; trudno w nich się też dopatrzyć stosowania
metod genealogicznych10. Natomiast odpowiadają one w pełni problematyce sto-
sunku między władzą a społeczeństwem, jak opiewa podtytuł tego tomu. Stwierdze-
nie to nie jest jednak zarzutem ani pod adresem referentów, ani organizatorów kon-
ferencji w osobach Andrzeja Radzimińskiego i Jana Wroniszewskiego. Genealogia
zawsze służyła historii społecznej. Cóż więc dziwnego, że doprowadziła organizato-
rów konferencji i ich uczestników do problematyki społecznej, a nawet politycznej,
mało związanej już z macierzystą nauką pomocniczą. Nie jest też dziełem przypad-
ku, że od lat forum dla publikacji studiów genealogicznych jest również seria wy-
dawnicza (nieformalna wprawdzie) Instytutu Historii PAN pod nazwą Społeczeń-
stwo Polski średniowiecznej, której redaktorem jest Stefan Krzysztof Kuczyński. W
ośmiu dotychczas wydanych tomach tego wydawnictwa zostało opublikowanych
2
K. JASIC
SKI, Rodowód Piastów śląskich, t. 1-3, Wrocław 1973-1977.
3
TENŻE, Rodowód pierwszych Piastów, Warszawa [b.r.w.].
4
Genealogia  problemy metodyczne w badaniach nad polskim społeczeństwem średnio-
wiecznym na tle porównawczym, red. J. HERTEL, Toruń 1982.
5
Genealogia  studia nad wspólnotami krewniaczymi i terytorialnymi w Polsce średnio-
wiecznej na tle porównawczym, red. J. HERTEL, J. WRONISZEWSKI, Toruń 1987.
6
Genealogia  kręgi zawodowe i grupy interesu w Polsce średniowiecznej na tle porów-
nawczym, red. J. WRONISZEWSKI, Toruń 1989.
7
Genealogia  polska elita polityczna w wiekach średnich w Polsce średniowiecznej na w
porównawczym, red. J. WRONISZEWSKI, Toruń 1993.
8
Genealogia. Rola związków rodzinnych i rodowych w życiu publicznym w Polsce średnio-
wiecznej na tle porównawczym, red. A. RADZIMIC
SKI, J. WRONISZEWSKI, Toruń 1996.
9
Genealogia. Władza i społeczeństwo w Polsce średniowiecznej, red. A. RADZIMIC
SKI, J.
WRONISZEWSKI, Toruń 1999.
10
Myślę tu o takich studiach, jak K. OŻOGA, Miejsce i rola uczonych w póz
nośredniowiecz-
nym państwie polskim. Poglądy mistrzów krakowskich a rzeczywistość, tamże, s. 271-302
oraz K. SKUPIEC
SKIEGO, Zagadnienie  instytucji zaufania publicznego (wiary publicznej) w
Polsce średniowiecznej. Dyplomatyka w badaniach relacji między władzą a społeczeństwem,
s. 333-357.
kilkanaście studiów genealogicznych lub stosujących metodę genealogiczną, w tym
pięć w ostatnim, ósmym tomie Społeczeństwa11. Toruńskiej szkole genealogicznej
zawdzięczamy też najnowszą pracę z dziedziny genealogii dynastycznej  tym
razem z genealogii Giedyminowiczów12. Praca Jana Tęgowskiego, będąca podsu-
mowaniem obecnego stanu badań, przy znaczącym wkładzie autora książki, usuwa
w cień wcześniejsze prace Józefa Wolffa13 i Zygmunta Wdowiszewskiego14.
W ostatnich latach ukazało się kilka monografii genealogicznych. Zaliczam do
nich dwie prace: Alicji Szymczakowej15 i Anny Supruniuk16, ponieważ obie autorki
zastosowały metodę genealogiczną dla uchwycenia badanych elit. Pierwsza z auto-
rek  w ziemi sieradzkiej w XV w., druga natomiast jako otoczenia księcia mazo-
wieckiego Siemowita IV. Obie prace zakwalifikować też trzeba do monografii z
zakresu historii społecznej, jak również, bez wątpienia, do prac prozopograficznych.
Monografia A. Supruniuk jest ponadto doskonałą pracą z dziedziny historii ustroju
Mazowsza książęcego i równie dobrze mogłaby nosić tytuł:  Organizacja państwa i
elita władzy w księstwie Siemowita IV . Ponadto również w ostatnich latach po-
wstały dalsze monografie rodowe17. Na szczególne wyróżnienie zasługuje dociekli-
wość Sobiesława Szybkowskiego w tropieniu przedstawicieli i dziejów tak nie-
znacznego rodu, jakim byli Cielepałowie18.
Genealogia polska odnowiła się nie tylko przez zastosowanie odmiennych niż
szkoła Semkowiczowska metod, ale także dzięki rozszerzeniu podstawy z
ródłowej
na z
ródła archiwalne. Dzisiaj już nikt nie wyobraża sobie prowadzenia badań nad
składem osobowym i dziejami rodu lub rodziny19 inaczej niż z uwzględnieniem
rękopiśmiennych ksiąg ziemskich i grodzkich. Tym pilniejszy staje się postulat,
który z pewnością powtórzy się w referatach dotyczących potrzeb wydawniczych,
archiwalnego uporządkowania tych ksiąg i przygotowania pomocy archiwalnych, w
głównej mierze indeksów.
11
Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Zbiór studiów, t. 8, red. S. K. KUCZYC
SKI, War-
szawa 1999; są to studia J. Bieniaka, R. Bubczyka, I. M. Dackiej, A. Szwedy i S. Szybkow-
skiego.
12
J. T
GOWSKI, Pierwsze pokolenie Giedyminowiczów, Poznań 1999, Biblioteka Genealo-
giczna, pod red. M. GÓRNEGO, t. 2.
13
J. WOLFF, Kniaziowie litewsko-ruscy od końca XIV w., Warszawa 1895.
14
Z. WDOWISZEWSKI, Genealogia Jagiellonów, Warszawa 1968.
15
A. SZYMCZAKOWA, Szlachta sieradzka w XV wieku. Magnifici et generosi, A
ódz
1998.
16
A. SUPRUNIUK, Otoczenie księcia mazowieckiego Siemowita IV (1374-1426), Warszawa
1998.
17
S. SZYBKOWSKI, Ród Cielepałów. Studium genealogiczne, Gdańsk 1999; B. MOŻEJKO, Ród
Świnków na pograniczu polsko-krzyżackim w średniowieczu, Gdańsk 1998.
18
Zob. też wcześniejszy artykuł tegoż autora o najznakomitszym reprezentancie tego rodu:
S. SZYBKOWSKI, Pozakancelaryjne aspekty życiorysu Mikołaja Cebulki z Czechowa  se-
kretarza, dyplomaty i doradcy Witolda. Przyczynek do badań nad kręgiem polskich współ-
pracowników wielkiego księcia litewskiego, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. 7,
s. 243-265.
19
Najlepszym przykładem monografii rodziny nowej generacji jest praca J. KURTYKI, Tę-
czyńscy. Studium z dziejów polskiej elity możnowładczej w średniowieczu, Kraków 1997.
Podobny rozwój obserwujemy w drugiej z wymienionych nauk, a mianowicie w
heraldyce. Nauka ta, skrępowana w czasach PRL równie lub może jeszcze silniej
niż genealogia, ograniczana do badań w zakresie heraldyki państwowej i w jakimś
stopniu miejskiej, odrodziła się zarówno w badaniach naukowych, jak i w ujęciach
popularnych. W tej pierwszej, naukowej dziedzinie zmiany przyspieszyło reakty-
wowanie w 1988 r. Polskiego Towarzystwa Heraldycznego i powstanie w ślad za
tym jego oddziałów terenowych, o zadaniach nie tylko ściśle naukowych, ale także
mających wpływ na społeczne zainteresowanie herbami i mitygujących snobizmy.
Ukoronowaniem procesu odrodzenia heraldyki było wznowienie w 1993 r. edycji
zasłużonego  Rocznika Polskiego Towarzystwa Heraldycznego 20. Cztery jego to-
my, które dotychczas ukazały się, zasługują na oddzielne omówienie. Pozwalam
sobie wymienić tylko te rozprawy, które wydają się mieć najdonioślejszą i najrozle-
glejszą problematykę. Do nich należy artykuł Przemysława Mrozowskiego o sztuce
i stylizacji heraldycznej w XIV-XV w.21, Ryszarda Kiersnowskiego  o tworzywie
historycznym polskich legend herbowych22, Franciszka Sikory  o insygniach ko-
ronacyjnych, które powróciły do Polski w 1412 r. na tle genealogii Rożnów23, Paw-
ła Dymmela  o autorstwie Klejnotów24, Juliusza Chrościckiego o programie gene-
alogicznym Krzyżtoporu25, który wywołał lawinę kolejnych, interpretacji26, Adama
Rycia  o obyczajach rycerskich w legendach arturiańskich27.
Tenże 1993 r. okazał się szczególnie pomyślny dla polskiej heraldyki, ponieważ
zostały wtedy opublikowane dwie bardzo ważne prace: Józefa Szymańskiego, Her-
barz średniowiecznego rycerstwa polskiego28, z cennym wstępem metodycznym, i
Stefana K. Kuczyńskiego, Polskie herby ziemskie29. Autorowi temu udało się połą-
czyć kompetencje w przedstawieniu herbów ziemskich od średniowiecza do współ-
czesności i, co ważniejsze, ukazać funkcje społeczne tych znaków.
Katalog postulatów co do badań w zakresie heraldyki przedstawił w swoim refe-
racie na sesji krakowskiej Stefan K. Kuczyński30. Wymienił m. in. te jej dziedziny,
20
 Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego [dalej: R.Her.], nowej serii t. 1 (12),
Warszawa 1993.
21
P. MROZOWSKI, O sztuce i stylizacji heraldycznej w Polsce XIV-XV wieku, RHer. 1 (l2),
1993, s. 77-109.
22
R. KIERSNOWSKI, Tworzywo historyczne polskich legend herbowych R. Her. 2 (13), 1995,
s. 11-25.
23
F. SIKORA, Sprawa insygnialna 1370-1412 a genealogia Rożnów, R. Her. 1 (12), 1993, s.
39-58.
24
P. DYMMEL, Problem autorstwa Klejnotów przypisywanych Janowi Długoszowi, R.Her. 1
(12), 1993, s. 59-75, zob. też TENŻE, Pierwsza redakcja najstarszego herbarza polskiego,
[w:] Ludzie i herby w dawnej Polsce, red. P. DYMMEL, Lublin 1995, s. 89-113.
25
J. CHROŚCICKI,  W honor domu mego i pamięci . Program genealogiczny na elewacjach
rezydencji Krzysztofa Ossolińskiego w Krzyżtoporze, R. Her. 3 (14), 1997, s. 135-151.
26
Powstały trzy nowe, nie publikowane jeszcze prace na ten temat.
27
A. RYĆ, Obyczaj rycerski i heraldyka w romansach arturiańskich Chretiena de Troyes,
RHer. 4 (15), s. 7-38.
28
J. SZYMAC
SKI, Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993.
29
S. K. KUCZYC
SKI, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści i funkcje, Warszawa 1993.
30
S. K. KUCZYC
SKI, Osiągnięcia i postulaty w zakresie heraldyki polskiej, [w:] Tradycje i
które wydawały się zaniedbane, a mianowicie heraldykę kościelną i heraldykę miej-
ską. Tej ostatniej pomogło wydanie w 1990 r. ustawy samorządowej, przywracają-
cej swobodę w tym zakresie. W okresie między wygłoszeniem niniejszego referatu
a przygotowaniem go do druku ukazała się książka Marka Adamczewskiego o he-
raldyce miast polskich w okresie przedrozbiorowym31. Jest to jedna z prac zainspi-
rowanych przez Józefa Szymańskiego, które mają przedstawić heraldykę miejską
dwóch głównych dzielnic: Wielkopolski i Małopolski. Autor oparł się na różnorod-
nych z
ródłach, z których największą rolę odegrały materiały sfragistyczne. Szkoda
tylko, że materiał ilustracyjny książki jest dość skąpy i wyłącznie sfragistyczny.
Wcześniej jeszcze otrzymaliśmy pracę Wojciecha Strzyżewskiego, poświęconą
symbolice herbów miejskich ziem zachodnich32. W wydanej w 1995 r. pracy zbio-
rowej pod redakcją Piotra Dymmela opublikowano artykuły sygnalizujące zaawan-
sowany stan prac nad heraldyką miejską szeroko rozumianej Małopolski33.
Ostatnio pojawiły się też sfragistyczno-heraldyczne prace poświecone pieczęciom
biskupim34 i klasztornym35, zarówno indywidualne jak zbiorowe, zrodzone w śro-
dowisku toruńskim, krakowskim i lubelskim. W książce Pieczęć w Polsce średnio-
wiecznej i nowożytnej, pod redakcją Piotra Dymmela, połowę prac poświęcono sfra-
gistyce kościelnej36. To przejście od heraldyki do sfragistyki związane jest ze sfra-
gistycznymi w dużej mierze z
ródłami heraldyki i obrazuje naturalne związki z tymi
dwiema naukami pomocniczymi: heraldyką i sfragistyką, na gruncie z
ródeł, prze-
cząc popularnej tezie, jakoby każda z nauk pomocniczych była związana z jednym
tylko typem z
ródła.
Notabene sytuacja względnego ubóstwa prac ze sfragistyki kościelnej nie jest by-
najmniej bolączką wyłącznie historiografii polskiej. Przejrzenie niemieckiej biblio-
grafii sfragistycznej, wydanej w 1995 r.37, każe widzieć zaniedbanie w tej dziedzinie
jako zjawisko ogólnoeuropejskie. Należałoby więc zastanowić się, czy możliwe
perspektywy, s. 93-105.
31
M. ADAMCZEWSKI, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII w., Warszawa 2000.
32
W. STRZYŻEWSKI, Treści symboliczne na Śląsku, Ziemi Lubuskiej i Pomorzu Zachodnim do
końca XVIII wieku, Zielona Góra 1999.
33
J. A
OSOWSKI, Pieczęcie miast szlacheckich województwa lubelskiego od XV do XVIII wie-
ku, [w:] Ludzie i herby..., s. 247-269; TENŻE, Katalog pieczęci miast szlacheckich wojewódz-
twa bełskiego od XV do XVIII wieku, tamże, s. 271-296; zob. też H. SEROKA, O nadaniach
herbów miejskich w Polsce przedrozbiorowej, tamże, s. 151-165.
34
Zob. prace J. PAKULSKIEGO, O najstarszych, przedherbowych pieczęciach arcybiskupów
gniez
nieńskich, [w:] Homines et societas. Czasy Piastów i Jagiellonów. Studia historyczne
ofiarowane Antoniemu Gąsiorowskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Poznań
1997, PTPN. Wydz. Historii i Nauk Społ. Prace Kom. Hist, t. 55, s. 429-445; TENŻE, Śre-
dniowieczne pieczęcie prałatów i kanoników kapituł katedralnych metropolii gniez
nieńskiej,
[w:] Duchowieństwo kapitulne w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej. Pochodzenie i
funkcjonowanie elity kościelnej, red. A. RADZIMIC
SKI, Toruń 2000, s. 177-196.
35
Zob. przyp. 22 oraz Z. PIECH, Średniowieczne pieczecie tynieckie, [w:] Benedyktyni tyniec-
cy w średniowieczu, Kraków 1995, red. K. ŻUROWSKA, s. 137-139.
36
Pieczęć w Polsce średniowiecznej. Zbiór studiów, red. P. DYMMEL, Lublin 1998.
37
E. HENNING, G. JOCHUMS, Bibliographie zur Sphragistik; Schrifttum Deutschlands, �ster-
reichs und der Schweiz bis 1990, K�ln 1995.
byłoby już pokuszenie się o syntezę sfragistyki i heraldyki kościelnej, bazującą na
dotychczasowych badaniach i opatrzoną obszernym katalogiem pieczęci, z repro-
dukcjami fotograficznymi lub techniką skanowania38.
Pracom dotyczącym heraldyki państwowej, wzorcowej analizie ikonografii pie-
częci piastowskich pióra Zenona Piecha39 i pracom numizmatycznym z Monetą w
kulturze wieków średnich Ryszarda Kiersnowskiego40 na czele, zawdzięczamy
świadomość, że herb władcy malowany, rzez
biony, pieczęć dynasty, a zwłaszcza
jego moneta, były środkami oddziaływania władzy o najszerszym zasięgu.
Innym przykładem wspólnych obszarów badawczych jest historia piśmienności,
jednocząca paleografów, bibliologów, kodykologów, dyplomatyków w powiązaniu
z historykami literatury, których badania dotyczą tzw. piśmienności pragmatycznej,
czyli użytku codziennego i urzędowego pisma oraz kultury pisma i książki. Edward
Potkowski już przed siedmioma laty zastanawiał się, czy tak bogata problematyka
mieści się w ramach tradycyjnie pojmowanych nauk pomocniczych historii41.
W ostatnim tomie  Roczników Historycznych przedstawiła badania nad kulturą
pisma Anna Adamska42, która uczestniczy w międzynarodowym programie badań
nad piśmiennością w Utrechcie43. Historia piśmienności cieszy się teraz na forum
międzynarodowym szczególnym powodzeniem. Warto wspomnieć, że w wydanej w
ubiegłym roku książce Hansa-Wernera Goetza pt. Die moderne Medi�vistik. Stand
und Perspektiven der Mittelalterforschung44, liczącej przeszło 400 stron, autor po-
święcił naukom pomocniczym zaledwie 20 stron, dając skądinąd dobry przegląd
najważniejszych dokonań w tej dziedzinie, natomiast dzieje piśmienności i proble-
my komunikacji społecznej w średniowieczu wyodrębnił w osobny, przeszło 30-
stronicowy podrozdział, umieszczając tę problematykę w szerszym pojęciu histori-
sche Kulturwissenschaft. W ramach badań nad piśmiennością w Polsce, chciałabym
upomnieć się o jeszcze jedno zagadnienie. Chodzi o przełom edukacyjny, złączony
z przełomem w używaniu języka polskiego w piśmie. Proces ten dokonał się w koń-
cu XV w. lub na przełomie XV i XVI. Gdy jeszcze w XV w. język nasz funkcjono-
wał prawie wyłącznie w słowie, to w XVI w., i to już w pierwszej jego połowie,
staje się językiem korespondencji, zwłaszcza prywatnej, publicystyki politycznej,
a wkrótce potem językiem diariuszy i konstytucji sejmowych. Naprawdę sprawa
wydaje się zbyt ważna, by w dyskusji nad nią zabrakło głosu historyków.
Równie znamienne jest umiejscowienie tematyki nauk pomocniczych i z
ródło-
znawstwa w zbiorze studiów, będących wynikiem odbytej w Spoleto w 1993 r. mię-
dzynarodowej sesji, analogicznej do naszej, zatytułowanej Bilan et perspectives des
38
Przerysy znajdujące się w podręczniku M. GUMOWSKIEGO, Handbuch der polnischen
Heraldik, Graz 1969, s. 70-81, tabl. XXXIII-XLIII są tylko namiastką tego, co być powinno.
39
Z. PIECH, Ikonografia pieczęci Piastów, Kraków 1993.
40
R. KIERSNOWSKI, Moneta w kulturze wieków średnich, Warszawa 1988.
41
E. POTKOWSKI, Problemy kodykologii, [w:] Tradycje i perspektywy, s. 207.
42
A. ADAMSKA, Średniowiecze na nowo odczytane. O badaniach nad kulturą pisma,  Rocz-
niki Historyczne , 65, 1999, s. 129-154.
43
New Approaches to Medieval Communication, ed. M. MOSTERT, Tumhout 1999.
44
H.-W. GOETZ, Die moderne Medi�vistik. Stand und Perspektiven der Mittelalterforschung,
Darmstadt 1999, s. 153-173.
�tudes m�di�vales en Europe45, podczas której przedstawiono tylko studia o badaniu
i katalogowaniu średniowiecznych rękopisów i bibliotek, o paleografii, kodykologii,
słownikach łaciny średniowiecznej. Inaczej mówiąc  w podsumowaniu tym nie
znalazło się miejsce na dokonania w dziedzinie innych tradycyjnych sciences auxi-
liaires. Podobnie marginesowo poświęcili uwagę naukom pomocniczym Jacques Le
Goff i Jean-Claude Schmitt w artykule opublikowanym w  Cahiers de Civilisation
M�di�vale , podnosząc jednak interes badawczy w wykorzystaniu niektórych, do-
tychczas po macoszemu traktowanych z
ródeł, jak np. formularze i kopiariusze, któ-
re same w sobie  w swej genezie i funkcji dla zbiorowości, która je wyproduko-
wała, są faktem historycznym46.
Mimo że mediewistyka polska mało ma na swym koncie grzechów braku zainte-
resowania jakimikolwiek z
ródłami, co zawdzięcza względnemu ich ubóstwu, to
jednak niewątpliwie te wymienione właśnie są dość nisko szacowane. Póz
nośre-
dniowieczne formularze i kopiariusze polskiej proweniencji, traktuje się od czasu
wielkich edycji z
ródłowych końca ubiegłego wieku głównie jako zbiór kopii doku-
mentów, zwłaszcza tych nie zachowanych w oryginale. Oczywiście istnieją prace
zajmujące się klasyfikacją formularzy47, a najwięcej w kierunku ich rozpoznania
z
ródłowego zawdzięczamy katalogom i inwentarzom rękopisów różnych bibliotek:
Jagiellońskiej48, Kórnickiej, Narodowej. Natomiast brak monograficznego opraco-
wania najznakomitszych formularzy, jak np. Formularza wilanowskiego49, a
zwłaszcza Liber cancellariae Stanislai Ciolek50. Studium na temat formularza Cioł-
kowego powinno być poprzedzone lub towarzyszyć powtórnemu naukowemu opu-
blikowaniu tego z
ródła. Badania okoliczności powstania tego typu zabytków, celu
ich sporządzenia, funkcji, jaką pełniły, dróg rozchodzenia się, wędrówki niektórych
tekstów, zapożyczeń obcych wniosłyby wiele nowego do znajomości funkcjonowa-
nia kancelarii póz
nośredniowiecznych w Polsce i kultury personelu kancelaryjnego.
45
Bilan et perspectives des �tudes m�di�vales en Europe: actes du premier CongrŁs europ�en
d �tudes m�di�vales, Spoleto 27-29 mai 1993, �dit�s par J. HAMESSE, Louvain-la-Neuve
1995.
46
J. LE GOFF, J.-Cl. SCHMITT, L Histoire m�di�vale,  Cahiers de Civilisations M�di�vale.
Xe-XIIe siŁcles , 39, janvier-juin 1996, s. 10.
47
Zob. J. LUCIC
SKI, Formularze czynności prawnych w Polsce w wiekach średnich. Przegląd
badań,  Studia y
ródłoznawcze , 18, 1973, s. 149-179.
48
Katalog ten liczy już obecnie 6 tomów  Catalogus codicum manusriptorm Medii Aevii
Latinorum qui in Bibliotheca Jagellanica Cracoviae asservantur, vol 1: nr 8-331, oprac. Z.
WA
ODEK, J. ZATHEY, M. ZWIERCAN, Wratislaviae 1980; vol. 6: nr 772-1190, composuerunt
M. KOWALCZYK [et al.], codices descripserunt W. AUGUSTYN [et al.], Cracoviae 1996.
49
Zob. staranny opis tego kodeksu (od strony paleograficznej przez M. KOWALCZYK) [w:]
Inwentarz rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej nr 7001-8000, cz. 2: 7501-7800, oprac. A. JA-
A
BRZYKOWSKA, Kraków 1966, nr 7759; por. M. KOCZERSKA, Rzeczywistość i fikcja w for-
mularzach polskich XV wieku, [w:] Literatura i kultura polskiego średniowiecza. Człowiek
wobec świata znaków i symboli, red. P. BUCHWALD-PELCOWA, J. PELC, W-wa 1995 [recte:
1997], s. 23-38.
50
Liber cancellariae Stanislai Ciołek. Ein Formelbuch der polnischen K�nigskanzelei aus
der Zeit der hussischen Bewegung, hrsg. J. CARO, t. 1-2,  Archiv f�r �sterreichische Ge-
schichte , t. 45: Wien 1871, t. 52: Wien 1974.
Ustaleniom kodykologicznym w wymienionych katalogach i inwentarzach biblio-
tecznych, opartym w dużej mierze na analizie pisma, towarzyszą studia paleogra-
ficzne, tradycyjnie związane z opracowaniami typu dyplomatycznego. Na ogół tego
typu prace zawierają wyniki badań nad duktem dokumentów. Fragmenty poświeco-
ne analizie duktu dokumentów znalazły się we wszystkich publikowanych niedawno
pracach dyplomatycznych które staną się jeszcze poniżej przedmiotem analizy. Je-
dynie jednak w pracy A. Wałkowskiego, który wziął na warsztat wczesne skryptoria
klasztorne, znajdują się bardziej szczegółowe rozważania paleograficzne51. Sytuacja
ta odbiega korzystnie od tendencji ogólnoeuropejskich. W bilansie mediewistyki
francuskiej wskazuje się wyraz
nie, że badania paleograficzne ograniczają się tam do
analizy dokumentów karolińskich, a w najlepszym razie nie wychodzą poza XII w.52
Brak jednak tak w Polsce, jak i na Zachodzie samodzielnych studiów paleogra-
ficznych, których powstanie, również w odniesieniu do póz
nego średniowiecza, jest
pilnym postulatem badawczym. Polemizuję tu z negatywną opinią na temat celowo-
ści analizy paleograficznej póz
nośredniowiecznych dokumentów, wyrażoną przed
ćwierćwieczem na toruńskim zjez
dzie historyków przez Antoniego Gąsiorowskie-
go53. Sądzę, że badania pisma póz
nośredniowiecznych dokumentów w ramach kan-
celarii: królewskiej, książęcych, duchownych lub miejskich wniosłoby poważny
wkład w rozumienie kultury kancelaryjnej tej epoki i identyfikację pisarzy, o czym
jeszcze poniżej.
Natomiast renesans w nauce polskiej, porównywalny do osiągnięć obcej historio-
grafii, przeżywa epigrafika. U nas inicjatywa w tej dziedzinie znowu jest zasługą
Józefa Szymańskiego, który na początku lat siedemdziesiątych stworzył program
ich inwentaryzacji i opracowania54 oraz zapoczątkował edycję serii pod nazwą Cor-
pus inscriptionum Poloniae, której pierwszy tomik został opublikowany w 1975 r.55
51
Zob. A. WAA
KOWSKI, Skryptoria cystersów filiacji portyjskiej na Śląsku do końca XIII w.,
Zielona Góra 1996, s. 223-329.
52
O. GUYOTJEANNIN avec la coll. de D. MUZERELL, R. FAVREAU, F. DUMAS, M.
PASTOUREAU, M. MULON, Sciences auxiliaires de l Histoire m�di�vale, [w:] Histoire
m�di�vale en France. Bilan et perspective, textes r�unis par M. BALARD, Paris 1991, s. 478-
483.
53
A G
SIOROWSKI, Staropolski dokument i kancelaria jako przedmiot badań historycznych
(koreferat). [w:] Nauki pomocnicze historii na XI Powszechnym Zjez
dzie Historyków Pol-
skich w Toruniu, red. A. TOMCZAK, Warszawa 1976, s. 97:  Dla wieku XV niepotrzebne, a
dla stuleci póz
niejszych nawet wręcz niemożliwe byłoby badanie rąk pisarskich w poszcze-
gólnych dokumentach...
54
Zob. J. SZYMAC
SKI, Potrzeby i możliwości polskiej epigrafiki, [w:] Problemy nauk pomoc-
niczych historii. Materiały na II konferencję poświęconą naukom pomocniczym historii. Ka-
towice-Wisła, 26-29 V 1973, red. J. SZYMAC
SKI, Katowice 1973, s. 63-77.
55
Corpus inscriptionum Poloniae [dalej: CIP] t. l: Województwo kieleckie, red. J. SZYMAC
-
SKI, z. 1: Miasto Kielce i pow. kielecki, wyd. B. TRELIC
SKA, Kielce 1975; z. 2: Jędrzejów i
region jędrzejowski, wyd. B. TRELIC
SKA, Kielce 1978; z. 3: Busko Zdrój i region, wyd. U.
ZGORZELSKA, Kielce 1980; z. 4: Miechów i Pińczów wraz z regionem, wyd. B. TRELIC
SKA,
Kielce 1984; z. 5: Włoszczowa, Końskie i Ostrowiec Świętokrzyski z regionami, wyd. M.
JANIK, Kielce 1986; CIP t. 5: Województwo skierniewickie, red. R. ROSIN, z. 1: Skierniewice
i region, wyd. A. SZYMCZAKOWA, A
ódz
1991; z. 2: Miasto A
owicz, wyd. J. SZYMCZAK,
Poruszył on do pracy inwentaryzacyjnej kilka środowisk naukowych w Polsce, w
wyniku której zinwentaryzowano, opublikowano i w pierwszej wersji opracowano
setki inskrypcji od średniowiecza po XVIII w. Dzięki niej uchroniono przed znisz-
czeniem i niepamięcią wiele zabytków epigraficznych. Nie do przecenienia jest też
udział w realizacji tego programu młodzieży studenckiej, widoczny i podkreślany w
wielu publikacjach. Program ten zaowocował też polskim podręcznikiem epigrafiki
pióra Barbary Trelińskiej56.
Rzadko w Polsce powstają prace z zakresu tak tradycyjnej nauki pomocniczej,
jaką jest chronologia. W ostatnich latach mamy do zanotowania jedną pracę, a mia-
nowicie Henryka Wąsowicza o kalendarzu krakowskich ksiąg liturgicznych57. Mi-
mo pokaz
nej objętości tej książki, trudno się oprzeć wrażeniu niepełnego wykorzy-
stania tytułowych z
ródeł, przy pominięciu mogących zasadniczo zweryfikować ob-
raz kościelnych z
ródeł sądowych. Natomiast bardzo interesujący obraz pojmowania
czasu i przestrzeni przez średniowiecznych Polaków, a nawet węziej, bo Mazow-
szan, przyniosła rozprawa Grzegorza Myśliwskiego58, która bardziej należy do prac
z dziedziny dziejów świadomości i kultury niż chronologii i metrologii Również w
tym kręgu zainteresowań sytuuje się rozprawa Przemysława Tyszki o odbiciu w
świadomości zbiorowej przestrzeni miejskiej Krakowa59.
Ostatnio powstało kilka nowych prac z zakresu dyplomatyki średniowiecznej.
Upowszechnił się schemat konstrukcyjny, wypracowany w dyplomatyce śląskiej,
taki jak np. w pracach Rościśława Żerelika, czego najwybitniejszym przykładem
jest jego Kancelaria biskupów wrocławskich60. Schemat ten obejmuje jako punkt
pierwszy dyskusję nad autentycznością dokumentów podejrzanych, a potem kolejno
 przedstawienie kancelarii  tu biskupów, gdzie indziej książąt oraz dyktatu i
formularza dokumentów, ich duktu, pieczęci, personelu kancelaryjnego. Schemat
ten przyjęły dwie opublikowane w 1999 r. monografie dyplomatyczne: Marka L.
Wójcika o kancelariach książąt śląsko-opolskich61 i Janusza Grabowskiego o kance-
Warszawa-A
ódz
1987; CIP t. 8: Województwo krakowskie, red. Z. PERZANOWSKI, z. 2: Bazy-
lika Mariacka w Krakowie, wyd. Z. PIECH, Kraków 1987; CIP t. 9: Województwo olsztyńskie,
z. 1: Lubawa i okolice, wyd. J. WENTA, J. WRONISZEWSKI, Toruń 1995; CIP t. 4: Wojewódz-
two włocławskie, z. 1: Kujawy Brzeskie, wyd. A. MIETZ, J. PAKULSKI, Włocławek 1985; z. 2:
Ziemia Dobrzyńska, wyd. A. MIETZ, J. PAKULSKI, Włocławek 1987; zob. też; Corpus in-
scriptionum Rudensium, wyd. J. SZYMCZAK i A. SZYMCZAKOWA, Katowice 1996.
56
B. TRELIC
SKA, Gotyckie pismo epigraficzne w Polsce, Lublin 1991.
57
H. W
SOWICZ, Kalendarz ksiąg liturgicznych Krakowa do połowy 16., wieku Studium
chronologiczno-typologiczne, Lublin 1995.
58
G. MYŚLIWSKI, Człowiek średniowiecza wobec czasu i przestrzeni. (Mazowsze od XII do
poł. XVI wieku), Warszawa 1999. Społecznym aspektem pojmowania czasu zajął się też
ostatnio S. BYLINA,  Piotr nosi snop, Domienik siano . O średniowiecznych cizjojanach
polskich i czeskich, [w:] E scientia et amicicia. Studia poświęcone Edwardowi Potkowskiemu
w szcśćdziesięciopięciolecie urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, Warszawa 1999, s.
55-62.
59
P. TYSZKA, Obraz przestrzeni miejskiej Krakowa XIV-XV wieku w świadomości jego
mieszkańców, Lublin 2001.
60
R. ŻERELIK, Kancelaria biskupów wrocławskich do 1301 roku, Wrocław 1991.
61
M. L. WÓJCIK, Dokumenty i kancelarie książąt opolsko-raciborskich do początków XIV
lariach książąt mazowieckich w latach 1341-138162. Każdy schemat w badaniach
naukowych przynosi wymierne korzyści i dające się przewidzieć szkody. Korzyścią
jest zadanie przez autorów wszystkich pytań typowych, policzenie i klasyfikacja
dokumentów itp., co umożliwia czytelnikowi porównywanie różnych kancelarii,
mankamentem zaś  ograniczenie pola widzenia, którego rozszerzenia można się
doszukać u tak ukierunkowanych badaczy jedynie w podsumowaniach własnych
wyników badań. Schematowi temu nie poddał się tylko Andrzej Wałkówski63
w monografii skryptoriów cysterskich filiacji portyjskiej na Śląsku, i to z powodów
oczywistych, bo z uwagi na inny przedmiot badania, a mianowicie skryptoria od-
biorcy. Swoją drogą nawet mediewista rzadko ma do czynienia ze zjawiskiem tak
wyraz
nie przemijającym (w zakresie sporządzania dokumentów), jak wspomniane.
Praca łączy rozważania nad produkcją dokumentową, której dotyczy owa przemi-
jalność, i książkową, której w zasadzie zjawisko to nie dotyczy. Ma też charakter
mieszany  dyplomatyczno-paleograficzny. Szkoda, że nie zawsze zakres i precy-
zja formułowanych wniosków odpowiada zebranemu materiałowi.
Inny kierunek badań dyplomatycznych wyznaczają praca na temat notariatu pu-
blicznego w Polsce pióra Krzysztofa Skupieńskiego64 oraz opublikowany przez
Antoniego Gąsiorowskiego katalog notariuszy i ich znaków z obszaru Wielkopol-
ski65. Temat daleki jest od wyczerpania. Jako postulat należy wysunąć sporządzenie,
analogicznego do wspomnianego, katalogu póz
nośredniowiecznych notariuszy ma-
łopolskich, z podobiznami ich znaków. Przy czym nie może być to wyłącznie kata-
log admisji, bo ten byłby niepełny na skutek niezachowania się w Krakowie ksiąg
biskupich i wikariusza generalnego z 1. połowy XV w. W katalogu tym powinny się
znalez
ć znane z dokumentów znaki notarialne i subskrypcje wszystkich notariuszy
publicznych działających w XIV i XV w. na terenie diecezji krakowskiej66. Analiza
znaków notarialnych od strony ikonograficznej pozwoliłaby wyjaśnić, z jakich wzo-
rów europejskich czerpali polscy notariusze i jakie treści chcieli za pośrednictwem
swych znaków przekazać. Natomiast analiza ich subskrypcji mogłaby pomóc w
uchyleniu anonimowości średniowiecznej inteligencji  ludzi utrzymujących się ze
swej pracy umysłowej, ściślej  pisarskiej. Na tej drodze, jak mi się wydaje, moż-
wieku, Wrocław 1999, Acta Universitatis Wratislaviensis nr 2170.
62
J. GRABOWSKI, Kancelarie i dokumenty książąt mazowieckich w latach 1341-1381. Ośrod-
ki zarządzania i kultury, Warszawa 1999.
63
A. WAA
KÓWSKI, dz. cyt.
64
K. SKUPIEC
SKI, Notariat publiczny w średniowiecznej Polsce, Lublin 1997; TENŻE, O zna-
ku notarialnym jako z
ródle poznania polskiej heraldyki średniowiecznej, [w:] Discernere
vera ac falsa. Prace ofiarowane Józefowi Szymańskiemu w sześćdziesiątą rocznicę urodzin,
Lublin 1992 (Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio F: Historia, vol. 45,
1990), s. 231-243.
65
A. G
SIOROWSKI, Notariusze publiczni w Wielkopolsce schyłku wieków średnich. Katalog
admisji w Gniez
nie i Poznaniu. 1420-1500, Poznań 1993.
66
W latach osiemdziesiątych były zbierane z inicjatywy Józefa Szymańskiego, przez K.
Skupieńskiego i M. Koczerską, w ramach problemu resortowego: Zabytki staropolskie w
kręgu pisma, znaku i obrazu, w formie kartoteki dane o notariuszach publicznych diecezji
krakowskiej i o sporządzanych przez nich instrumentach notarialnych.
liwa stanie się np. identyfikacja pisarzy autografu Roczników Jana Długosza67. Już
w trakcie przygotowywania tego tekstu do druku miałam okazję zapoznać się z ar-
tykułem Marii Kowalczyk68, która zidentyfikowała anonimowego dotychczas pisa-
rza głównej części autografu Annales, określanego mianem ręki B, jako Krzysztofa
z Dębowca, notariusza Długosza, a ponadto notariusza publicznego i wikariusza
wieczystego katedry krakowskiej, właśnie na podstawie jego podpisu notarialnego
w jednym z dokumentów.
Inny nurt obecnych polskich badań dyplomatycznych wiąże się z recepcją, do-
dajmy  udaną, kierunku badań szkoły wiedeńskiej nad formularzem dokumentów
średniowiecznych, a dokładniej studium Heinricha Fichtenau o arendze69, w celu
ukazania jej treści ideowych, a zarazem roli dokumentu w systemie komunikacji
społeczeństwa średniowiecznego. Nurt ten zaowocował już kilkoma pracami na ten
temat autorstwa Tomasza Nowakowskiego70 i Anny Adamskiej71. Pierwszy z auto-
rów słusznie potraktował arengi wczesnych polskich dokumentów, o charakterze
głównie religijnym, jako z
ródło uzupełniające do dziejów chrystianizacji polskiego
społeczeństwa. Anna Adamska dokonała trafnego wyboru kancelarii Władysława
A
okietka dla pokazania, jak w arengach odbijała się zmieniająca się pozycja tego
władcy, który z prowincjonalnego księcia wyrósł do roli króla-zjednoczyciela Kró-
lestwa. Obaj autorzy zwracają uwagę na wzajemne dostosowanie poszczególnych
części formularza dokumentowego w najznakomitszych tworach kancelaryjnych.
Anna Adamska jest również autorką bibliografii dyplomatyki polskiej od 1956 r.,
opublikowanej w  Archiv f�r Diplomatik 72. Jest to przedsięwzięcie godne uznania
i naśladownictwa, tym bardziej że prace bibliograficzne, chociaż niezwykle poży-
teczne, nie cieszą się uznaniem w środowisku naukowym.
Wydaje się, że od czasu opublikowania uniwersyteckiego podręcznika dyploma-
tyki73 upłynęło już wystarczająco dużo czasu, a zwłaszcza pojawiło się wiele intere-
sujących prac, aby uznać, że nastał już czas na napisanie nowej syntezy. Mówiąc o
narastającym dorobku, myślę w pierwszym rzędzie o książce Ireny Sułkowskiej-
67
Zgłaszałam to już wcześniej jako postulat: M. KOCZERSKA, De manu, signo et nomine
czyli o krakowskich notariuszach publicznych w póz
nym średniowieczu, [w:] Kultura śre-
dniowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksandrowi Giegsztorowi w pięćdziesięciole-
cie pracy naukowej, Warszawa 1991, s. 206.
68
M. KOWALCZYK, Pisarze  Annales Jana Długosza,  Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej ,
49, 1999, s. 103-110.
69
H. FICHTENAU, Arenga. Sp�tantike und Mittelalter im Spiegel von Urkundenformeln, Graz-
K�ln 1957.
70
T. NOWAKOWSKI, Idee areng dokumentów książąt polskich do połowy XIII wieku, Byd-
goszcz 1999.
71
A. ADAMSKA, Arengi w dokumentach Władysława A
okietka. Formy i funkcje, Kraków
1999; TAŻ, Dieu, le Christ, la Vierge et l Eglise dans les pr�ambules polonais du Moyen �ge,
 BibliothŁque de l Ecole des chartes , 155, 1997, s. 543-573; TAŻ, Treści religijne w aren-
gach polskich dokumentów średniowiecznych,  Studia y
ródłoznawcze , 38, 2000, s. 1-33.
72
TAZ, Bibliographie de la diplomatique polonaise 1956-1996,  Archiv f�r Diplomatik , 44,
1998, s. 275-336.
73
K. MALECZYC
SKI, M. BIELIC
SKA, A. G
SIOROWSKI, Dyplomatyka wieków średnich, War-
szawa 1971.
Kurasiowej o dokumentach królewskich i ich funkcji w państwie za Andegawenów
i pierwszych Jagiellonów74, daleko przekraczającej znaczeniem tak wąsko sformu-
łowany temat, jak również o pracy Jadwigi Krzyżaniakowej75 o kancelarii Jagiełły
oraz o całej literaturze narosłej w ostatnim trzydziestoleciu, łącznie z pozycjami
omawianymi powyżej.
Wśród pilnych postulatów w dziedzinie dyplomatyki polskiej wymieńmy jeszcze
parę. Wynikają one z obserwacji potrzeb młodych badaczy w zakresie pomocy na-
ukowych i w obu proponuję rozwiązanie zainspirowane wydawnictwami istnieją-
cymi w literaturze zachodniej, które po pierwsze są trudno dostępne w Polsce, a po
drugie, proponowane przeze mnie prace mają dotyczyć polskich z
ródeł. Projekt
pierwszy to przygotowanie przewodnika dla historyków, prowadzących badania na
podstawie polskich z
ródeł sądowych. Pomysł takiego przewodnika nasunęło mi
wydawnictwo belgijskie zapoczątkowane pod redakcją Leopolda Genicot pod na-
zwą Typologie des sources du Moyen �ge occidental76. Wydawnictwo to liczy w
chwili obecnej około osiemdziesiątki zeszytów, stale uwspółcześnianych w zakresie
bibliografii. W poszczególnych fascykułach zostały omówione rożne typy z
ródeł
pod kątem czasu i miejsca powstania, częstotliwości występowania, podstawowych
problemów krytycznych, funkcji społecznej. Były to takie typy z
ródeł średnio-
wiecznych, jak np. kroniki uniwersalne, gesta pontificum et abbatum, genealogie,
wizytacje parafii, statuty synodalne. A zatem proponuję powołanie serii przewodni-
ków w samodzielnych studiach, z głównym przeznaczeniem dla młodych badaczy,
pod nazwą np. Warsztat mediewisty lub Vademecum mediewisty. Pierwszym tomi-
kiem mógłby być właśnie Przewodnik po polskich z
ródłach sądowych, który zawie-
rałby podstawowe wiadomości o funkcjonowaniu sądów ziemskich i grodzkich, o
dokumentacji pisanej tychże sądów, o najbardziej typowych sprawach przez nie
rozpatrywanych, o formularzu zapisek sądowych i skrótach najczęściej w nich sto-
sowanych. Stare Vademecum Wierzbowskiego doprawdy w najmniejszym stopniu
nie spełnia swego zadania, a podręcznik dyplomatyki podaje wiadomości zbyt teo-
retyczne. Całość opatrzona byłaby bibliografią wydawnictw z
ródłowych i opraco-
wań, przewodnikiem po archiwach i, co bardzo ważne, bogatym wyborem tablic z
wybranych ksiąg sądowych, reprodukowanych w formie fotografii lub odbitych
przy pomocy skanera. Tablice te miałyby na sąsiedniej stronie tekst wydany dru-
kiem i przetłumaczony oraz omówienie osobliwości prawnych i paleograficznych.
Tego rodzaju rozwiązanie nasunęły mi stare tablice paleograficzne Franza Steffen-
sa77 i nowy francuski podręcznik dyplomatyki78, wydany przed kilku laty przez wy-
dawnictwo Brepols, w serii pod tytułem L Atelier du m�di�viste, który można zali-
czyć do dyplomatyki praktycznej lub pragmatycznej, Należałoby rozważyć, czy nie
74
I. SUA
KÓWSKA-KURASIOWA, Dokumenty królewskie i ich funkcja w państwie polskim za
Andegawenów i pierwszych Jagiellonów. 1370-1444, Warszawa 1977.
75
J. KRZYŻANIAKOWA, Kancelaria królewska Władysława Jagiełły. Studium z dziejów kultu-
ry politycznej Polski w XV wieku, Poznań 1972.
76
Typologie des sources du Moyen �ge occidental, fasc. 1: L. GENICOT, Introduction, Turn-
hout 1972.
77
F. STEFFENS, Lateinische Pal�ographie..., 5 Aufl., Berlin 1971.
78
O. GUYOTJEANNIN, J. PYCKE, B.-M. TOCK, Diplomatique m�di�vale, Turnhout 1993.
pomieścić w jednym tomie postulowanego przewodnika analogicznych danych o
księgach konsystorskich i dokumentacji kapitulnej i biskupiej, czy też przeznaczyć
na to osobny kolejny zeszyt (tomik); bez wątpienia zaś osobny tomik należałby się
miejskim księgom sądowym, zwłaszcza ze względu na język niemiecki wielu z
nich. Mediewistom i nowożytnikom przysłużyłby się niewątpliwie zeszyt poświe-
cony Metryce koronnej.
Skoro doszliśmy już do potrzeb dydaktycznych i związanych z tym postulatów w
zakresie wydawania podręczników uniwersyteckich, to oczywistym postulatem jest
wznowienie Nauk pomocniczych historii Józefa Szymańskiego79. Oczekujemy też na
podręcznik heraldyki, zapowiadany przez Stafana K. Kuczyńskiego oraz nowe pod-
ręczniki, zwłaszcza dyplomatyki, o czym była już mowa, ale także np. genealogii.
W stosunku do wznowień podręczników z serii Nauki pomocnicze historii Instytutu
Historii PAN, których nakład dawno został wyczerpany, a więc są niemożliwe do
kupienia dla studentów i dla nowych szkół humanistycznych, należy zgłosić postulat
starannego ich przejrzenia i dostosowaniu do obecnego stanu badań przez autorów
lub ich uczniów oraz wydania ich w nowej szacie ilustracyjnej. Serię tę należałoby
uzupełnić reprintami Paleografii łacińskiej Władysława Semkowicza80 i Zarysu
nauki o dokumencie polskim wieków średnich Stanisława Kętrzyńskiego81. Pilnym
od dawna postulatem pozostaje wznowienie wydania istniejących trzech polskich
zbiorów tablic paleograficznych: Monumenta Poloniae palaeographica82, Specimina
palaeographica83 i Album palaeographicum84  systemem tradycyjnym lub też
metodą skanowania.
Historycy uprawiający nauki pomocnicze niejednokrotnie zajmowali się ich miej-
scem w dydaktyce szkół wyższych. Jest sprawą oczywistą, że od jakości nauczania
z
ródłoznawstwa i nauk pomocniczych zależą umiejętności warsztatowe absolwen-
tów. Szczególna zaś troska i specjalistyczne kształcenie powinny otaczać w tym
zakresie naszych doktorantów. Sprawa przedstawia się różnie na różnych uniwersy-
tetach. W nowych zaś uczelniach humanistycznych na ogół z
le, z powodu alarmują-
cego braku pomocy dydaktycznych.
Jednym z większych powodów do szczęścia, a co najmniej zadowolenia medie-
wisty polskiego, jest świadomość, że przypadło mu żyć i prowadzić badania w oto-
czeniu słowników i innych podobnych pomocy naukowych W pierwszym rzędzie
błogosławi redakcję PSB, że doprowadziła Słownik do litery S, choć i wcześniej już
otrzymał biogramy wszystkich średniowiecznych Janów i Mikołajów, których
umieszczono pod imieniem, choćby już mieli nazwisko, trwałe w doczesnym życiu,
a utrwalone  na kartach historii, czyli w pracach mediewistów. Nie mniej powi-
nien być wdzięczny zespołowi, kierowanemu niegdyś przez Witolda Taszyckiego,
79
J. SZYMAC
SKI, Nauki pomocnicze historii, [wyd. IV, zmienione i rozszerzone], Warszawa
1983.
80
W. SEMKOWICZ, Paleografia łacińska, Kraków 1951.
81
S. K
TRZYC
SKI, Zarys nauki o dokumencie polskim wieków średnich, t. 1, Warszawa 1934.
82
Monumenta Poloniae Palaeographica, ed. S. KRZYŻANOWSKI, Cracoviae 1909-1910
83
Specimina palaeographica, ed. S. KRZYŻANOWSKI, Cracoviae 1913.
84
Album palaeographicum, ed. S. KRZYŻANOWSKI, wyd. 3 [uzup. przez W. SEMKOWICZA i
Z. KOZA
OWSK
-BUDKOW
], Kraków 1935.
za Słownik staropolskich nazw osobowych85, ale na ogół tego nie wie, bo rzadko z
tego słownika korzysta, a szkoda, bo mógłby się dowiedzieć, że nigdy nie było żad-
nych Derslawów, choć żyli, i to nawet liczni Dziersławowie. Podobnie rzadko histo-
ryk zagląda do znakomitego i też zakończonego Słownika staropolskiego oraz Słow-
nika polszczyzny XVI w.  tego ostatniego  jeszcze w trakcie tworzenia86. Filolo-
gom również, skupionym najpierw pod kierunkiem Mariana Plezi, a obecnie Kry-
styny Weyssenhoff-Brożkowej, zawdzięczamy Słownik łaciny średniowiecznej w
Polsce87, który dobrze się prezentuje na tle innych tego typu pomocy, sporządzo-
nych dla różnych europejskich odmian łaciny średniowiecznej88.
Na ogół zaś historyk wie, że powinien sprawdzać miejscowości, których nazwy
zaczynają się na litery pierwszej połowy alfabetu w słownikach historyczno-
geograficznych województwa krakowskiego lub poznańskiego w średniowieczu89,
jak również to, że stoją dla niego otworem pracownie, opracowujące te słowniki 
w Krakowie pod kierunkiem Franciszka Sikory i w Poznaniu pod kierunkiem Anto-
niego Gąsiorowskiego. Nie wiadomo natomiast, czy ugruntowana jest świadomość,
że walor tych słowników i kartotek nie kończy się na identyfikacji miejscowości,
ale sięga również identyfikacji osób.
Wielkim dziełem polskiej nauki historycznej i Antoniego Gąsiorowskiego jako
inicjatora i redaktora są spisy urzędników dawnej Rzeczypospolitej90 od kiedy moż-
na sięgnąć w średniowieczu aż do końca jej trwania. Dotychczas wyszło 19 zeszy-
85
Słownik staropolskich nazw osobowych, red. W. TASZYCKI, t. 1-6, Wrocław 1965-1983.
86
Ostatni tom tego słownika wydawanego od 1966 r. doszedł do połowy litery F; Słownik
polszczyzny XVI wieku, red. M. R. MAYENOWA, t. 27, Warszawa 1999.
87
Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, red. M. PLEZIA, a od fasc. 53 red. K. WEYSSEN-
HOFF-BROŻKOWA, Wrocław 1953  ostatni fasc.  61 został wydany w Krakowie w 2000
r.
88
Zostały one omówione ostatnio  R. SHARPE, Modern Dictionaries of Medieval Latin, w:
Bilan et perspectives, s. 289-303.
89
Wchodzą one w skład dawno zapoczątkowanego wydawnictwa: Słownik historyczno-
geograficzny ziem polskich w średniowieczu, wydawanego przez IH PAN, początkowo pod
red. J. WIŚNIOWSKIEGO, a obecnie A. G
SIOROWSKIEGO: Słownik historyczno-geograficzny
województwa krakowskiego w średniowieczu, oprac. Z. LESZCZYC
SKA-SKR
TOWA, F. SIKO-
RA, cz. 1, z. 1 Wrocław 1980, obecnie cz. III, z. 3 do: A
aganów, oprac. W. BUKOWSKI, J.
KURTYKA, J. LABERSCHEK, Z. LESZCZYC
SKA-SKR
TOWA, F. SIKORA, M. WOLSKI, red. F.
SIKORA, Kraków 2000; Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w
średniowieczu, cz. 1, z. 1, oprac. S. CHMIELEWSKI, K. GÓRSKA-GOA
ASKA, J. LUCIC
SKI, Po-
znań 1982, obecnie cz. 3, z. 4 do litery Q, oprac. F. DEMBIC
SKI [i in.], red. A. G
SIOROWSKI,
cz. 1, Poznań 1999; por. też inne najnowsze zeszyty tego wydawnictwa: Słownik historycz-
no-geograficzny województwa płockiego w średniowieczu, z. 3, oprac. A. BORKIEWICZ-CE-
LIC
SKA, Warszawa 1998; oraz poza serią: J. SZYMAC
SKI, Słownik historyczno-geograficzny
Wojnicza do 1800, Wojnicz 1999; A. FASTNACHT, Słownik historyczno-geograficzny ziemi
sanockiej w średniowieczu, cz. 2, do druku przyg. A. FASTNACHT-STUPNICKA, A. G
SIO-
ROWSKI, Brzozów 1998 (A. FASTNACHT, Dzieła wybrane, t. 2).
90
Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII-XVIII wieku. Spisy, red. A. G
SIOROWSKI [dalej:
UdR|. Ostatni zeszyt to Burgrabiowie zamku krakowskiego. Spisy, oprac. W. BUKOWSKI,
Kórnik 1999 (UdR, IV/5).
tów (z których cześć jest pokaz
nymi woluminami) w ramach 11 tomów, na które
podzielono terytorium dawnej Rzeczypospolitej. Spisy te to nie tylko niezbędna
pomoc przy sporządzaniu przypisów osobowych i kontrolowaniu poprawności na-
szych ustaleń, ale nie wykorzystany jeszcze materiał do badania elit w skali lokalnej
i ogólnopaństwowej.
Skoro już mowa o pomocach dla mediewisty i historyka wczesnej nowożytności,
to nie sposób pominąć korzyści, jakie dają badaczowi opracowane itineraria wład-
ców i innych osób znakomitych, czego najdoskonalszym przykładem w historiogra-
fii polskiej jest Itinerarium Władysława Jagiełły, opublikowane przez Antoniego
Gąsiorowskiego w 1972 r.91 Jemu też zawdzięczamy na gruncie polskim ukazanie,
jak wiele daje itinerarium nie tylko dla korygowania dat dokumentów i uporządko-
wania życiorysu badanej postaci, ale przede wszystkim dla poznania technik spra-
wowania władzy, podróży, pracy kancelarii. Prowadzone obecnie badania potwier-
dziły wagę itinerariów dostojniczych i pogłębiły refleksję metodologiczną nad itine-
rariami, co odzwierciedliło się w pracach Piotra Węcowskiego92.
Historiografia polska jako całość cierpi na dojmujący brak aktualnych bibliogra-
fii, z wyjątkiem nieocenionej bieżącej Bibliografii historii polskiej, wydawanej
przez Zakład Bibliografii Bieżącej IH PAN. Z uznaniem więc należy powitać Bi-
bliografie z
ródeł drukowanych do dziejów Polski póz
nośredniowiecznej93, zawierają-
cą z
ródła wydane w wydawnictwach seryjnych i jako aneksy do artykułów w cza-
sopismach, opracowaną przez zespół młodych mediewistów warszawskich pod kie-
runkiem Piotra Węcowskiego.
Powstanie bibliografii polskich prac z nauk pomocniczych i z
ródłoznawstwa sta-
wiam niniejszym jako jeden z najpilniejszych postulatów do wykonania. Dotych-
czas najlepiej to zapotrzebowanie wypełniał podręcznik nauk pomocniczych pióra
Józefa Szymańskiego94. Wolno sądzić, że środowisko Zakładu Nauk Pomocniczych
UMCS jest najlepiej przygotowane do wydania takiej publikacji w formie książko-
wej i CD-Romu. Można też postawić postulat innej treści: niechże powstaną biblio-
grafie poszczególnych nauk pomocniczych: heraldyki, genealogii, paleografii itp.
Te mogliby bez większego trudu stworzyć badacze im się poświęcający. Powiem
nawet więcej: one już istnieją w formie kartotek, czy w komputerach tychże bada-
czy. Chodzi tylko o ich uporządkowanie i zindeksowanie! Warto je uzupełnić naj-
ważniejszymi pracami obcymi, zwłaszcza najnowszymi z danej dziedziny, które
mogłyby dostarczyć wskazówek bibliograficznych do dalszych poszukiwań. W
91
A. G
SIOROWSKI, Itinerarium Władysława Jagiełły. 1386-1434, Warszawa 1972; TENŻE,
Rex ambulans,  Questiones Medii Aevi , 1, 1977, s. 139-162; TENŻE, Polskie itineraria póz
-
nośredniowieczne,  Zapiski Historyczne , 50, 1985, z. 3, s. 221-237.
92
P. W
COWSKI, Działalność publiczna możnowładztwa małopolskiego w póz
nym średnio-
wieczu. Itineraria kasztelanów i wojewodów krakowskich w czasach panowania Władysława
Jagiełły (1386-1434), Warszawa 1998; TENŻE, Polskie itineraria średniowieczne i nowożyt-
ne. Przegląd badań i propozycje badawcze,  Studia y
ródłoznawcze , 37, 2000, s. 15-48.
93
Bibliografia z
ródeł drukowanych do dziejów Polski póz
nośredniowiecznej (1386-1506), t.
1, red. P. W
COWSKI, Warszawa 1999, Fasciculi Historici Novi, t. 3.
94
J. SZYMAC
SKI, Nauki pomocnicze historii, [wyd. IV, zmienione i rozszerzone], Warszawa
1983.
imieniu redakcji  Studiów y
ródłoznawczych zgłaszam gotowość druku.  Studia
same przed 10 laty zamieściły bibliografię zawartości dotychczasowych tomów,
pióra Piotra Wojciechowskiego i Ryszarda Walczaka95, która stanowi w pewnym
stopniu bibliografię nauk pomocniczych.
Starając się znalez
ć wspólne linie rozwoju w obecnym czasie nauk pomocniczych
w Polsce, można wyróżnić następujące ich cechy: integracja kilku nauk na gruncie
wspólnych z
ródeł, jak np. genealogii z heraldyką, heraldyki, sfragistyki i numizma-
tyki, dzięki wspólnej ich cesze, tj. reprezentowaniu osoby, do której należy pieczęć,
która pieczętuje się danym herbem lub w której imieniu została wybita moneta. Za
każdym razem to władca świecki czy hierarcha duchowny posługiwali się wyobra-
żeniem ikonograficznym dla oznaczenia swej władzy i osoby. Szczególna integracja
dokonała się na gruncie tych nauk, które badają pismo i jego społeczne oddziaływa-
nie, czyli paleografii, dyplomatyki i kodykologii. A zatem klasyfikacja i podział
nauk pomocniczych jest nam bardziej potrzebna ze względu na takie, a nie inne
tendencje poznawcze umysłu ludzkiego, nie zaś ze względu na wyraz
nie wyodręb-
nione przedmioty badań.
Następną tendencją obecnego rozwoju nauk pomocniczych jest ich ewolucja w
kierunku różnych dyscyplin historycznych, a zatem genealogii ku historii społecz-
nej; paleografii, dyplomatyki, kodykologii ku historii kultury; dyplomatyki w kie-
runku historii politycznej, której materiału dostarczają też sfragistyka, epigrafika i
numizmatyka, ponieważ wszystkie one zajmują się symbolami władzy i opisują
środki używane przy jej sprawowaniu. Na pewno zaś słuszne jest twierdzenie, że
nie ma takiej dobrej pracy z dziedziny nauk pomocniczych lub z
ródłoznawstwa,
która by nie zawierała wniosków, daleko wychodzących poza konkretny temat,
przedmiot badania.
Mimo fatalnego wyposażenia bibliotek, a dzięki łatwiejszym wyjazdom zagra-
nicznym i udogodnieniom technicznym, dzięki dostępowi za pośrednictwem Inter-
netu do katalogów większych bibliotek na całym świecie, daje się zauważyć lepszą
łączność polskiej mediewistyki z nauką zachodnią i podejmowanie analogicznych
tematów badawczych.
95
Studia y
ródloznawcze  Commentationes. Bibliografia tomów I-XXX z lat 1957-1987, op-
rac. P. K. WOJCIECHOWSKI pod red. R. WALCZAKA,  Studia y
ródłoznawcze , 31, 1990, s.
107-255.