Nauki Pomocnicze Historii Sztuki
1. Główne starożytne z
ródła póz
nośredniowiecznej i nowożytnej ikonografii typu historycznego, mitolo-
gicznego i sielankowo-idyllicznego.
HISTORIA STAROŻYTNA
W latach 1450-1700 wydrukowano ok. 2,5 miliona książek historycznych starożytnych autorów. Inaczej niż dzisiaj ce-
niono u pisarzy elokwencję, oczekiwano, że będą wydawać sądy moralne  piętnować zbrodnie i wynosić cnotliwe uczynki.
Popularność poszczególnych historyków zmieniała się. W pierwszej połowie XVI w. królował Salustiusz, wiek póz
niej 
Tacyt. Czytelnicy przekładów na języki narodowe sięgali najchętniej po Kwintusa Kurcjusza Rufusa i Józefa Flawiusza.
Począwszy od końca XVI w. coraz bardziej interesowano się wyjaśnianiem historycznych mechanizmów, co przykładało
się na popularność Polibiusza i Tacyta.
Najczęściej wydawani historycy starożytni (za Peterem Burke iem):
1450-99: Salustiusz, Waleriusz Maksymus, Liwiusz,
1500-49: Salustiusz, Waleriusz Maksymus, Juliusz Cezar,
1550-99: Juliusz Cezar, Salustiusz, Liwiusz,
1600-49: Tacyt, Salustiusz, Florus,
1650-99: Kwintus Kurcjusz Rufus, Florus, Salustiusz.
(Ze szczególnym uwzględnieniem wymienionych na zajęciach z Nauk Pomocniczych Historii Sztuki)
Å»ð Salustiusz, Spisek Katyliny, 282 wydaÅ„ w latach 1450-1700
Å»ð Salustiusz, Wojna z JugurtÄ…, 271 wydaÅ„ w latach 1450-1700
Å»ð Waleriusz Maksymus, Factorum et dictorum memorabilium, 198 wydaÅ„ w latach 1450-1700
Ukończona w 31 r. książka zawiera ok. 960 opowieści (sam autor nazywa je przykładami = exempla). Jak obiecano
w tytule znajdziemy tu co bardziej pamiętne czyny i powiedzenia, rzymskie (głównie) i obce (przeważają greckie). To
oczywiście ciekawe historie, ale Waleriuszowi Maksymusowi nie chodziło, przynajmniej nie tylko, o zabawienie czy-
telnika. Przygotował wyciąg z rzymskiej cywilizacji, rodzaj przewodnika, by inni nie musieli się przekopywać przez
morze literatury, szukając precedensu. Wszystko było teraz w jednym miejscu, posortowane tematycznie. Czołobitna
dedykacja dla Tyberiusza odzwierciedla nowe odkrycie epoki: republika nie wróci. Nowy reżim nie ufał starej arysto-
kracji, przetrzebiły ją zresztą wojny domowe i masakry politycznych oponentów. Cesarze dobierali urzędników spo-
śród niższej warstwy społecznej, urodzonych zarówno w Italii, jak i w odległych prowincjach. Ci ludzie nie odziedzi-
czyli po przodkach starorzymskich wartości, nie nasiąkli od małego tą kulturą. Musieli się nauczyć być Rzymianami.
I tu wchodzi Waleriusz Maksymus ze swoją książką. Ale zainteresowanie Republiką Rzymską nie skończyło się wraz
z upadkiem Imperium. Factorum et dictorum memorabilium czytała średniowieczna i renesansowa Europa, ba, prócz
Biblii żadne inne dzieło prozatorskie nie zachowało się w większej ilości manuskryptów.
Co można w tej książce (dla przykładu) znalez
ć?
Ä…ð KorneliÄ™, matkÄ™ Grakchów, nazywajÄ…cÄ… synów klejnotami (il. 01),
Ä…ð Koriolana, który na proÅ›by matki i żony odstÄ™puje od oblężenia Rzymu (il. 02).
Å»ð Cezar, Komentarze, 189 wydaÅ„ w latach 1450-1700
Å»ð Kwintus Kurcjusz Rufus, Historia Aleksandra Wielkiego, 179 wydaÅ„ w latach 1450-1700
Dysponujemy 8 z 10 ksiąg Historii Aleksandra Wielkiego (brak dwóch pierwszych, V., VI. i X. mają luki). O autorze
wiadomo niewiele, do tego stopnia, że obecna kombinacja imię-nazwisko-przydomek jest wynikiem naukowej speku-
lacji. Nie ma pewności, kiedy żył. Gdzieś między 31 r. p. n. e. a 224 r. n. e. (Większość badaczy wskazuje na panowa-
nie Klaudiusza lub Wespazjana) Wartość historyczna dzieła budzi wątpliwości: Kwintus Kurcjusz Rufus myli się
w geografii, w chronologii. Interesuje go przede wszystkim anegdota, retoryczny efekt. Jest moralizatorem. Czyni
uwagi, powiedzielibyśmy dziś: rasistowskie. (Persowie to np. mężczyz
ni zniewieściali) Zachowały się co najmniej 123
rękopisy Historii Aleksandra Wielkiego, najstarszy z nich pochodzi z IX w. Pierwsze wydanie drukiem ukazało się
w Wenecji w 1470 r. Erazm z Rotterdamu, pełen sympatii dla dzieła Kurcjusza, opatrzył wydanie bazylejskie (1517)
i paryskie (1534) komentarzem.
Jeśli chodzi o ocenę działalności Aleksandra, to warto zapamiętać prostą zasadę. Rzymianie o sympatiach prore-
publikańskich z obawy przed monarchią typu wschodniego, czy też pełni nostalgii za dawnym ustrojem  macedoń-
skiego króla nie lubili. Władcy/do jednowładzy aspirujący pozostawali pod jego urokiem, jak choćby Juliusz Cezar.
(Ä…ð Cezar przed grobem Aleksandra)
Co można w tej książce (dla przykładu) znalez
ć?
Ä…ð Sysygambis, matkÄ™ Dariusza, biorÄ…cÄ… Hefajstiona za Aleksandra (il. 03),
Ä…ð Aleksandra odmawiajÄ…cego wypicia wody, skoro jego żoÅ‚nierze muszÄ… walczyć z pragnieniem (il. 04).
Å»ð Tacyt, Germania, 164 wydaÅ„ w latach 1450-1700
Å»ð Liwiusz, Dzieje Rzymu od zaÅ‚ożenia Miasta, 160 wydaÅ„ w latach 1450-1700
Tytus Liwiusz rodził się w 59 r. p. n. e. w słynącej z surowości obyczajów Patawie (dzisiejsza Padwa). Jego rodzi-
na musiała być zamożna, bo, będąc w Rzymie, dokąd się dość wcześnie przeniósł, prowadził życie wolne od trosk
materialnych. W Wiecznym Mieście otrzymał staranne wychowanie, tam też oddawał się studiom filozoficznym
i historycznym. Większość życia spędził na pisaniu Dziejów Rzymu od założenia Miasta: rozpoczęte po 27 r. p. n. e.
prace trwały aż do jego śmierci w 17 r. n. e. W miarę ukazywania się kolejnych tomów jego sława rosła. Liwiusz
pozostawał w zażyłych stosunkach z Oktawianem Augustem (mimo sympatii, z jaką wyrażał się o Pompejuszu),
a w sędziwym wieku zachęcił do prac historycznych póz
niejszego cesarza Klaudiusza. Pod koniec życia wrócił do
rodzinnego miasta.
Dzieje Rzymu od założenia Miasta liczyły pierwotnie 124 księgi i obejmowały czas od epoki legendarnej, to jest od
wędrówek Eneasza, po śmierć Druzusa, pasierba Oktawiana Augusta, w roku 9. (Nie wiadomo, czy taki był jego plan
pisarski, czy też może Liwiusz zamierzał pociągnąć opowieść dalej) Do naszych czasów zachowały się księgi I-X.,
obejmujące dzieje Rzymu do 293 r. p. n. e. (do III. Wojny Samnickiej), oraz księgi XXI-XLV., zajmujące się okresem
218-167 r. p. n. e. (do II. Wojny Punickiej). Streszczenia informują o zawartości pozostałych tomów, prócz tomu
CXXXVI. i CXXXVII. Zamiarem Liwiusza było przewyższyć pod względem artyzmu swoich poprzedników. Chciał
też wykazać, jak cnoty narodowe i państwowe zanikły stopniowo w ciągu całego okresu historii rzymskiej. Czasy
sobie współczesne uważał bowiem za moment absolutnego upadku. (Szansy na poprawę nie widział) Nic więc dziw-
nego  przy takich założeniach!  że idealizował i upiększał przeszłość.
Dla historyków epoki cesarstwa Liwiusz stał się wyrocznią nie podlegającą krytyce. Na nim się opierano, a jego
ujęcie historii epoki republikańskiej stało się niemal kanoniczne. Nie każdemu chciało się oczywiście przebijać przez
124 księgi; mnożyły się skróty. W średniowieczu Liwiusz nie należał do autorów powszechnie czytywanych. Dopiero
mniej więcej od XIV w. zaczęła się wyłaniać z zapomnienia jego spuścizna literacka. Pierwsze drukowane wydanie
Dziejów Rzymu od założenia Miasta  jeszcze nie całość, jaką obecnie znamy  ukazało się w Rzymie w 1469 r. Na
całość trzeba było czekać aż do 1616 r.
Co można w tej książce (dla przykładu) znalez
ć?
Ä…ð porwanie Sabinek (il. 05),
Ä…ð samobójstwo Lukrecji (il. 06),
Ä…ð Mucjusza ScewolÄ™ przed ProsennÄ… (il. 07).
Å»ð Swetoniusz, Å»ywoty Cezarów, 155 wydaÅ„ w latach 1450-1700
Przetrwały zaledwie szczątki informacji o Gajuszu Swetoniuszu Trankwillusie. Przyszły biograf cesarzy urodził
się w rodzinie rycerskiej ok. 69 r. Trochę wiemy z listów Pliniusza Młodszego, z którym się przyjaz
nił: był skromny
i niespecjalne zaradny życiowo. Szczęśliwie dla niego znajdował się zwykle ktoś, kto służył pomocą. Dzięki protekcji
Gajusza Septycjusza Klarusa Swetoniusz został sekretarzem Hadriana. Godność zapewniła mu dostęp do wszystkich
archiwów cesarskich. Przypuszczalnie na te lata (120?) przypadło wydanie Żywotów Cezarów. Jednak już w 122 r. przy-
szła niełaska: Septycjusz i Swetoniusz stracili stanowiska na dworze. Dalsze losy historyka pozostają nieznane.
Pisał wiele, ale do naszych czasów przetrwały tylko biografie cesarskie oraz fragment Żywotów sławnych mężów
(o gramatykach i retorach). Żywoty Cezarów opisują ciąg sukcesji Juliusz Cezar-Domicjan. Biografie zbudowane są
z trzech części: pierwsza to chronologiczny opis życia cesarza, druga to rubryki jego cech duchowych i fizycznych,
trzecia  opis śmierci, poprzedzonej znakami wieszczymi.
Gatunek  biografię  przejął Swetoniusz od Greków. Czytelnicy przyjęły Żywoty Cezarów z aplauzem, znajdując
w nich nie tylko dzieło historyczne, ale i, powiedzielibyśmy dzisiaj: beletrystyczne. Nowa forma wyparła dawne ujęcie
dziejów rzymskich, ograniczające się do chronologicznego przedstawienia wypadków. Swetoniusz przetrwał próbę
wieków; był czytany i naśladowany m. in. przez biografa Karola Wielkiego, Einharda, i Petrarkę. Najstarszy zacho-
wany rękopis Żywotów Cezarów pochodzi z końca IX, pierwsze wydanie drukiem  z 1470 r.
Co można w tej książce (dla przykładu) znalez
ć?
Ä…ð Cezara przed grobem Aleksandra (Å»ywot Juliusza Cezara) (il. 08),
Ä…ð opis jego Å›mierci (Å»ywot Juliusza Cezara) (il. 09).
Å»ð Tacyt, Dzieje i Roczniki, 152 wydaÅ„ w latach 1450-1700
Tacyt stanowi szczyt i kres ostateczny w rzymskiej historiografii, której bogatą twórczość z czasów republiki pod-
sumował Liwiusz, usuwając w cień dawnych annalistów; podobna była rola Tacyta w odniesieniu do annalistów
epoki cesarstwa. Nie wiadomo, skąd pochodził, ani jak brzmiało jego imię: Publiusz czy Gajusz. Urodził się prawdo-
podobnie ok. 55 r. w starej rodzinie patrycjuszowskiej. Zmarł ok. 120 r. Wykształcenie, przede wszystkim retoryczne,
otrzymał w Rzymie. Ok. 75 r. zaczął przemawiać publicznie, zyskując rozgłos jako adwokat. Piętnastoletnie rządy
Domicjana (81-96) pozostawiły po sobie jak najgorsze wspomnienie: cesarz nie uznawał wolności słowa i paranoicz-
nie obawiał się o własne życie. Wypędzał filozofów i karał śmiercią senatorów, oskarżanych o udział w rzekomych
spiskach. A na obrady senatu trzeba było chodzić. I głosować zgodnie z jego wolą. Zatwierdzać wyroki. (Szczególnie
gdy było się zięciem zmarłego w niełasce konsula Agrykoli) Nic dziwnego, że Tacyt nabawił się pesymizmu, który
wielokrotnie dawał o sobie znać w jego póz
niejszych dziełach historycznych.
W lepszych czasach  za Trajana  rozpoczął prace nad Dziejami (104-109). Z dzieła, które liczyło, jak się sądzi,
12 ksiąg, zachowały się tylko cztery pierwsze i początek V. Obejmują one niecałe dwa lata: 69-70. Ale jakie to były
lata! Rok 69 nazywany jest Rokiem Trzech (Czterech?) Cesarzy. Zdążył się przewinąć Galba, Otho i Witeliusz, nim
na dłużej zadomowił się na tronie Wespazjan. Do tego powstania Żydów i Batawów... Po skończeniu Dziejów, Tacyt
zabrał się do pisania Roczników (110-116?). Tym razem wziął na warsztat okres wcześniejszy (14-69), rządy: Tyberiu-
sza, Kaliguli, Klaudiusza i Nerona. (Plus fragment panowania Galby) Roczniki, jak poprzednia praca, nie zachowały
się w całości. Dysponujemy księgami I-IV. (Tyberiusz), XII. (Klaudiusz) XIII-XV. (Neron) oraz fragmentami V-VI.
(Tyberiusz), XI. (Klaudiusz), XVI. (Neron). Tacyt miał tendencję do dramatyzowania wydarzeń; usuwał mniej ważne
szczegóły i uwydatniał te wstrząsające, obliczone na efekt.
Jego książki mało były czytane w starożytności i w wiekach średnich. Niedługo po ich napisaniu  jak wspomnia-
łam przy Swetoniuszu  zapanował w historiografii kierunek biograficzny. Na większą skalę zaczęto zauważać Tacyta
 i szukać u niego mądrości politycznej  w XVI w.
Co można w tych książkach (dla przykładu) znalez
ć?
Ä…ð inspiracjÄ™ dla Sprzysiężenia Klaudiusza Civilisa Rembrandta (Dzieje) (il. 10),
Ä…ð inspiracjÄ™ dla Åšmierci Germanika Nicolasa Poussina (Roczniki) (il. 11),
Ä…ð inspiracjÄ™ dla Åšmierci Seneki Rubensa (Roczniki + rzymska kopia hellenistycznej rzez
by rybaka, znana jako Umie-
rajÄ…cy Seneka) (il. 12-13).
Å»ð Florus, Zarys dziejów rzymskich, 147 wydaÅ„ w latach 1450-1700
Å»ð Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela = StarożytnoÅ›ci żydowskie, 73 wydaÅ„ w latach 1450-1700
Dawne dzieje Izraela miały  przypuszczalnie  zrehabilitować Józefa w oczach rodaków. Zwierają historię narodu
żydowskiego od stworzenia świata po rok 66. Są więc rodzajem uzupełnienia Wojny Żydowskiej, która traktuje o latach
póz
niejszych. Pisarze starożytni nie tylko chętnie się do Dawnych dziejów Izraela odwoływali, ale i ich autora zasypywali
pochwałami.  Greckim Liwiuszem nazywał go św. Hieronim i ten głos przejęło średniowiecze. Popularność Józefa
Flawiusza wzrosła w epoce nowożytnej; reformacja dała ludziom do ręki Biblię, a on był doskonałym dodatkiem do
jej lektury.
Co można w tej książce (dla przykładu) znalez
ć?
Ä…ð Mojżesza nastÄ™pujÄ…cego na koronÄ™ faraona (Tam wÅ‚aÅ›nie, nie w Biblii!) (il. 14),
Ä…ð że manna spadÅ‚a z nieba (Tam wÅ‚aÅ›nie, nie w Biblii!) (il. 15).
Å»ð Józef Flawiusz, Wojna Å»ydowska, 68 wydaÅ„ w latach 1450-1700
Józef urodził się w 37 r. w Jerozolimie. Pochodził z jednego z najprzedniejszych rodów kapłańskich. Nie wierzył
w powodzenie antyrzymskiego powstania (66-70) i był mu przeciwny, ale czy tego chciał, czy nie  wojna miała
wybuchnąć. Z polecenia Sanhedrynu przygotowywał na nią Galileę. Jego żołnierze uciekali na sam widok cesarskich
legionistów. Otwarte pole odpadało; pozostawała obrona w fortecach. Józef wycofał się do Jotapaty, na północ od
Nazaretu, i tam przez niemal siedem tygodni odpierał ataki. W końcu twierdza musiała się poddać. Wespazjan chciał
wysłać Józefa do Nerona, ale jeniec zapewnił, że to nie ma sensu: po co wysyłać go do cesarza, skoro zwycięski wódz
sam wkrótce cesarzem zostanie?... Dwa lata póz
niej, gdy przepowiednia się sprawdziła, Wespazjan kazał go uwolnić.
Odtąd Józef, jako wyzwoleniec, nosił przydomek Flawiusz. Podczas oblężenia Jerozolimy służył Tytusowi, synowi
cesarza, jako doradca i tłumacz.
Dzieje Wojny Żydowskiej i zdobycia Jerozolimy zamierzali Flawiusze przekazać potomności, tak jak to dawniej
zrobił Juliusz Cezar w Komentarzach. Zadnie powierzyli Józefowi. Wielu rodaków uważało autora Wojny Żydowskiej za
zdrajcę, ale Wespazjan i Tytus byli ze współpracy zadowoleni.
Co można w tej książce (dla przykładu) znalez
ć?
Ä…ð inspiracjÄ™ dla Zniszczenia Å›wiÄ…tyni Salomona przez wojska Tytusa Nicolsa Poussina (il. 16).
Å»ð Plutarch, Å»ywoty równolegÅ‚e, 62 wydaÅ„ w latach 1450-1700
Plutarch z Charonei (ok. 45-120), filozof-moralista i beocki arystokrata, był zarówno patriotą lokalnym, jak
i piewcą Rzymu i Pax Romana. Pozostawił po sobie wiele pism, podzielonych na dwie grupy: Moralia (Tą ethiką)
i Vitae (Bìoì). Traktatów moralnych zachowaÅ‚o siÄ™ ok. 80, żywotów sÅ‚awnych mężów  48: 22 biografie paralelne
Greków i Rzymian (pierwotnie 23 pary, zebrane w Żywoty równoległe) oraz 4 osobne teksty, niepołączone w pary (po-
zostałości cyklu beockiego i cesarzy). Opisywał postaci na wpół legendarne (królowie Rzymu), bohaterów Republiki
(22 zachowane biografie), wreszcie, cesarzy (z serii obejmującej panowania Oktawiana Augusta-Witeliusza zachowały
się 2 prace, poświęcone Galbie i Othonowi). Wiele pisał o wychowaniu, na bieżąco, wraz z dorastaniem własnych
dzieci. Także Żywoty miały cel pedagogiczny: dostarczały wzorów postępowania. Część par spięta została synkryzami;
to krótkie porównania, uwypuklające podobieństwa i różnice między postaciami. Autorstwo Plutarcha bywa w ich
przypadku podważane.
Autor przyrównywał twórczość biograficzną do pracy malarza, który, oddając podobieństwo rysów twarzy, stara
się zaznaczyć tylko te elementy, które najlepiej wyrażają charakter portretowanej osoby, opuszcza natomiast mniej
istotne szczegóły. Chciał przedstawić prawdę o człowieku: wprawdzie bez pomijania słabych stron, ale też bez spe-
cjalnego ich wyplukania. W ten sposób każdy będzie mógł się w tych żywotach przejrzeć niczym w zwierciadle,
a w ukazaniu cnót bohaterów odnalez
ć własny ład. Czytelnik  zakładał bowiem Plutarch  mając stale przed oczy-
ma najpiękniejsze przykłady, będzie próbował oddalić od siebie wszystko, co w nim złe.
Co można w tej książce (dla przykładu) znalez
ć?
Ä…ð Antiocha i Stratonice (Å»ywot Demetriusza) (il. 17),
Ä…ð Mariusza i zawstydzonego, niedoszÅ‚ego zabójcÄ™ (Å»ywot Mariusza) (il. 18).
Å»ð Ksenofont, Wychowanie Cyrusa = Cyropedia, 54 wydaÅ„ w latach 1450-1700
Ksenofont pochodził z zamożnej rodziny ateńskiej. Z domu rodzicielskiego wyniósł, prócz przekonań arystokra-
tycznych, głęboką religijność. Cenił Sokratesa, którego uczniem został na krótko przed perską wyprawą. Była to
awantura jakich mało: Cyrus Młodszy gromadził armię, by odebrać bratu koronę. Wojnę  zakończoną klęską
i śmiercią królewicza  opisał Ksenofont w Wyprawie Cyrusa = Anabazie. Nie wrócił do ojczyzny. Po bitwie pod Ko-
roneą w Beocji, gdzie walczył po stronie Sparty, a przeciw Atenom, zapadła w mieście-państwie decyzja o jego wy-
gnaniu i o konfiskacie majątku. Ksenofont zamieszkał w Skilluncie w Elidzie, gdzie otrzymał ziemię od króla Sparty.
Oręż zamienił na pług, założył rodzinę i zajął się pisarstwem. Wojna zmusiła go potem do jeszcze jednej przepro-
wadzki: w 370 r. p. n. e. przeniósł się do Koryntu. (W tym czasie wyrok wygnania uchylono, ale nie skorzystał
z możliwości powrotu do Aten) Tam też zmarł w 355 r. p.n.e., licząc ponad 70 lat.
Wychowanie Cyrusa to powieść polityczna. Ksenofont przedstawia w niej swój ideał państwa, to znaczy: monarchia,
z królem Cyrusem Starszym jako władcą. Dzieło daje nie tylko opis wychowania Cyrusa, jak należałoby się spodzie-
wać z tytułu, lecz także historię jego życia i obraz ustroju państwa perskiego. O wierność historyczną autor się nie
troszczy, bo i nie o to tu chodzi. Książka powstała prawdopodobnie po 364 lub 362 r. p. n. e.
Å»ð Herodot, Dzieje, 44 wydaÅ„ w latach 1450-1700
Herodot (ok. 485-425) nie był Jonczykiem z pochodzenia; był nim ze skłonności i tradycji. Urodził się między
Pierwszą a Drugą Wojną Perską w Helikarnasie, mieście założonym przez Dorów z Trojzeny w południowo-
zachodnim zakątku Karii w Azji Mniejszej, niemal na samej granicy obszaru kolonizacyjnego. Uwikłany w walki
przeciwko tyranowi swojego miasta musiał z ojczyzny uchodzić, ale wrócił  i wziął czynny udział w obalaniu owego
Lygdamisa. Był zwolennikiem demokracji. Wolność i równość prowadziły jego zdaniem do potęgi. (Ta wolność
i równość, ma się rozumieć, nie dotyczyła niewolników, kobiet i dzieci) Miał wiele podziwu dla współczesnego mu
Peryklesa i uznania dla Aten, w których zresztą zamieszkał. Wiele podróżował w celach naukowych.
Motywem przewodnim Dziejów są zmagania Hellenów (Zachodu) z barbarzyńcami (Wschodem), od czasów mi-
tycznych po Wojny Perskie. (Narrację kończy zdobycie Sestos na Chersonezie Trackim w 479 r. p. n. e.) Herodot
pragnie nie tylko pouczać, ale także bawić: nie gardzi tradycją ludową, zbiera baśni, nowele i powiastki. Gdy natrafia
na sprzeczne relacje, rejestruje je wszystkie, ocenę pozostawiając w rękach czytelnika.  Ja& muszę podać  pisze 
 co się opowiada, ale bynajmniej nie jestem zobowiązany w to wierzyć; i te słowa mają się odnosić do całych mych
Dziejów. Duży wpływ na to, jak przedstawiał historię, miał jego światopogląd: Herodot wierzył w rządy boskiej
opatrzności, która kieruje losami jednostek i ludów.
Co można w tej książce (dla przykładu) znalez
ć?
Ä…ð Tomyris maczajÄ…cÄ… we krwi gÅ‚owÄ™ Cyrusa (U Herodota, ale nie w Wychowaniu Cyrusa!) (il. 19),
Ä…ð sÄ…d Kambizesa (il. 20).
Å»ð Tukidydes, Wojna Peloponeska, 41 wydaÅ„ w latach 1450-1700
Å»ð Eutropiusz, Breviarium ab urbe condita, 40 wydaÅ„ w latach 1450-1700
Å»ð Polibiusz, Dzieje, 36 wydaÅ„ w latach 1450-1700
Å»ð Ksenofont, Wyprawa Cyrusa, 30 wydaÅ„ w latach 1450-1700
Å»ð Diodor Sycylijski, Biblioteka historyczna, 25 wydaÅ„ w latach 1450-1700
Å»ð Kasjusz Dion Kokcejanus, Historia Rzymska, 25 wydaÅ„ w latach 1450-1700
ponadto, popularne w średniowieczu:
Pseudo-Kallisthenes, Romans o Aleksandrze
Romans o Aleksandrze istnieje w trzech wersjach. Pierwsza jest w miarę historycznym opisem zdarzeń. Druga zbacza
w stronÄ™ fantastyki. Trzecia wzbogaca poprzedniÄ…. Aleksander opisuje swoje przygody/podboje w listach do matki, Olim-
pii, i nauczyciela, Arystotelesa: pojawia się wyspa, która okazuje się być wielorybem, podjęta zostaje (nieudana) próba zba-
dania nieba w koszu unoszonym przez orły... Król koresponduje także z Dariuszem; jeden Romans o Aleksandrze twierdzi, że
żona Aleksandra, Roxana, była córką pokonanego perskiego władcy.
Gesta Romanorum
 Czyny Rzymian to zbiór anonimowych łacińskich przypowieści, przykładów (= exempla), spisanych według większo-
ści z
ródeł w Anglii (według innych w Niemczech) najprawdopodobniej na przełomie XIII i XIV w. i przeznaczonych
pierwotnie na użytek kaznodziejów. Przypowieści znajdowały inspirację w Biblii, legendach Wschodu, opowieściach rycer-
skich wczesnego średniowiecza, tekstach rzymskich, a także baśniach ludowych. To właśnie m. in. tutaj możemy przeczy-
tać, że Wegiliusz był czarnoksiężnikiem.
MITOLOGIA
Mżthos znaczy  opowieść i jest wyrazem niezwykle pojemnym, bo może określać: baśń, legendę świątynną, poetycki
wykład świata.... Nie ma raz na zawsze ustalonego kształtu i szczegółów; postaci i wydarzenia przekazywane są i przedsta-
wiane niejednolicie. Religia starożytnej Grecji nie miała świętej księgi, nie znała ogólnie obowiązujących dogmatów, we
wszystkim niemal poza podstawową wiarą w siły większe od człowieka różniła się od znanych nam dzisiaj wielkich religii
monoteistycznych: chrześcijaństwa, judaizmu i islamu. Religia lub raczej: religie, bo było ich wiele, skoro każdy kraj, każde
miasto-państwo posiadało własnych bogów z wewnętrzną tego boskiego świata hierarchią, własne kulty i własne opowie-
ści. Nikt przy tym nie uważał, że ma monopol na prawdę, że jedne tylko jego wierzenia są prawdziwe i słuszne. W dziejach
religii greckiej daje się zaobserwować ciągły ruch, ewolucja, przyjmowanie nowych przedmiotów kultu, bóstw i obrzędów,
łączenie się i przenikanie, rozmaite interpretowanie i wartościowanie. Jeżeli w tym wszystkim możemy jednak dostrzec jakiś
system i porządek, to jest to zasługa właściwego Hellenom zmysłu porządkowania. Choć nie mieli świętej księgi, ich reli-
gię, zrąb wierzeń  porządkowała poezja, zwłaszcza epopeja okresu archaicznego (IX -VI w. p. n. e.). Że tak było stwier-
dza już  ojciec historii , Herodot, przepisując tę zasługę Homerowi i Hezjodowi. Ta rola literatury nie skończyła się oczy-
wiście na epoce najwcześniejszej, bo i póz
niej w tragedii i w filozofii, w utworach lirycznych i epickich trwał proces scala-
nia, porządkowania, interpretowania i systematyzowania wierzeń. Nie znaczy to, że cała literatura była  religijna ; była
tylko cała elementami religijności nasycona. Literatura religijna sensu stricto również powstawała, ale jej dzieła niemal do-
szczętnie zniszczyło zwycięskie chrześcijaństwo.
Homer, Iliada i Odyseja
Homer  zakładając, że istniał konkretny Homer i że stworzył zarówno Iliadę, jak i Odyseję  był zawodowym śpiewa-
kiem działającym przed 700 r. p. n. e. Wcześnie stał się narodowym poetą greckim (dzięki temu, że posłał pod Troję
wszystkie szczepy greckie, co się więcej w dziejach nie powtórzyło). Z jego poematów uczono się historii przodków, religii,
etyki, a przede wszystkim  poezji. Jego wyobrażenia o bogach weszły na stałe do greckich wierzeń, obok pojęć wprowa-
dzonych przez drugiego, młodszego epika, Hezjoda.
Z kulturą grecką przejęli Rzymianie także Homera, który cieszył się u nich równą wziętością jak w swojej ojczyz
nie. Za-
chód średniowieczny zapomniał o nim, poprzestając na wierszowanym streszczeniu Iliady, Homerus latinus. Dopiero włoskie
odrodzenie wydobyło go z zapomnienia i rozkoszowało się nim, głównie w przekładach łacińskich. Wkrótce jednak (od
połowy XVI w.) zaczęto przedkładać nad niego Wergiliusza i to poniżenie trwało aż do początku XVIII w.
Co można w tych książkach (dla przykładu) znalez
ć?
Ä…ð Achillesa wÅ›ród córek Likomedesa (Iliada) (il. 21),
Ä…ð Odyseusza i NauzykaÄ™ (Odyseja) (il. 22)
Hezjod, Narodziny bogów = Teogonia i Prace i dni
Hezjod (gdzieś między 850-700 r. p. n. e.) był synem emigranta, Greka z eolskiej Kyme w Azji Mniejszej, niezbyt for-
tunnego kupca-armatora, który przesiedlił się przez morze do Grecji  właściwej , osiadł w Askrze, małej miejscowości
w Beocji, i tam gospodarował jako właściciel niewielkiego chyba gospodarstwa, na nieurodzajnej ziemi. Pasąc trzody na
stokach Helikonu młody Hezjod  jak wyznawał  doznał poetyckiego objawienia. Jego owocem były Narodziny bogów. Są
one najstarszym spośród zachowanych eposem greckim o tej tematyce, wykazują jednak podobieństwa ze starą poezją
teogoniczną innych ludów, przede wszystkim starożytnego Wschodu. Hezjod opisywał narodziny kolejnych generacji
bogów, przeplatając wykład genealogiczny elementami mitu o ich następstwie we władzy (a władzę to oni przejmowali
w wyniku krwawych intryg) oraz ekskursami dotyczącymi wybranych postaci. Jako zawodowy śpiewak wystąpił w konkur-
sie urządzonym przez władcę Chalkidy na wyspie Eubei, Ganyktora, i uzyskał nagrodę  brązowy trójnóg. Po śmierci ojca
wdał się w spór o schedę z bratem, rozstrzygnięty przez miejscowych urzędników na korzyść tego drugiego. (Poeta utrzy-
mywał, że zostali przekupieni) Przegrana w procesie stała się impulsem do stworzenia poematu Prace i dni, pierwszego
w literaturze europejskiej eposu dydaktycznego, rodzaju poetyckiego kalendarza trudu rolnika.
Co można w tych książkach (dla przykładu) znalez
ć?
Ä…ð najstarszÄ… wersjÄ™ mitu o Pandorze (w Narodzinach Bogów, ale imiÄ™ pojawia siÄ™ dopiero w Pracach i dniach) (il. 23).
Owidiusz, Metamorfozy i Fasti
Publiusz Owidiusz Nazo urodził się 20 marca 43 r. p.n. e. w miasteczku Sulmo (dzisiejsza Sulmona) w środkowej Italii.
Około 31 r. p. n. e. przyszły poeta został wysłany przez ojca do Rzymu, by pobierać naukę u najlepszych ówczesnych
nauczycieli. Póz
niej, zwyczajem młodzieży z zamożnych rodzin, udał się na studia do Aten, które wciąż jeszcze były głów-
nym ośrodkiem filozofii, miastem-pomnikiem wielkiej sztuki greckiej. Odwiedził również wybrzeże Azji Mniejszej i Sycylię.
Po powrocie do Rzymu rozpoczął  zgodnie z wolą rodziny  karierę urzędniczą, do której nie odczuwał ani większego
powołania, ani dostatecznej ambicji. Związał się z  salonem literackim Messala Korwinusa.
Szczytowym okresem twórczości poetyckiej Owidiusza, a zarazem epoką najszczęśliwszą w jego życiu, były lata, w któ-
rych pracował nad dwoma wielkimi dziełami: kalendarzem poetyckim Fasti (powstało sześć pierwszych miesięcy) i poema-
tem mitologicznym Metamorfozy (pozostały bez ostatecznego szlifu). Choć nie można dziś ustalić dokładnie przedziału
chronologicznego, w którym powstały oba utwory, to jednak datą końcową był niewątpliwie rok 8. W wyniku decyzji
Oktawiana Augusta poeta musiał przerwać pracę i wyjechać  bezterminowo  do Tomi (obecna Konstancja) nad Morzem
Czarnym. Mimo podejmowanych przez naukę prób, nie udało się dociec przyczyny tej relegacji. Sprawa musiała być po-
ważna, bo nawet nowy cesarz, Tyberiusz, nie złagodził wyroku. Poeta zmarł na wygnaniu w 17 lub 18 r.
Owidiusz przystąpił do pisania Metamorfoz ok. 2 r. i pracował nad nimi do moment wyjazdu do Tomi. Starał się znalez
ć
oryginalną formułę poematu, która, zachowując jedność strukturalną, pozwoliłaby połączyć w sposób swobodny, ale nie
bezładny, dowolną liczbę opowieści mitologicznych i historycznych, o różnej tematyce, tonacji i stylu. W Fast taką formułą
był kalendarz rzymskich świąt i uroczystości. W Metamorfozach tematem przewodnim są przemiany ciał pod wpływem bo-
gów (choć zdarzają się epizody ich pozbawione, jak choćby opowieść o śmierci Achillesa). Także struktura utworu opiera
się na metamorfozie (różne sposoby narracji). Zmienność urasta do powszechnej zasady bytu.
Metamorfoz y wywarły ogromny wpływ na póz
niejszą literaturę. Najbujniejszym okresem recepcji Owidiusza było śre-
dniowiecze. O ile odrodzenie karolińskie słusznie określano aetas Vergiliana, o tyle kres od końca XI aż do XIII stulecia
uważa się za aetas Ovidiana. Poezja Owidiusza wkracza teraz na wielką skalę do szkół, czyta się ją i studiuje, przede wszyst-
kim elegie erotyczne Sztuka kochania (ze względu na ich rzekomą wartość umoralniającą i wychowawczą). Postają  wstępy
(= accessus) zawierajÄ…ce biografie poety i komentarze o charakterze moralizatorskim. Stosuje siÄ™ w nich na szerokÄ… skalÄ™
interpretacje alegoryczne (Ä…ð Ovide moralisé, pocz. XVI w.). Rozpoczyna siÄ™ też przekÅ‚adanie Owidiusza na jÄ™zyki narodowe;
proces przybiera jeszcze na sile w kolejnej epoce. Średniowieczny kult Owidiusza, którego uważano za mędrca, a nawet za
czarodzieja, przybrał w renesansie formę bardziej racjonalną: widziano w nim wielkiego poetę, a jego dzieła starano się
naÅ›ladować (Ä…ðOrlando szalony Ludovica Ariosta, 1532; Jerozolima wyzwolona Torquata Tassa, 1581). Punkt ciężkoÅ›ci przenosi
się z poezji erotycznej na Metamorfozy i Heroidy (zbiór listów bohaterek mitologicznych, jak Penelopa czy Medea).
Co można w tych książkach (dla przykładu) znalez
ć?
Ä…ð historiÄ™ Klaudii Kwinty (Fasti) (il. 24),
Ä…ð romans Apolla i Leukotoe (Metamorfozy) (il. 25),
Ä…ð historiÄ™ Pyriama i Tyzbe (Metamorfozy; stamtÄ…d trafiÅ‚a np. do Gesta Romanorum) (il. 26).
Wergiliusz, Eneida
Publiusz Wergiliusz Maro urodził się 15 paz
dziernika 70 r. p.n. e. w Andes pod Mantuą. Jego ojciec dorobił się majątku
na hodowli pszczół, dzięki czemu mógł zapewnić synowi gruntowne wykształcenie. Dzieciństwo przyszłego poety upłynę-
ło w wiejskim zaciszu, do którego rzadko docierały odgłosy coraz ostrzejszych walk o władze w Republice Rzymskiej.
Piękno tamtejszego krajobrazu wywarło silny wpływ na osobowość Wergiliusza, rozbudziło w nim miłość do przyrody
i życia z dala od miasta; póz
niej, w latach dojrzałości twórczej, znajdzie to wyraz w tematyce jego utworów. Edukację od-
bierał w Kremonie, Mediolanie i Rzymie. Najważniejszą częścią ówczesnej edukacji była retoryka; to także odbiło się moc-
no na jego poezji. W Wiecznym Mieście zainteresował się filozofią (epikureizmem) i związał z grupą awangardowych po-
etów. Neoterycy zachęcali do dbałości o formę i do erudycji poetyckiej. Stawiali na indywidualny, nacechowany sentymen-
talizmem i psychologizmem stosunek do świata przedstawionego. Lubili krótkie formy. Ich twórczość odpowiadała ich
upodobaniom i nie znajdowała szerszej aprobaty społecznej. Ta elitarność musiała nie do końca odpowiadać Wergiliuszo-
wi, skoro postanowił sięgnąć po tematykę donioślejszą i poszukać dla niej odpowiedniej formy artystycznej.
Schyłek życia Wergiliusza wypełniła praca nad Eneidą (29-19). Utwór powstał z inspiracji Oktawiana Augusta i stał się
dziełem poniekąd reprezentatywnym dla literatury epoki, wyrażając główne idee państwowe i religijne Rzymu. Czyniąc
Eneasza bohaterem poematu i wyposażając go w takie cechy jak mądrość i łagodność w sprawowaniu władzy, odwaga
i zdolność podejmowania decyzji w momentach krytycznych, dbałość o szczęście i dobrobyt narodu, zmierzał Wergiliusz
do stworzenia w jego postaci pewnego rodzaju symbolu idealnego władcy  przeprowadzenie paraleli między Eneaszem
a Oktawianem Augustem pozostawiał wyobraz
ni czytelnika. Nie gloryfikował brutalnego imperializmu, ale jego Rzym
z pewnością był godny władać światem: poeta podnosił wartości cywilizacyjne i kulturowe swojego kraju, jego zdolność do
ustanawiania praw, ładu i porządku. Przetrwanie Eneidy zawdzięczamy cesarzowi, który zakazał wykonać ostatnią wolę
poety: Wergiliusz polecił spalić rękopis, jeśli nie zdąży jej nadać ostatecznych szlifów.
On momentu powstania Eneida uważana była za narodową epopeję rzymską. Sława poety nie przygasła w średniowie-
czu, ba, wytworzyła się wokół jego postaci ogromna ilości fantastycznych opowieści. Wergiliusz uchodził w nich za maga
i cudotwórcę. Miał m. in. uwolnić Neapol od plag. Wznieść w Rzymie posąg, który dzwonieniem dzwoneczków informo-
wał cesarza o buncie prowincji. Był też stróżem moralności: inny jego posąg  tym razem wszystkowiedzący  wydawał
wyroki w procesach o cudzołóstwo. Lepiej! Wergiliusz nawrócił się według niektórych na chrześcijaństwo i wywierał suro-
wą zemstę na niechrześcijanach. Do popularności Eneidy przyczynił się w niemałym stopniu fakt, że stosunkowo wcześnie
rozpoczęto pracę nad jej przekładem na języki narodowe. Jeszcze przed rokiem 1400 powstało tłumaczenie na język ga-
elicki. W XV w. pojawiały się prozaiczne parafrazy we Francji i w Hiszpanii, w XVI w. przekłady  francuski (ok. 1500),
niemiecki (1515), angielski (1558, uzupełniony w 1573), włoski (1581) i polski (1590).
Co można w tej książce (dla przykładu) znalez
ć?
Ä…ð Eneasza uciekajÄ…cego z pÅ‚onÄ…cej Troi (il. 27),
Ä…ð Å›mierć Dydony (il. 28).
SIELANKA
Boukolikós znaczy po grecku  pasterski . Tak określano gatunek poezji o tematyce wiejsko-pasterskiej; stosunko-
wo najlepszym odpowiednikiem tego terminu w polszczyz
nie jest wyraz  sielanka . Istniały ponadto w starożytności
dwa inne terminy odnoszÄ…ce siÄ™ do tego gatunku, również utworzone na gruncie jÄ™zyka greckiego: ekloga (eklogé =
wybór) oraz idylla (eidżllion = drobna forma poetycka, obrazek poetycki). Już same nazwy związane z sielanką wska-
zują, że jej ojczyzną była starożytna Grecja; w okresie póz
niejszym terminy te, wraz z samym gatunkiem, przeniknęły
do literatury rzymskiej, ulegajÄ…c nieznacznej latynizacji: ecloga, bucolica, idyllium. Geneza sielanki jako gatunku literackie-
go nie została do końca wyjaśniona; wbrew twierdzeniom niektórych badaczy starożytnych i nowożytnych, jakoby
z
ródłem bukoliki były obrzędy religijne, przeważa obecnie w nauce opinia, że gatunek ten wywodzi się z twórczości
ludowej, z pieśni pasterskich wykonywanych przy akompaniamencie fletu.
Mitycznym twórcą poezji bukolicznej był półbóg Daphnis, syn Hermesa, boga pasterzy, i nimfy. Urodził się on
na halach sycylijskich w poświęconym nimfom gaju laurowym. Stąd jego imię. Był pięknym młodzieńcem; kochały
się w nim nimfy, śmiertelniczki i bogowie. Pan nauczył go muzyki. Pasąc stada, Dafnis grał na syryndze i śpiewał
pieśni pasterskie. Zmarł młodo. Przyczyna: wielka miłość, jaką darzyła go nimfa Nomia-Pasterka. Był jej wzajemny,
przyrzekł wierność i nawet mu niez
le szło dotrzymywanie słowa. To jest do czasu, gdy córka króla Sycylii upiła go
i uwiodła. Rozgniewana Nomia pozbawiła Dafnisa wzroku. Niektórzy mówili, że go uśmierciła. Najczęściej jednak
podawano, że ślepy Dafnis pędził czas na śpiewaniu smutnych pieśni, aż wreszcie rzucił się ze skały. Lub że został
w skałę zamieniony. Lub że Hermes uniósł go do nieba. Często pojawiał się w poezji bukolicznej.
Za twórcę sielanki literackiej na gruncie greckim uważa się Teokryta z Syrakuz, który uprawiał ten gatunek na
Sycylii, na wyspie Kos i w Aleksandrii w III w. p. n. e. Większość idylli Teokryta to urocze obrazki z życia pasterzy,
którzy śpiewają o swoich romansach i kłopotach, o radościach i smutkach. Utwory Teokryta i jego naśladowców
wyrażały tęsknotę za spokojem, prostotą i swobodą życia wiejskiego. Stopniowo gatunek ulegał konwencjonalizacji;
wieś z sielanki przestała przypominać wieś rzeczywistą, była tylko malowniczym tłem. Do literatury rzymskiej gatu-
nek wprowadził Wergiliusz. Zbiór jego eklog obejmuje 10 utworów powstałych w latach 42-39 p. n. e. Nowością
było wplecenie motywów aktualnych; w bukolice I. i IX. pisał o parcelacji gruntów w jego rodzinnych stronach przez
namiestników Oktawiana Augusta.
Izabela Błądzińska, ODK III 2009-2010
na podstawie notatek z zajęć
+
Peter Burke, A Survey of the Popularity of Ancient Historians, 1450-1700, History and Theory, 2, 1966, 5, s. 135-152
Gesta Romanorum: Historie Rzymskie, Warszawa 2001 (od wydawcy)
Pierre Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-A
ódz
1987 (hasło: Dafnis)
Herodot, Dzieje, Warszawa 2006 (wstęp Seweryna Hammera)
Hezjod, Narodziny Bogów (Teogonia), Prace i dni, Tarcza, Warszawa 1999 (wstęp Jerzego A
anowskiego)
Homer, Iliada, Wrocław 2004 (wstęp Tadeusza Sinko)
Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, t. 1, Warszawa 2007 (wstęp ks. Eugeniusza Dąbrowskiego)
Ksenofont, Wyprawa Cyrusa: Anabaza, Wrocław 2006 (wstęp Stanisława Witkowskiego)
Kwintus Kurcjusz Rufus, Historia Aleksandra Wielkiego, Warszawa 1976 (wstęp Karoliny Holzman)
Liwiusz, Dzieje od założenia miasta Rzymu: Wybór, Wrocław 2004 (wstęp Władysława Strzeleckiego)
Valerius Maximus, Memorable Deeds and Sayings: One Thousand Tales from Ancient Rome, Indianapolis-Cambridge 2004
(wstęp Henry ego Johna Walkera)
Plutarch z Charonei, Żywoty równoległe, t. 1, Warszawa 2004 (wstęp Kazimierza Korusa)
Swetoniusz, Żywoty cezarów, t. 1, Wrocław 2004 (wstęp Janiny Niemirskiej-Pliszczyńskiej i Józefa Wolskiego)
Tacyt, Wybór pism, Wrocław 2004 (wstęp Seweryna Hammera)
Wergiliusz, Eneida, Wrocław 2004 (wstęp Stanisława Stabryły)