INNE ZAGADNIENIA

CASTITAS LAICORUM - CZYSTOŚĆ
OSÓB ŚWIECKICH

A. Wstrzemięźliwość seksualna świeckich
we wcześniejszym średniowieczu

Przedchrześcijańskim Słowianom prawdopodobnie nie było ob-
ce - pomimo opisanej wcześniej swobody obyczajowej - pozy-
tywne wartościowanie dziewictwa. Według Eve Levin wyrazem
przekonania o jego sile były na przykład wyobrażenia o pochodzą-
cych od zmarłych dziewic rusałkach i ich działaniach, polegają-
cych na wabieniu i zabijaniu mężczyzn. Zdaniem tej autorki, pa-
nowało jednak przekonanie, że ową siłę należy wyzwalać i wy-
korzystywać, a nie chronić nietkniętą, jak to zaleca chrześcijań-
stwo1. Takie podejście do dziewictwa potwierdza znaczenie
dziewic w magii miłosnej, leczniczej i urodzajowo-płodnościowej,
a także wiara, że mają one moc nad czarownicami2. W Czechach
jeszcze w XIX wieku chroniono bydło, dając mu do jedzenia wie-
niec, niesiony przez dziewicę w dzień św. Jakuba3. Wiara w zwią-

1 E. Levin, Sex and Society in the Worid ofthe Orthodox Slavs 900-1700,
s. 39.

2 T. Seweryn, Dziewictwo, s. 440.

3 B. Kummer, Jungfrau, szp. 848.

zek między dziewictwem a płodnością w naturze nie była specy-
fiką słowiańską - znały ją na przykład tradycje niemiecka, cel-
tycka, rzymska4. Powszechna w średniowiecznej Europie była tak-
że wiara w możliwość wpływania przez dziewice na istoty natu-
ralne i ponadnaturalne. Za przykład może służyć legenda o tym,
że tylko dziewica może schwytać jednorożca. Na Górnym Śląsku
jeszcze w roku 1854 odstraszano personifikowaną jako "Mara"
zarazę, sadzając na pługu nagą dziewicę i objeżdżając w ten spo-
sób trzykrotnie granice wsi5.

Idea zachowania wstrzemięźliwości seksualnej w małżeństwie
była znana w Polsce już przynajmniej na początku XII wieku,
Anonim zwany Gallem przypisał ją żonie Mieszka I - Dobrawie:

"Lecz ona odmówiła poślubienia go, jeśli nie zarzuci owego zdroż-
nego obyczaju [to znaczy poligamii] i nie przyrzeknie zostać chrze
ścijaninem. Gdy zaś on na to przystał, że porzuci ów zwycza,
pogański i przyjmie sakramenta wiary chrześcijańskiej, pani OWE
przybyła do Polski z wielkim orszakiem [dostojników] świeckie!
i duchownych, ale nie pierwej podzieliła z nim łoże małżeńskie
aż powoli a pilnie zaznajamiając się z obyczajem chrześcijańsku!
i prawami kościelnymi, wyrzekł się błędów pogaństwa i przeszed
na łono matki-Kościoła"6. Za nim powtórzył ten przekaz niema
dosłownie mistrz Wincenty, dodając na końcu uwagę prawnicze
"Mówi się bowiem, że różnica wyznania była jedną z przeszkó
w zawarciu małżeństwa"7, co, nawiasem mówiąc, całkowicie zmi<
niło motywację czynu Dobrawy z religijnej (pragnienie zbawieni
małżonka) na legalistyczną. Nie wiadomo jednak, jak wyglądał
zachowanie Dobrawy w rzeczywistości. Współczesny tym wydi

4 Tamże, szp. 847-849; J. E, Salisbury, Fruitful in Singleness, s. 97-96

5 W.-E. Peuckert, Schlesische Yoikskunde, s. 25.

6 Eo igitur collaudante se usum illus paganismi dimissurum et fidei chi
stiane sacramenta suspectarum, Ula domina cum magni seculari et ecciesi
stica religionis apparatu Poloniom intrauit, necdum tamen thoro sese mariti
federauit, donec Ule paulatim consuetudinem christianitatis et religionem i
clesiastici ordinis dUigenter contemplans, errorem gentiiium abnegauit, seq
gremio matris ecciesie couniuit. Anonima tzw. Galia Kronika, I, 5, s, 15.

7 Didiscerat namque quod dispar cultus unum erat impedituorum mat
monii. Mistrza Wincentego Kronika, II, 8, s. 37.

rżeniom Thietmar, przypisując jej tę samą, co Anonim motywację
działań, przedstawił je w sposób zgoła odmienny. Czeszka miała
według niego rezygnować na życzenie Mieszka z planowanych
umartwień, aby zyskać jego przychylność w sprawie nawrócenia8.
Informacja o wstrzemięźliwości Dobrawy nie utrwaliła się jednak
w polskiej tradycji dziej opisarskiej. Nie zna jej autor Kroniki wiel-
kopolskiej, kronikarze śląscy (z wyjątkiem, poniekąd, Kroniki
książąt polskich, której autor napisał, że Dobrawa nie chciała
poślubić Mieszka, zanim ten nie przyjął chrztu9) ani Długosz. Tak-
że tradycja czeska, reprezentowana przez Kosmasa, wyjątkowo
krytycznego wobec pierwszej chrześcijańskiej żony Mieszka, nie
mówi nic ojej abstynencji seksualnej, a wręcz określa ją jako "nad
miarę bezwstydną"10. Opisana przez Thietmara wersja wydarzeń
związanych z chrztem Mieszka, najbliższa im także czasowo, wy-
daje się też najbardziej prawdopodobna, tak pod względem histo-
rycznym, jak i psychologicznym. Anonim starał się zdjąć z Dobrawy
odium ciężkiego grzechu, jakim w myśl wyobrażeń dwunastowie-
cznych było współżycie z poganinem, nawet w zbożnym celu".
Wrogość do niej Kosmasa do dziś natomiast stanowi zagadkę dla
historyków.

B. Ideał wstrzemięźliwości seksualnej
w dynastii piastowskiej w XIII wieku

Wiek XIII to między innymi okres intensywnego przenikania
na ziemie polskie zachodnich ideałów życia religijnego. Jednym
z nich była omówiona wyżej zasada obowiązkowej abstynencji
seksualnej duchowieństwa. Inny stanowił nowy model religijności
świeckich, związany z rozpowszechnieniem się zakonów żebra-
czych - franciszkanów i dominikanów. Istotne miejsce zajmo-
wały w niej elementy ascetyczne, a wśród nich ideał dobrowolnego

8 Kronika Thietmara, IV, 56, s. 221.

9 Kronika książąt polskich, 8, s. 438.

10 Kosmas, Kronika, XXVII, rok 977.
n J. Strzelczyk, Mieszka I, s. 115, 116.

206

zachowania abstynencji seksualnej przez osoby świeckie, naw<
przez małżonków. Do osób przejętych nowymi ideami należeli tał
że członkowie dynastii piastowskiej. Księżna śląska Jadwiga, ż(
na Henryka Brodatego, po około dwudziestu latach małżeństw
złożyła wraz z mężem śluby czystości. Wytrwali w nich prze
kolejnych około trzydzieści lat, do śmierci Henryka w 1238 rok
oraz Jadwigi pięć lat później. Już za życia księżnę otaczała aur
świętości, nic więc dziwnego, że w dwadzieścia lat po śmien
kanonizowano ją. Świątobliwe życie Jadwigi opisano obszerni
w powstałym pod koniec XIII wieku żywocie. Obraz księżnej, pc
dobnie, jak i innych kobiet z tego kręgu - księżnej krakowsku
Kingi i halickiej Salomei, koncentrował się pod piórem hagiogrg
fów na praktykowaniu ascezy oraz zachowaniu czystości. Klucze
wymi pojęciami ich żywotów są: ubóstwo (paupertas), pokora (hu
militas), miłosierdzie (caritas), modlitwa (oratio) oraz, last but nc
least, czystość (castitas)12. Życie w celibacie zostało ukazane pc
niekąd jako pierwsza pośród równorzędnych cnót. Podkreśleni
jego znaczenia mogło służyć zaprezentowanie tego aspektu życi
świętych na samym początku ich żywotów, zaraz po wstępie gene
alogicznym13. Poza tym zostało ono potraktowane na równi z u
martwianiem się, aktami miłosierdzia itp.14 Zachowanie przez Ja
dwigę i Henryka wstrzemięźliwości zostało za to wykorzystań
jako pretekst do obszernego moralizatorskiego wywodu na tema
sposobów osiągnięcia doskonałości przez małżonków. Niewiel
miejsca poświęcali Jadwidze kronikarze. Kronika polsko-śląski
odnotowała tylko rzeczowo fakt dotrzymania przez Henryka i Ja
dwigę ich ślubów czystości15. Kronika wielkopolska i Kronika ksią
żąt polskich w ogóle nie zauważyły dobrowolnego celibatu Jadwig
i Henryka. Dopiero Jan Długosz w swoich Rocznikach zamieści

12 Por. B. Klirbis, Asceza chrześcijańska i jej interpretacje hagiograficznt
Polski model ascezy franciszkańskej w XIII i XIV wieku, s. 292.

13 Por. S. Kwiatkowski, Powstanie i kształtowanie się chrześcijańskie
mentalności religijnej w Polsce do końca XIII w., s. 88.

14 Vita sanctae Heduigis ducissae Silesiae, s. 511-578.

15 Tandem pius princeps Henricus cum beata sua uxore Hedwige cum fer
triginta annis ob castitatis yidualis insigne decus solempni a thoro matrimo
niali et abstimisset [...], Kronika polska (polsko-śląska), s. 650.

pełną zachwytu pochwałę Jadwigi: "Żyjąc przez 28 lat w celibacie,!
uchroniła ciało i duszę przed wszelkimi pokusami i-co musi
budzić podziw w umysłach ludzi - wśród cierni łoża małżeńskie-
go wraz ze swym najjaśniejszym małżonkiem, wspomnianym,
Henrykiem rozkwitła jak lilia i jak złoto poddane próbie ognia,
przez cały wspomniany czas nie zapłonęła żarem namiętności"16.

Mniej więcej w tym samym okresie do zawarcia ślubów czy-
stości żona nakłoniła innego księcia piastowskiego - Bolesława
Wstydliwego. W przeciwieństwie jednak do Jadwigi, mającej już
w chwili złożenia ślubów kilkoro dzieci, żona Bolesława Kinga
(Kunegunda) pozostała dziewicą. Małżeństwo nie zostało skonsu-
mowane. Według powstałego około dwudziestu lat po jej śmierci l
żywotu, powiadomiła męża o swoim postanowieniu w noc poślub- |
na, początkowo określając okres zachowania dziewictwa na jeden ,
rok. Potem przedłużyła go na rok następny, dalej na jeszcze jeden.
Bolesław zrazu protestował w interesie dynastii, próbował też
wpłynąć na Kingę kapelan dworski. Wreszcie jednak udało się jej
nakłonić niechętnego męża do przyłączenia się do ślubów czystości
dożywotnio17. W ten sposób przeżyli czterdzieści lat. W opisie au-
tora żywotu Kingi jej sylwetka duchowa, jak zauważyła Maria
Witkowska, zmieniła się w jeden rejestr cnót. Podobnie jak auto-
rzy żywotów św. Jadwigi lub Salomei, ukazał on nie tyle chara-
kterystykę konkretnej, historycznej osobowości, ale uosobił w niej
funkcjonujący w jego środowisku i zapewne podzielany przez sie-
bie ideał świętości18. W chrakterystyce Kingi dominował duch su-
rowej ascezy oraz pochwała życia dziewiczego. Upodobanie do me-
go miała (hagiograficzna) Kinga już od chwili przyjścia na świat,
kiedy jej czystość cielesna była niejako zapowiedzią przyszłej czy-

16 Hec per annos octo et yiginti celibem vitam du.ce.ns, ab omni illecebra
camem et spiritum custodwit et qwd humanis stupendum est sensibus inter
spinas thori maritalis, una cum eodem illustrissimo suo marito Henrico, sicuti
lilium germinavit et tannuam aurum in medio incendiorum probata volup-
tatum ignibus per totum tempus predictum estuata non est, J. Długosz, An-
nales, ks. VII, rok 1243, s. 45.

17 Vita et miracula Sanctae Kyngae ducissae Cracoyiensis, 6, 8, s. 690-694.

18 M. H. Witkowska, Vita Sanctae Kyngae ducissae Cracouiensis jako
źródło hagiograftczne, s. 136, 148, 149.

208

stości moralnej19. W dzieciństwie czystość stanowiła częsty tema
jej modlitw i napominania rówieśniczek20. Chociaż wejście w sta
małżeński zdawało się stać na przeszkodzie realizacji przyjęteg
przez Kingę ideału, święta potrafiła poradzić sobie z tą trudnościi
Po śmierci zaś swego małżonka wstąpiła bezzwłocznie do ufundc
wanego przez siebie klasztoru klarysek. Tam także stawiała ZE
chowanie czystości na pierwszym miejscu w wychowaniu swoic
podwładnych21. W ten sposób autor przedstawił na przykładzi
jednej osoby możliwość realizacji wszystkich form zachowania cc
stitatis: panieńskiej, małżeńskiej, wdowiej i najdoskonalszej -
zakonnej22. Podkreśleniu wagi problemu czystości miał też służ^
w żywocie Kingi opis niesłusznych oskarżeń ze strony franciszks
nów o romans ze spowiednikiem23, a także powoływanie się n
opinię króla Władysława Łokietka, który w dzieciństwie spotyks
się z Kingą i "wieloma najpewniejszymi znakami sprawdził j<
dziewictwo"24. Niestety autor nie sprecyzował, na czym polegał
owe "najpewniejsze znaki". Zdaniem Stanisława Kwiatkowskieg
włączenie wspomnianych relacji o kontrowersjach wokół dziewic
wa Kingi jest wynikiem powstania żywotu w prowincjonalnyn
skłóconym wewnętrznie środowisku, w którym jawność życi
"przybrała absurdalne kształty" i gdzie nie wygasły jeszcze emocj
i spory związane z osobą bohaterki25. Z kolei w żywocie bł. Salom<
zagadnienie abstynencji seksualnej potraktowano skrótowo, ogr;

niczając się do jednego tylko epizodu z książęcej sypialni. Prawdi
podobnie wiązało się to z faktem przybycia księżnej halickiej d
Polski już jako wdowy. Jej życie dziewicze nie budziło w związk
z tym takich kontrowersji, jak na przykład w wypadku Kingi2

19 Vita Sanctae Kyngae, 4, s. 687.

20 Tamże, s. 688.

21 Tamże, 55, s. 723; 63, s. 727.

22 M. Witkowska, Vita, s. 138.

23 Tamże, s. 138, 139.

24 Multis certissimis signis et prodigiis eius uirginitatem próbami, Vii
Sanctae Kyngae, 61, s. 723.

23 S. Kwiatkowski, Powstanie, s. 90.

26 Vita Sanctae Salomeae Reginae Haliciensis, I, l, s. 778; por. S. Kwia
kowski, Powstanie, s. 89.

2C

Równie skrótowo i bez emocji relacjonowali zachowanie castitas
przez Salomeę kronikarze.

Kronikarze opisywali związek Kingi i Bolesława, podobnie jak
Jadwigi i Henryka, rzeczowo i bez wnikania w szczegóły. Bolesław
doczekał się sporo ciepłych słów od Dzierzwy, pochwały te doty-
czyły zarówno jego abstynencji seksualnej27, jak i działalności jako
fundatora, obrońcy przywilejów Kościoła oraz wodza. Kronikarz
wielkopolski był bardziej oszczędny w słowach, streszczając zwią-
zek Bolesłwa i Kingi w jednym zdaniu: "Ona i mąż jej wiodąc
życie wstrzemięźliwe, stale żyli [tak] aż do ostatnich dni i szczę-
śliwie Bogu oddali dusze"28. Źródła śląskie w ogóle nie wspomniały
związku krakowskiego księcia. Podobnie jak w wypadku św. Jad-
wigi, obszerną, utrzymaną w tonacji moralizatorskiej pochwałę
życia Kingi zamieścił Długosz. W pewnym momencie zwrócił się
bezpośrednio do czytelnika, aby podziwiać zachowanie przez nią
dziewictwa: "Strzegąc bowiem usilnie dziewictwa, dokądkolwiek
się zwróciła, niosła ze sobą w myśli i w sercu zawziętego wroga
[to znaczy zapewne pożądanie] i była nękana ciągłą walką, woju-
jąc bez zawieszeń broni, nie mogąc sobie pozwolić na wytchnienie
wieczór ani w nocy, ani o świcie, rano czy w południe, ale każdego
dnia i każdej godziny umieszczona w rozpalonym piecu przeszła
próbę ognia jak złoto i wychodziła coraz bardziej czysta. Pomyśl,
jaki to trud i wysiłek! Ta nie zrywając związku małżeńskiego żyła
skromnie i wstrzemięźliwie, zachowując czystość. Nie było u niej
bardziej zbytkownego stroju, ani rozmów z mężczyznami, a nawet
z mężem nie była swobodniejsza, ani w jedzeniu bardziej zbyt-
kowna"29. Zachowanie czystości Długosz podkreślał także jakojed-

27Hic [Bolesław] accepit uxorem sanctissimam nomine Kyngam [...}, qui
utriąue celibatum quam delicias thori preeligentes, usąue ad finem vite illi-
batam pudiciciam Domino conserva.ru.nt. Rocznik franciszkański krakowski,
s. 48; Mortuus est autem Boleslaus [...] sine prole, vir Dei plenus, pudicicia
cum sua coniuge integraliter conseruata, tamże, s. 49.

28 Hec cum viro suo celibem uitam ducentes continenter usque ad finem
dierum vixerunt et feliciter animas Deo reddiderunt. Kronika wielkopolska,
68, s. 86.

29 Yirginitatem enim magnopere custodiens, mente et spiritu hostem se-
vum, ąuocumąue se uerteret, secum ferebat, assiduo premebatur certamine,

210

na z głównych zasług w pośmiertnej pochwale Bolesława Wstyd
liwego, przywołując ten fakt dwukrotnie, na początku i na końci
rozdziału30. W podobnym tonie jest utrzymany żywot Kingi piór,
tegoż autora, przybierający szczególnie apologetyczny ton wi
wstępie31.

Można się zastanawiać, dlaczego ideał castitas spotkał si<
z tak dużym odzewem w kręgach dworskich. Wydaje się, że grał;

tu rolę co najmniej dwa czynniki. Ważny był niewątpliwie elemen
autentycznej pobożności. Nasze ascetki mogły mieć przed oczam
szczególnie dwa wzorce - towarzyszkę świętego Franciszka świę
tą Klarę oraz świętą Elżbietę turyńską, z którą były spokrewnić
ne. Wiadomo, że Jadwiga przechowywała i otaczała wielką czcie
chustę swojej świętej ciotki. Dołączył jednak do tego wzorca, jal
się wydaje, motyw społeczny. Podejmując decyzję o zachowania
wstrzemięźliwości małżeńskiej lub stanu dziewiczego, kobieta zy-
skiwała szansę wyrwania się z pozycji przedmiotu polityki mał-
żeńskiej dynastii i zachowania samodzielności względem rodu
i męża. Zarazem, nie wstępując do klasztoru, zachowywała włas-
ne wpływy polityczne, tym większe, że rósł jej prestiż, przynaj-
mniej w części sfer kościelnych. Faktem jest jednak, że często za
swoją niezależność kobiety płaciły wysoką cenę wyrzeczenia się
wszelkich przyjemności, a niekiedy przedwczesnej śmierci w wy-
niku wyniszczenia organizmu32.

Odrębnym zagadnieniem jest natomiast odbiór wyznawanych
przez świątobliwe księżne ideałów w ich otoczeniu. Wydaje się,
że nie podzielało ono zapału owych kobiet. Chrześcijański ideał

sine induciis helium gerens, non iiespere, non nocte, non diiuculo, non meridie,
non mane respirasse permissa, sed singulis diebus atque horis fornacis medio
succensa, auri instar probata, purior prodibat. Cogita, quanti officii labor et
fatiga. Hec constante matrimonio vixit modeste, abstinetur, castigate; non
cultus in ea luxuriosior, non conuersacio cum uiris, sed nęć com viro licencio-
sior, non cowictus splendidior, J. Długosz, Annales, ks. VII, rok 1292, s. 270,
271.

30 Tamże, rok 1279, s. 206, 207.

31 J. Długosz, Vita Beatae Kunegundis, s. 182-189.

32 Por. B. Kiirbis, Asceza, s. 294, 295; J. Żylińska, Piastówny i żony Pia-
stów, s. 159, 241.

castitas w tym okresie nie przemawiał do społeczeństwa w zna-
cznej mierze jeszcze powierzchownie schrystianizowanego. Na
ogół budził kontrowersje, bywał źle pojmowany lub w ogóle nie-
zrozumiały33. Wniosek taki można wysnuć na przykład z pomysłu
zatwierdzenia osobistych postanowień Jadwigi i Henryka uroczy-
stym ślubowaniem, dokonanym publicznie, aby jawna separacja
nie wywołała skandalu, godzącego w autorytet monarchy34. O nie-
chętnym stosunku do dziewiczego życia Kingi świadczą powtarza-
jące się oskarżenia o romans ze spowiednikiem. O sceptycyzmie
otoczenia świadczy usilne przekonywanie przez autora żywotu
Kingi o jej dziewictwie, nawet powołując się na autorytet Włady-
sława Łokietka. Również małomówność kronikarzy w kwestii za-
chowywania czystości przez Jadwigę, Kingę i Salomeę odbiega od
entuzjastycznego tonu hagiografów. Kościół zresztą także był
przeciwny spontanicznemu rozwojowi praktyk tego typu. Prawo
kanoniczne wymagało, aby osoby stanu małżeńskiego składały
śluby czystości i wstępowały do zakonu tylko za zgodą biskupa.
Do kościelnego prawa polskiego przepis ten wprowadził już
w 1279 roku legat papieski Filip z Fermo35. Pewien renesans prze-
żywała idea zachowania czystości przez osoby świeckie w drugiej
połowie XV wieku. Dokonano wtedy przekładu na język polski
wierszowanej legendy o św. Aleksym w tak zwanej "wersji mał-
żeńskiej" - ze względu na dość obszerne przedstawienie w niej
spraw, związanych z nieskonsumowanym małżeństwem Alekse-

33 S. Kwiatkowski, Powstanie, s. 90.

34 In omni autem illo tempore ipsa Christi ancilla sumnw precwebant
conamine, ne ipsius, qui tunc iam pluribus innotuerat et freguencius decla-
rabaturmultis per satis evid.en.cia signa, decorem pudicicie aliqualiter obfu-
scari contingeretopinione sinistra in cordibus infirmorum, qui de faciki qu-
andoaue sibi assumunt materiom scandali et veluti spinarum aculei lingua
detractionis lacerant boni operis rosas sibi mcinius pululantes. Mariti qu-
apropter sic ipsa deuitabat consorcia atąue colloąuia, ut eum non adiret nęć
ei ullatenus loqueretur, nisi dum uellet promouere apud ipsum opera pietatis
aut negocia religiosoum sive personarum miserabilium expedire. Nęć tamen
hoc faciebat alibi, quam in publice loco vel in ecciesia pluribusque vel ad
minus duabus honestis personis presentibus et sepe audientibus uerba sua,
Vita Sanctae Hedyigis, I, s. 516; S. Kwiatkowski, Powstanie, s. 89.

35 KDW, t. I, nr 487, s. 454; por. Gracjan, C. 19-26 D. 27 q. 2.

212

go36. W tym samym okresie żył też kolejny reprezentant rod
panującego w Polsce, którego po śmierci wyniesiono na ołtarzi
między innymi w związku z poczynionymi za życia ślubami cz;

stości. Był nim św. Kazimierz Jagiellończyk, drugi syn króla K;

zimierza IV Jagiellończyka37.

C. Podsumowanie

Chociaż pozytywne wartościowanie dziewictwa było znane ju
w czasach pogańskich, idea dobrowolnego celibatu świeckich ni
zyskała w Polsce wielkiej popularności. Osoby, pragnące zachc
wywać abstynencję seksualną, wstępowały raczej do stanu di;

chownego. Niemniej jednak kilka osób, i to z kręgu dynastii pis
stowskiej, wsławiło się swoim życiem w czystości. Trzy z nici"
księżna śląska Jadwiga, księżna krakowska Kinga i jej szwagiei
ka Salomea, zostały nawet wyniesione na ołtarze. Interesując
jednak, że kult nie objął ich małżonków - Henryka Brodateg
i Bolesława Wstydliwego, chociaż zwłaszcza ten pierwszy miałb
na to szansę nie tylko z racji poczynionych ślubów abstynenc;

seksualnej, ale i osobistej pobożności. Faktem jest jednak, że ogó]
nie w średniowieczu zachowanie czystości w małżeństwie był
znacznie częstszym motywem kanonizacji kobiet niż mężczyzn38

36 Chrestomatia staropolska, s. 260-262.

37 Por. J. Jaskulski, Kazimierz Jagiellończyk, s. 208, 209.

38 M. McGłynn, R. J. Moll, Chaste Marriage in the Middle Ages, s.