ZAKOŃCZENIE

Przeprowadzona analiza dostępnych źródeł nie potwierdziła
pierwotnych przypuszczeń, dotyczących znikomej liczby pochodzą-
cych z polskiego średniowiecza informacji na temat zagadnienia
seksualności. Na stan taki mógł wskazywać wcześniejszy brak
zainteresowania tą tematyką ze strony polskich historyków.
W rzeczywistości w niemal każdej kategorii źródeł: dziejopisar-
stwie, moralistyce, źródłach z dziedziny prawa świeckiego oraz
kościelnego itp., można odnaleźć informacje, pozwalające odtwo-
rzyć obraz seksualizmu mieszkańców państwa polskiego w wie-
kach średnich, w jego poszczególnych aspektach. Są to jednak
informacje bardzo rozproszone, niepełne. I w tej dziedzinie znaj-
duje potwierdzenie znana opinia, że historyk-mediewista nie jest
w stanie zrekonstruować badanego problemu w odniesieniu do
Polski z taką dokładnością, jak w odniesieniu do Europy Zachod-
niej. Zauważalne są zarówno źródłowe braki jakościowe (na przyk-
ład nie zachowały się niemal żadne utwory, związane z tak zwaną
miłością dworską), jak i ilościowe (na przykład fragmentarycznie
zachowane księgi sądowe). Te drugie utrudniają ścisłe oszacowa-
nie stopnia rozpowszechnienia poszczególnych zjawisk i postaw
przy pomocy metod statystycznych.

W ciągu ponad pięciuset lat, jakich dotyczy niniejsza praca,
we wszystkich dziedzinach życia zaszedł na ziemiach polskich
szereg istotnych procesów, które znalazły oddźwięk również w sfe-

244

rżę ludzkiej seksualności. Dokonało się przejście od społeczeństwa
plemiennego do stanowego. Początkowo (przynajmniej w X wieku)
na kształtowanie oraz egzekwowanie norm moralnych dominujący
wpływ miały struktury rodowe. W końcu X wieku nastąpiły dwa
przełomowe wydarzenia - ukształtowanie się polskich struktur
państwowych oraz przyjęcie chrześcijaństwa w obrządku zachod-
nim jako religii obowiązującej w nowym państwie. Tym samym
na sferę wyobrażeń Polaków uzyskały wpływ dokonania teorety-
ków myśli chrześcijańskiej. Na początku był to wpływ niewielki;

ograniczony do najbliższego otoczenia władcy, później, w miarę
stopniowej chrystianizacji społeczeństwa ulegał on rozszerzeniu
Temu procesowi sprzyjał postępujący rozpad tradycyjnych stru-
ktur rodowych. Okres chrystianizacji ziem polskich był zarażeń:

ważnym okresem w dziejach całego zachodniego chrześcijaństwa
W wyniku tak zwanej reformy gregoriańskiej Kościół osiągną
nowy, niespotykany wcześniej poziom przywództwa intelektualne
go i duchowego. Jedną ze szczególnie ważnych dziedzin, w którycł
przejawiała się ta dominacja, była sfera seksualności. Przywód
com kościelnym tego okresu udało się przeforsować znany od dawna
lecz dotąd raczej mniejszościowy pogląd o konieczności zachowa
nią całkowitej abstynencji seksualnej przez kler jako powszechni'
i bez wyjątków obowiązującą normę. Zarazem przywódcy ruehi
reformatorskiego postawili sobie za cel wyegzekwowanie rygory
stycznych standardów zachowania seksualnego od ogółu wiei
nych. Narzędziem do realizacji tego celu było kształtujące się o
XII wieku z wcześniejszych nieco przypadkowych kompilacji prz
wo kanoniczne. Początkowo ten spory ferment intelektualny zns
lazł niewielki oddźwięk w Polsce. Struktury kościelne były wóv
czas jeszcze za słabe, a społeczeństwo zbyt przesiąknięl
mentalnością pogańską. Jednak od końca XII wieku Kościół po
ski, częściowo z własnej inicjatywy, częściowo z inicjatywy papii
stwa, zaczął powoli nadrabiać zaległości. Znaczącym świadectwo]
tego procesu jest wprowadzenie do polskiego prawodawstwa k
ścielnego przez legata Piotra z Kapui w roku 1198 nakazu zawi
ranią małżeństw in facie Ecciesiae - wcześniej niż analogiczr
zapis znalazł się w prawie powszechnym.

Kościół stopniowo przejmował funkcję rodu w egzekwowaniu
zasad moralności. Etapem pośrednim był okres ingerencji władcy,
wypływającej z zasady compelle intrare. Przykładem mogą tu być
przepisy Bolesława Chrobrego na temat karania nielegalnego
współżycia seksualnego. Istotnym przejawem wzmacniania pozy-
cji Kościoła w tej dziedzinie było stopniowe ograniczanie liczby
przestępstw seksualnych, karanych przez prawo świeckie, na
rzecz prawa i sądownictwa kościelnego. Już w okresie spisywania
najstarszego zwodu polskiego prawa zwyczajowego (przełom XIII-
-XIV wieku) obejmowało ono tylko zgwałcenie i uprowadzenie ko-
biety wbrew woli jej rodziców. W późniejszym średniowieczu wi-
doczne stawały się różnice w tej dziedzinie między kształtującymi
się w tym okresie stanami społeczeństwa polskiego. Najbardziej
rygorystycznej kontroli poddana była, rzecz jasna, seksualność
stanu duchownego, najluźniejsza kontrola spotykała szlachtę. Je-
dynym przestępstwem seksualnym w obowiązującym ją prawie
ziemskim było zgwałcenie i uprowadzenie. Szlachta z dużą nie-
chęcią odnosiła się do rozciągania kościelnej kontroli nad małżeń-
stwem. Rygorystyczne bowiem egzekwowanie zasad egzogamii,
obowiązku dobrowolnej zgody małżonków na zawarcie związku
i zasady nierozerwalności małżeństwa uderzało w prowadzoną przez
rody szlacheckie politykę pozyskiwania korzyści politycznych
i majątkowych w drodze traktowanych instrumentalnie układów
małżeńskich. Poza tym późnośredniowieczna szlachta uważała
ścisłą kościelną kontrolę za naruszenie jej przywilejów i wolności.
Najjaskrawszym przejawem tego konfliktu był ciągnący się przez
dziesięciolecia spór o obowiązek głoszenia zapowiedzi. Z drugiej
strony, właśnie w warstwie szlacheckiej najszybciej i najskutecz-
niej (choć też nie do końca) udało się wyeliminować konkubinat,
zastąpiony przez zawierane według norm kościelnych małżeń-
stwo. Niewiele mamy danych na temat oddziaływania Kościoła
na moralność warstw chłopskich. Źródła etnograficzne z XIX i XX
wieku świadczą jednak o tym, że wpływ ten był stosunkowo po-
wierzchowny. W sferze wyobrażeń mieszkańców wsi polskiej mie-
szały się elementy pogańskie i chrześcijańskie. Zachowania sek-
sualne mieszkańców miast były poddane kontroli tak ze strony

246

prawa kościelnego, jak i świeckiego, w którym czynem karalny
było, oprócz gwałtu, także cudzołóstwo, bigamia, konkubinat (jął
szczególna forma jawnego cudzołóstwa) oraz niektóre formy fo
nicatio (na przykład współżycie czeladnika z córką majstra). B]
może wiązało się to z faktem, że ze względu na swoją specyfik
(koncentracja dużej liczby ludzi na małej przestrzeni, znaczn
anonimowość jednostki w tłumie) duże miasto stwarzało więks2
niż wieś pokusy łamania norm moralnych, w tym także moraln<
ści seksualnej, stwarzając zarazem możliwości wcielenia tych p(
kuś w życie. Zauważalna jest tendencja do rozszerzania obszar
zachowań, poddanych kontroli i represji ze strony miasta u schy
ku średniowiecza i we wczesnej nowożytności. Należy jedna
stwierdzić, że w Polsce procesy te były opóźnione i w zasadzi
osłabione w stosunku do Europy Zachodniej. To samo dotycz
innych tendencji przełomu średniowiecza i nowożytności -
wzmożonego prześladowania czarownic i tak zwanych sodomitów
To drugie było, jak twierdzą niektórzy uczeni, swego rodzaju "me
skim odpowiednikiem" polowań na czarownice. W późnośrednic
wiecznej Polsce brakuje przykładów represji wobec sodomitów
a procesy czarownic były nieliczne i ani razu nie kończyły sii
wykonaniem wyroku śmierci. Brakowało w nich też tak istotnegi
na Zachodzie elementu paktu z diabłem, którego ważnym elemen
tem było współżycie cielesne.

Przedstawiony powyżej obraz seksualności mieszkańców Poi
ski średniowiecznej nie jest, rzecz jasna, obrazem pełnym. Jął
wspomniałem we wstępie, praca niniejsza jest pierwszą próbt
przybliżenia tej nie zbadanej dotąd tematyki. Wiele problemów
wymaga dalszych, bardziej szczegółowych analiz. Są to przede
wszystkim badania źródeł nie wydanych drukiem. Należałoby
więc w przyszłości szczegółowo, na ile pozwala to stan zachowanie
źródeł, zbadać praktykę sądów kościelnych w dziedzinie spraw
małżeńsko-seksualnych, w miarę możności przy zastosowaniu me-
tod statystycznych. Dzięki temu można byłoby otrzymać na przy-

kład pełniejszy obraz stanu świadomości prawnej społeczeństwa
w dziedzinie prawa małżeńskiego, a także uzyskać dane, pozwa-
lające odtworzyć stan zdrowia seksualnego społeczeństwa (sprawy
o rozwód z powodu niemożności skonsumowania związku). Kolej-
nym ważnym kierunkiem badawczym byłoby zbadanie średnio-
wiecznej literatury medycznej, szczególnie traktatów naukowych
powstałych w kręgu Akademii Krakowskiej. Wystąpienie na so-
borze w Bazylei Jana z Ludziska, który domagał się zniesienia
celibatu, odwołując się do ówczesnej wiedzy medycznej, wskazuje
na istnienie takich zainteresowań w środowisku Akademii. Nale-
żałoby przy tym oczywiście przeprowadzić porównania z analogi-
cznymi dziełami, powstałymi w innych ośrodkach. Wstępem do
takich badań powinna być analiza zbioru rękopisów Biblioteki
Jagiellońskiej pod kątem występowania wśród nich stosownych
prac. Ważne byłoby również zbadanie prac polskich teologów śre-
dniowiecznych, szczególnie z zakresu filozofii oraz teologii moral-
nej, a także recepcji analogicznych dzieł obcych w Polsce. Istotne
byłoby poza tym przebadanie związanej z terenami etnicznie pol-
skimi późnośredniowiecznej literatury superstycjologicznej (na
przykład śląskiej) pod kątem występowania w nich opisów prak-
tyk z zakresu magii miłosnej, płodnościowej oraz środków anty-
koncepcyjnych. Odrębnym problemem są studia nad elementami
seksualnymi w źródłach niepisanych. Analogie zagraniczne wska-
zują, że owocne mogłoby się okazać na przykład badanie rysunków
marginesowych, miniatur inicjałowych, detali architektonicznych
kościołów, a także drobnych znalezisk archeologicznych. Na za-
kończenie należy wspomnieć o jeszcze jednym postulacie badaw-
czym, nie związanym wprawdzie bezpośrednio ze średniowieczem,
a mianowicie zbadaniem recepcji i ewolucji omówionych w powyż-
szej pracy norm prawnych i motywów literackich (na przykład

opinie o życiu władców) w późniejszych epokach, aż do współczes-
ności.