ARCH. MED. SąD. KRYM., 2007, LvII, 420-426 PRACE POGLąDOWE
Stefan Raszeja*
Dziś i jutro tanatologii sądowo-lekarskiej
Today and tomorrow of forensic thanatology
Z Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej AM w Gdańsku
Kierownik: dr hab. Z. Jankowski
Przedstawiono istotę badania pośmiertnego, jego miej- Słowa kluczowe: tanatologia, ustalanie czasu
sca szczególnego wśród innych działów medycyny
śmierci i jej mechanizmu, badania bio- i tanato-
sądowej. Zwrócono uwagę na rolę, jaką w rozwoju me- chemiczne
dycyny sądowej odegrało coraz lepsze poznanie zjawisk
Key words: thanatology, determination of the
zachodzących w okresie umierania i bezpośrednio po
time and mechanism of death, bio- and thanato-
śmierci. Odniesiono się do postępu w zakresie ustalania
chemical analysis
czasu śmierci, jak i oceny cech przyżyciowości obrażeń
stwierdzonych w obrębie zwłok. Zwrócono uwagę na
Medycyna sądowa jest niewątpliwie samodzielną
potrzebę szerszego wykorzystywania wyników badań
nauką lekarską, ale jej pogranicza są bardzo sze-
bio- i tanatochemicznych dla ustalania przyczyny śmierci
rokie: od nauk przyrodniczych do nauk prawnych
i jej mechanizmu. Przytoczono przykłady postępu w tej
i społecznych. Posługując się lekarską i biologiczną
dziedzinie, przywołując szereg prac opublikowanych
metodyką badawczą, uzyskane wyniki dyscyplina
w tym zakresie, zwłaszcza w Polsce. W końcu wskazano
ta przekazuje w głównej mierze na użytek wymiaru
na konieczność podniesienia poziomu szkolenia lekarzy
sprawiedliwości i organów ścigania, stąd jej trady-
w zakresie tanatologii.
cyjna nazwa  medycyna sądowa . W przeszłości
(w xIx i xx wieku)  zgodnie z ogólnym trendem
The essence of post-mortem examination and its special
obserwowanym w Europie  od specjalności tej
place among other disciplines of forensic medicine
oddzieliły się : kryminalistyka i psychiatria sądowa,
were presented. Attention was drawn to the role of
z którymi jednak nadal współpracujemy. Natomiast
better understanding of phenomena occurring during
niezwykle intensywny rozwój chemiczno-toksykolo-
and directly after death in the development of forensic
gicznych i hemogenetycznych metod badawczych
medicine. Progress in determination of the time of death
spowodował, że takie działy jak: toksykologia
and in estimation of the intravital character of injuries
i serohematologia lub genetyka sądowo-lekarska
found on the corpse was discussed. The need for
w dużym stopniu wyemancypowały się i nie odry-
a wider application of results of bio- and thanatochemical
wając się od medycyny sądowej, stanowią nowe,
analyses in determination of the cause of death and its
ważne jej działy, co zapewnia najwyższy poziom
mechanism was emphasized. Examples of progress
usług w tym zakresie. Ta nauka  obojętnie czy
in this domain were presented, based on a number of
pozostajemy przy tradycyjnej, czy też nowej jej
papers published in this field, especially in Poland. Finally,
nazwie ( medycyna prawna ) ma nieograniczone
the author pointed to the necessity of upgrading training
perspektywy rozwojowe, wynikające z jednej stro-
of medical doctors in the field of thanatology.
ny z postępu nauk przyrodniczych, z drugiej zaś,
ze zmieniających się form współczesnego życia
i doskonalenia prawa. Trzeba przy tym podkreślić,
* Prof. dr hab. med. dr h. c., emer. kierownik Katedry i Zakładu
że kierunek sądowy, jako najważniejszy kierunek
Medycyny Sądowej Akademii Medycznej w Gdańsku
naszej dyscypliny, od początku jej powstania, obej-
Nr 4 TANATOLOGIA SąDOWO-LEKARSKA 421
muje przede wszystkim ustalanie, a następnie inter- wał rozchwianie niektórych klasycznych kanonów
pretowanie faktów, które wiążą się z przestępstwami medycyny sądowej. W dziele rewizji poglądów na
przeciwko zdrowiu i życiu człowieka. Amerykanie temat definicji śmierci medycy sądowi w Polsce od
nazywają ten kierunek  patologią sądową (Foren- początku przejęli inicjatywę, walnie przyczyniając
sic pathology). Stanowiąc kwintesencję klasycznej się do ustalenia kryteriów śmierci osobniczej, mają-
medycyny sądowej, kierunek ten obejmuje z jed- cych istotne znaczenie dla transplantacji narządów
nej strony dział orzecznictwa związanego z oceną ze zwłok. Doświadczenia własne w kierowanym
skutków uszkodzeń ciała doznanych przez osoby przeze mnie (przez 30 lat) Zakładzie Medycyny Są-
pokrzywdzone, z drugiej zaś  dział odnoszący dowej w Gdańsku pozwoliły na ocenę praktycznej
się do niezwykle ważnej problematyki przerwania wartości dyskutowanych kryteriów śmierci. Jako
życia ludzkiego, pociągającego za sobą doniosłe przedstawiciel medycyny sądowej miałem zaszczyt
skutki prawne. uczestniczyć w pracy Komisji Krajowej, która osta-
Eksponowanie tych dwóch działów wynika tecznie ustaliła obowiązujące dziś kryteria śmierci
z prostego faktu, że  jak już to niejednokrotnie pod- biologicznej mózgu. Z kolei szereg moich wycho-
kreślałem   właściwy poziom ekspertyz sądowo- wanków (doktorantów, habilitantów) kontynuowało
lekarskich jest jednym z elementów gwarantujących badania naukowe w zakresie reakcji interletalnych
praworządność, a także rzutujących na społeczne i procesów przemian tanatochemicznych [5, 13-14,
odczucie sprawiedliwości [16, 20]. Z rozwojem 24, 29-30].
sądownictwa łączy się postulat stosowania takich Poznanie zjawisk zachodzących w okresie umie-
środków ustalania faktów, które gwarantowałyby rania i bezpośrednio po śmierci, przedstawia jednak
prawdziwość uzyskanych danych. Dotyczy to wartość nie tylko dla lekarzy transplantologów, ale
zwłaszcza ustalania a następnie interpretowania przede wszystkim dla lekarzy-biegłych, którzy są
faktów, które wiążą się z życiem człowieka. Tak więc powoływani przez organa ścigania celem wydania
od rozwoju medycyny sądowej, a co za tym idzie, opinii odnośnie przyczyny śmierci, a także czasu,
od sprawności instytucji prawnych korzystających który upłynął od jej wystąpienia do chwili oględzin
z pomocy tej dziedziny nauki zależy, m.in. usunięcie zwłok. Opinia obducenta może wówczas pozwolić
szeregu niedomagań w procesach sądowych, jak na obalenie alibi osoby podejrzanej. Nie zawsze
zaprzepaszczenie dowodów winy czy przewleka- takie precyzyjne ustalenie jest możliwe, ale wtedy
nie dochodzenia prawdy. Niedomagania te mają do tradycyjnych badań plam opadowych i stężenia
oczywiście również znaczenie moralne, dyskre- pośmiertnego włącza się pomiar temperatury zwłok,
dytują bowiem wymiar sprawiedliwości w oczach a także  jeżeli istnieją takie możliwości  badania
społeczeństwa. reakcji interletalnych, wykorzystując pośmiertną po-
Tę część medycyny sądowej, która związana jest budliwość mięśni szkieletowych lub reakcji różnych
z badaniem faktów dotyczących śmierci, nazywamy tkanek na bodz
ce chemiczne [13-14, 17, 21, 24, 27,
tanatologią, od greckiej nazwy śmierci (Thanatos). 29-30]. Tak przeprowadzona ocena już parokrotnie
Chodzi tu o wiedzę o przebiegu całego procesu posłużyła organom śledczym na zawężenie grona
umierania, gdyż pozwala ona na rekonstrukcję podejrzanych lub określenie stopnia wiarygodności
okoliczności poprzedzających i towarzyszących informacji uzyskanych w toku dochodzenia.
śmierci człowieka. Niejednokrotnie w ciągu swej Jest jednak problem szerszego wykorzystania
60-letniej działalności byłem naocznym świadkiem, wspomnianych wyników badań w codziennej prak-
jak prawidłowo i z dużym znawstwem przepro- tyce lekarza dokonującego oględzin zwłok w tzw.
wadzone oględziny i sekcja zwłok, połączone ze terenie. Przyczyną tego stanu rzeczy są głównie
szczegółowym badaniem dodatkowym, pozwoliły trudności techniczne, chociaż nie bez znaczenia
 mimo trudności wydawałoby się nie do pokonania jest brak inwencji zarówno lekarza, jak i samych
 na uzyskanie wszystkich danych niezbędnych organów śledczych [22]. W tej sytuacji podstawo-
do wykrycia prawdy, do ostatecznego ustalenia wymi metodami ustalania czasu zgonu pozostaje
nie tylko przyczyny zgonu, ale i jego mechanizmu. obserwacja klasycznych znamion śmierci przy uży-
Oczywiście, stała rewizja utartych poglądów, stały ciu prostych i dających się zastosować w każdych
niepokój twórczy towarzyszący adeptom wiedzy, to warunkach metod. Nic dziwnego więc, że w ciągu
nieodłączne elementy postępu naukowego również ostatnich lat powrócono do wykorzystania obserwa-
w naszej dyscyplinie. Jednym z przykładów są właś- cji plam opadowych i stężenia pośmiertnego, doko-
nie osiągnięcia w zakresie tanatologii. nując naukowej weryfikacji dawnych poglądów [3].
Burzliwy rozwój nauk przyrodniczych, odsła- Szczególną uwagę zwrócono jednak na stosunkowo
niając tajemnicę mechanizmów decydujących dużą wartość odpowiednio skorygowanych pomia-
o życiu i śmierci organizmu ludzkiego, spowodo- rów temperatury zwłok. W tym zakresie szczególnie
422 Stefan Raszeja Nr 4
zasłużyli się koledzy z Bydgoszczy [30] poprzez śmierci gwałtownej, których obraz patomorfologicz-
wprowadzenie rejestracji ciągłej pośmiertnego ny jest mało charakterystyczny i sprawia ogromne
spadku temperatury w poszczególnych narządach trudności obducentom (np. w przypadku nietypo-
wewnętrznych i ustalenie własnych nomogramów wego utonięcia lub zagardlenia). Przeprowadzone
pozwalających na bardziej precyzyjne opiniowanie. w gdańskim ośrodku badania nad histochemicznym
W gdańskim zakładzie przeprowadzono również i biochemiczno-enzymatycznym oznaczaniem gli-
próby wykorzystania do tego celu badań procesu kogenu w wątrobie osób zmarłych z ochłodzenia
pośmiertnego zaniku aktywności określonych en- pozwoliły na rozstrzygnięcie ich diagnostycznych
zymów w poszczególnych narządach i tkankach. wartości w przypadkach śmierci z działania zimna
Okazało się to bardzo trudnym zadaniem z uwagi [7]. Dziś wiemy już z całą pewnością, że brak gliko-
na wielopostaciowość czynników wpływających na genu w wątrobie może być jednym z dowodów po-
ten proces. Stwierdzono, że stosunkowo najlepsze zwalających na rozpoznanie tego rodzaju śmierci.
wyniki uzyskuje się stosując badanie utrzymywania Do szczególnie interesujących obiektów ba-
się pośmiertnej aktywności takich enzymów jak LDH dania w okresie interletalnym należą takie związki
lub MDH w wątrobie, co już znalazło zastosowanie chemiczne jak wysokoenergetyczne związki fosfo-
w praktyce oznaczania czasu śmierci w okresie rowe (ATP, fosfokreatyna), wolne kwasy tłuszczowe,
odległym od zgonu [5], kiedy obserwacje klasycz- aminy biogenne wyzwalane przed zgonem wskutek
nych znamion śmierci i reakcji interletalnych już nie działania czynników asfiktycznych (np. w okresie
mogą być przydatne. W tym póz
nym okresie, przy uduszenia gwałtownego) a także kwas mlekowy,
odtwarzaniu czasu zgonu coraz częściej sięgamy którego stężenie w zwłokach wydaje się być zależne
do badań entomologicznych, stojących na coraz od nasilenia anoksji w czasie agonii, jak to wykaza-
wyższym poziomie i cieszących się coraz większym liśmy już 30 lat temu [25].
zainteresowaniem medyków sądowych. Przed kilku Badając poziom metabolitów, których nagroma-
laty swoje obserwacje na ten temat ogłosili koledzy dzenie lub ich spadek w organizmie jest charakte-
z Gdańska [7], w tym roku koledzy z A
odzi [32] rystyczny dla określonych jednostek chorobowych,
a także z Hamburga [6]. Sądzę, że jest to przykład i z tego powodu bywa z reguły wykorzystywany
potwierdzający moją tezę, że coraz lepsze, dogłęb- przez klinicystów, stwierdzono niestety, że więk-
niejsze poznawanie czynników wpływających na ten szość z nich ulega przemianom pośmiertnym, przy
proces, jak i użycie nowoczesnych metod badaw- czym na wynik oznaczeń chemicznych wpływa nie
czych ułatwiających obiektywizację naszych obser- tylko czas pobrania płynu ustrojowego ale również
wacji, pozwoli wkrótce na przekroczenie obecnych rodzaj płynu (krew, płyn mózgowo-rdzeniowy itp.)
granic naszej wydolności orzeczniczej w zakresie a nawet miejsce jego pobrania. Przy zachowaniu
problematyki tanatologicznej oraz na dalszy szybki jednak pewnych warunków pobrania materiału
postęp w tym zakresie. i konfrontacji wyników kilku różnych badań bio-
Mając to na uwadze, podejmowane są w wielu chemicznych, jak również przy uwzględnieniu
krajach europejskich tematy badawcze związane określonych czynników (np. warunki fizyczne
z oceną przyżyciowości obrażeń stwierdzanych w jakich przebywały zwłoki), można pokusić się
w obrębie badanych zwłok. I tu następują rewizje o wykorzystanie uzyskanych rezultatów do ustalenia
dawnych poglądów, a przede wszystkim dokonuje przyczyny śmierci. Zalecane przeze mnie już od
się prób obiektywizacji, zwłaszcza poprzez badania wielu lat [23] oznaczanie mocznika i glukozy (cho-
histochemiczne i histoenzymatyczne, a także bio- ciażby w sposób prosty, przy użyciu odpowiednio
chemiczne [18]. Przykładem wykorzystania znajo- dobranych papierków wskaz
nikowych), zostało
mości zjawisk zachodzących w okresie interletalnym ostatnio wsparte licznymi wskazaniami autorów
do ustalania czasu powstania uszkodzeń ciała  za anglosaskich. Tematykę badawczą dotyczącą
życia , w okresie agonii lub pośmiertnie, są wyniki pośmiertnej diagnostyki bio-(tanato)-chemicznej
badań anglosaskich patologów sądowych, którzy w przypadku śmierci czynnościowej uznali oni za
podkreślają przydatność oznaczania histaminy ważną dla podniesienia poziomu naszego opinio-
w tkankach pobranych z okolicy uszkodzeń powłok wania [11, 27]. Istotnymi polami badawczymi stały
ciała (wyraz
na zwyżka histaminy). Ostatnio mnożą się: metabolizm glukozy (cukrzyca), zaburzenia
się publikacje o wykrywaniu biochemicznych związ- czynności wątroby i nerek, gospodarka wodno-
ków, które mogą być uznane za markery poszcze- elektrolitowa, hipotermia a nawet stany wysokiego
gólnych etapów procesu umierania. pobudzenia przedśmiertnego.
Coraz częściej też włącza się badania bioche- Zachowując krytycyzm w ocenie uzyskanych
miczne (lub tanatochemiczne) do ustalania przy- wyników z uwagi na możliwość ich  zafałszowania
czyny śmierci. Dotyczy to zwłaszcza tych rodzajów poprzez efekty procesów pośmiertnych, została już
Nr 4 TANATOLOGIA SąDOWO-LEKARSKA 423
dość jasno skrystalizowana procedura postępowa- Klasycznym przykładem konieczności stałego po-
nia jak i sposób wyciągania praktycznych wniosków, szukiwania nowych technik badania sekcyjnego
ważnych dla opiniowania sądowo-lekarskiego. jest sprawa tzw.  obrażeń zderzakowych , obser-
Ograniczę się tylko do stwierdzenia, że poprzez wowanych do niedawna bardzo często w obrębie
łączne oznaczanie takich parametrów, jak glukoza, kończyn dolnych u pieszych uczestników wypadku
kwas mlekowy i ciała ketonowe w płynie mózgowo- drogowego. Stwierdzenie takiego  markeru w cza-
-rdzeniowym i ciałku szklistym oka, uwzględniające sie sekcji zwłok pozwalało na odtworzenie szeregu
tzw. wartość sumaryczną, można w sposób istotny okoliczności towarzyszących potrąceniu pieszego
wspomóc diagnozę hiper- i hipoglikemii jako przy- przez pojazd, co okazywało się niezwykle istotne
czyny śmierci. Równie pomocne dla pośmiertnej w procesie sądowym. Tymczasem do zmian tych
diagnozy zaburzeń funkcji wątroby okazały się śród- aktualnie dochodzi coraz rzadziej, w związku ze
sekcyjne badania enzymów wątrobowych, bilirubiny zmianami w konstrukcji samochodów osobowych.
i amoniaku w tych samych płynach ustrojowych (tzn. W tym stanie rzeczy koledzy z Lublina słusznie
w płynie mózgowo-rdzeniowym i ciałku szklistym). poszerzyli badania pośmiertne, o odpowiednie
W przypadku podejrzenia, że przyczyną śmierci otwarcie stawów kolanowych i nacięcie piszczeli
mogłaby być ostra niedomoga nerek, diagnostyka oraz kości udowych, w celu wykazania zespołu ob-
powinna opierać się na analizach kreatyniny i mocz- rażeń charakterystycznych dla urazu działającego
nika, przy czym oceniając stężenie tych substratów z określonego kierunku. Badanie to  mam nadzieję
można dojść do miarodajnych wniosków. Na większe  stanie się rutynowym poszerzeniem sądowo-lekar-
trudności natrafia się w przypadku, gdy podejrzewa skiej sekcji w przypadku badania zwłok pieszego
się, że odpowiedzialne za śmierć denata są zabu- uczestnika wypadku drogowego i przyczyni się do
rzenia gospodarki wodno-elektrolitowej. Badane pełniejszego odtworzenia mechanizmu doznanego
parametry elektrolitowe można oceniać wyłącznie urazu [12]. Niedawno, prawie równolegle, autorzy
w zestawieniu z innymi wynikami badań pośmiert- z Gdańska i z Krakowa zaprezentowali stosunkowo
nych (morfologicznych i toksykologicznych). proste, ale precyzyjne metody badania odcinka szyj-
Interesujące spostrzeżenia dotyczą diagnostyki nego kręgosłupa i rdzenia kręgowego [4, 31]. Sto-
nagłej śmierci poprzedzonej stanem wysokiego sowanie specjalnej techniki sekcyjnej w przypadku
pobudzenia. Stan taki aktywuje układ sympatyczny, podejrzenia urazu kręgosłupa szyjnego u licznych
co powoduje masywny  wysyp katecholamin do ofiar wypadków drogowych jest równie niezbędne,
krwiobiegu. Dla potwierdzenia takiej reakcji streso- jak lepsze poznanie biomechaniki urazów tej oko-
wej nadaje się więc proste oznaczanie adrenaliny licy ciała. I wreszcie już całkiem niedawno koledzy
i noradrenaliny w surowicy, płynie mózgowo-rdze- z Poznania, analizując stwierdzone w czasie sekcji
niowym i ciałku szklistym. Znane są już wartości zwłok złamania kości klatki piersiowej, zapropono-
stężeń tych katecholamin, charakterystyczne dla wali nową technikę ich badania i wykazali jej przy-
określonych stanów pobudzenia [27]. Te same ba- datność w opiniowaniu sądowo-lekarskim poprzez
dania mogą być wykorzystane również przy badaniu możliwość precyzyjniejszego ustalenia mechanizmu
zmarłych w hipotermii. Oczywiście, pośmiertna powstałych obrażeń klatki piersiowej [28].
analityka bio- czy tanato-chemiczna nie może za- Z kolei, jeżeli u kierowcy pojazdu, który zginął
stąpić patomorfologicznej diagnostyki sekcyjnej, ale w wypadku drogowym, nie znajdujemy żadnych
może ją  nieraz w sposób decydujący  uzupełnić zmian urazowych lub chorobowych, musimy pa-
lub wesprzeć. Do tej serii prac sądowo-lekarskich miętać o coraz częściej rozpoznawanej śmierci
zaliczyć można interesującą publikację kolegów wskutek  uduszenia pozycyjnego , stanowiącego
z Lublina, którzy zwrócili uwagę na fakt, że ozna- szczególny rodzaj uduszenia gwałtownego. Me-
czanie acetonu i kwasu betahydroksymasłowego chanizm śmierci polega tu na ostrym niedotlenieniu
posiada istotną wartość dla wyjaśnienia patomecha- mózgu w związku z zaburzeniami wentylacji płuc
nizmu śmierci nagłej, zwłaszcza poprzez wykazanie w następstwie niefizjologicznego ułożenia ciała,
przedśmiertnych zaburzeń metabolicznych [2]. upośledzającego ruchomość klatki piersiowej
W realizacji podstawowego zadania stawianego i drożność górnego odcinka dróg oddechowych.
lekarzowi-biegłemu przez prokuraturę, tj. możliwie Koledzy z Gdańska, autorzy doniesienia na ten
precyzyjnego ustalenia przyczyny śmierci, pomoc- temat, które ukazało się 2 lata temu w Archiwum
nymi są nie tylko badania drobnowidowe (jak to Medycyny Sądowej [8], słusznie uważają, że
pięknie po polsku określano dawniej badania mikro- świadomość takiego mechanizmu śmierci uła-
skopowe) oraz bio- czy tanatochemiczne  o których twi wyjaśnienie okoliczności śmierci gwałtownej
przed chwilą mówiłem  ale również stosowanie w przypadku braku zmian urazowych, które tłuma-
nowych makroskopowych metod badania zwłok. czyłyby przyczynę zgonu.
424 Stefan Raszeja Nr 4
A TERAZ, CO DALEJ Z ROZWOJEM wicieli medycyny sądowej z ekspertami z zakresu
TANATOLOGII SąDOWEJ? różnych działów techniki musi zostać zwielokrot-
niona. Działania kooperacyjne medyków sądowych
Aktualne przemiany społeczno-gospodarcze inżynierami przy analizie wypadków drogowych,
w naszym państwie oraz zmiany stosunków demo- a także z kryminalistykami w przypadkach maso-
graficznych stwarzają nowe wzorce osobowości, wych katastrof, mające na celu wydawanie opinii
które nie pozostają bez wpływu na objawy patolo- kompleksowych, wymagać będą ostatecznego
giczne życia społecznego. Udział medycyny sądo- wypracowania reguł postępowania interdyscyplinar-
wej w badaniu tych przemian, a w szczególności nego. Tak przedstawiony szkic głównych kierunków
w kryminologicznej ocenie przestępstw i wypadków rozwojowych medycyny sądowej wydaje się być
będzie niezbędny. Z kolei coraz wyższy stopień zgodny z aktualnym trendem kształtującym oblicze
świadomości sprawców przestępstw będzie wy- tej dyscypliny naukowej, który z kolei oparty jest na
magał stosowania coraz precyzyjniejszych metod prognozach wynikających z obserwacji procesów
ścigania [16]. Od przedstawicieli medycyny sądowej zachodzących w krajach Unii Europejskiej.
wymagać się będzie nie tylko coraz dokładniej- Zwracając uwagę na postęp w zakresie badań
szego określania faktu śmierci i czasu powstania pośmiertnych, którego jesteśmy świadomi, chciał-
uszkodzeń ciała, ale również coraz szerszej i pre- bym jednocześnie podkreślić, że będzie on miał
cyzyjniejszej identyfikacji zwłok osoby nieznanej, tylko wtedy przełożenie do praktyki, gdy lekarze-
wprowadzenia nowych metod chemiczno-toksyko- biegli dokonujący oględzin i sekcji zwłok, będą do
logicznych dla rozpoznania zatruć spowodowanych tych procedur odpowiednio przygotowani poprzez
nowymi, a szeroko rozpowszechnionymi środkami częste szkolenia, a organ zlecający (prokuratura)
chemicznymi lub farmaceutykami. Jednym z wielu będzie szeroko z nich korzystał, nie dopuszczając
przykładów unowocześnienia metod toksykologicz- do podejmowania tych czynności przez przygod-
nych może być wykorzystanie badań molekular- nych, zupełnie nieprzygotowanych biegłych.
nych przy identyfikacji środka toksycznego, który Niedawno jeden ze znanych tygodników nie-
przyczynił się do zejścia śmiertelnego. Koledzy mieckich ( Die Zeit ) uznał cały system urzędowego
z Wrocławia w ostatnim zeszycie naszego Archiwum ustalania faktu śmierci w Republice Federalnej win-
[1] wskazali na możliwość identyfikacji materiału nym licznych przypadków niewłaściwego rozpozna-
pochodzącego z grzybów halucynogennych po- nia przyczyny śmierci i wszczął alarm, że Niemcy są
przez wykazanie specyficznych sekwencji DNA przy  rajem dla morderców , gdyż co najmniej co drugie
pomocy techniki PCR. zabójstwo pozostaje w ogóle nie wykryte [15]. Na
Postępująca urbanizacja i motoryzacja, a także podstawie ankiet przeprowadzonych wśród nie-
inne czynniki środowiskowe, będą nieuchronnie mieckich lekarzy rodzinnych ustalono, że 32% an-
w coraz większym stopniu wywoływały stany napięć kietowanych dokonując oględzin zmarłego w ogóle
leżące u podstaw szeregu tzw. chorób cywiliza- go nie rozbiera. Nasze obserwacje też wskazują
cyjnych, które jeśli kończą się nagłym zgonem, na szereg niedomagań w tym zakresie. W jednym
zwłaszcza  sercowym , budzą podejrzenie śmierci przypadku lekarz rejonowy wezwany przez rodzinę
gwałtownej i są przedmiotem dochodzenia prokura- do zmarłego, wypisał kartę zgonu bez rozbierania
torskiego. Badania naukowe polskich katedr medy- pacjenta, podając jako przyczynę śmierci naturalnej
cyny sądowej poświęcone wyjaśnianiu mechanizmu zawał serca (pacjent rzeczywiście kiedyś leczył się
nagłej śmierci z przyczyn chorobowych u dzieci z powodu choroby wieńcowej). Zwłoki przewiezio-
(w tym SIDS) i u dorosłych, przyniosły wiele nowych no do chłodni Zakładu Medycyny Sądowej celem
danych ułatwiających niezwykle trudną diagnostykę ich przechowania. Laboranci rozbierając zwłoki
pośmiertną w tego rodzaju przypadkach. Ten kieru- zauważyli ranę kłutą klatki piersiowej. Podjęte wów-
nek badań będzie przez medycynę sądową inten- czas na polecenie prokuratury oględziny i sekcja
sywnie rozszerzany tym bardziej, że dysponujemy zwłok potwierdziły ten fakt i pozwoliły na zebranie
nowymi technikami badawczymi, głównie bioche- dalszych danych dotyczących mechanizmu śmier-
micznymi (o czym wyżej już wspominałem). ci, co było początkiem właściwego postępowania
W chwili obecnej nikt rozsądny nie podaje w sprawie tego zabójstwa. W innym przypadku żona
w wątpliwość, że udział specjalistów z dziedziny samobójcy  ze wstydu zdjęła ciało męża z pętli
medycyny sądowej w analizie wypadku drogowego, wisielczej. Przybyły lekarz zastał jej męża leżącego
katastrofy lotniczej lub wypadku w pracy jest tak na tapczanie, ubranego w pulower-golf, zasłaniający
samo niezbędny jak w sprawach innych przestępstw szyję i wydał zaświadczenie o nagłej śmierci  ser-
przeciwko życiu człowieka, ale istniejąca (niestety cowej . Dopiero pracownik zakładu pogrzebowego
tylko w niektórych ośrodkach) współpraca przedsta- stwierdził wyraz
ną bruzdę wisielczą na szyi.
Nr 4 TANATOLOGIA SąDOWO-LEKARSKA 425
Czy trzeba dawać więcej przykładów, by po- 3. Garbowska-Górska A., Kosicki M.: Analiza
stulować baczniejsze zwrócenie uwagi na zagad- dynamiki rozwoju plam pośmiertnych. Post. Med.
nienia szkolenia lekarzy w zakresie prawidłowego Sąd., 1998, 5, 111.
dokonywania oględzin zwłok przed wydaniem tzw. 4. Gos T., Raszeja S.: Postmortem activity of lactate
 Karty zgonu ? and malate dehydrogenase in human liver in relation to
Poziom kształcenia studentów i lekarzy z zakresu time after death. Int. J. Legal. Med., 1993, 106, 1, 25.
tanatologii sądowej albo szerzej  patologii sądo- 5. Hecht L., Klitzbach H., Schroeder H., Pueschel
wej , jako klasycznego działu medycyny sądowej, K.: Einfluss von Methadon auf die Entwicklung von
był przez wiele lat przedmiotem szczególnej troski, Lucilia sericates. Rechtsmed., 2007, 17, 83.
zarówno Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa 6. Jankowski Z.: Ocena przydatności histoche-
Medycyny Sądowej i Kryminologii, jak i Krajowego micznego badania zawartości glikogenu w wątrobie
Zespołu Specjalistycznego ds. Medycyny Sądo- dla diagnostyki śmierci z ochłodzenia: rozpr. habil.
wej, który działał przed laty. Oby ten temat stał Ann. Acad. Med. Gedan., 2003, 33, Supl. 8.
się w najbliższym czasie pierwszoplanowym dla 7. Jankowski Z., Wilmanowska A., Pieśniak D.,
kierowników katedr medycyny sądowej w Polsce. Kubiak A.: Uduszenie pozycyjne jako przyczyna
Trzeba pamiętać, że z
le wykonana sekcja zwłok śmierci w wypadku drogowym u kierowcy samo-
i niestarannie sporządzony protokół z tej czynności chodu osobowego po  dachowaniu . Arch. Med.
mogą prowadzić do zniszczenia dowodów lub  co Sąd. Krym., 2004, 54, 2-3, 163.
gorsze  do przyjęcia błędnej wersji zdarzenia za 8. Jankowski Z., Zbychorski R., Raszeja S.:
prawdziwą. Prawidłowo wykonane badania po- Histomorphologie der Lunge bei akuter Blaehung
śmiertne (oględziny i sekcja zwłok wraz z niezbęd- und chronischem Emphysem. Krimin. Forens. Wiss.,
nymi uzupełniającymi badaniami laboratoryjnymi) 1988, 71-72, 35.
jest w wielu przypadkach jedynym dowodem prze- 9. Kaczorowska E., Pieśniak D., Szczerkowska
stępstwa lub niewinności. Z.: Wykorzystanie metod entomologicznych w pró-
Porównując nasz system organizacyjny z obo- bach określenia daty zgonu: opis przypadków. Arch.
wiązującym lub co najmniej zalecanym przez Med. Sąd. Krym., 2004, 54, 2-3, 169.
Unię Europejską, zapoznałem się swego czasu 10. Kernbach-Wighton G.: Moeglichkeiten post-
(jeszcze przed naszym przystąpieniem do Unii) mortal-biochemischer Diagnostik. Rechtsmed.,
z tzw.  memorandum sewilskim uchwalonym przez 2006, 16, 1, 27.
przedstawicieli parlamentu Unii [16]. Znajduje się 11. Mądro R., Teresiński G.: O możliwości wnio-
tam m.in. zapis, że katedry medycyny sądowej  skowania na temat okoliczności potrącenia piesze-
z uwagi na fakt, że działalność ich  posiada najwyż- go na podstawie obrażeń w obrębie stawów kolano-
sze znaczenie zwiększając bezpieczeństwo prawne wych. Z Zagadnień Nauk. Sąd., 1997, 35, 96.
obywatela i chroniąc ofiarę  muszą dysponować 12. Miścicka-śliwka D., śliwka K., Planutis G.,
aparaturą pomiarową i urządzeniami  zapewniają- Górna E.: Badania nad reaktywnością tętnicy ogo-
cymi najwyższy poziom opiniowania we wszystkich nowej szczura na ergotaminę w aspekcie ustalania
sprawach zlecanych przez instytucje prawne . czasu śmierci. Post. Med. Sąd., 1988, 1, 255.
Jak widać postulaty te zobowiązują rządy państw 13. Miścicka-śliwka D.: Alfaadrenergiczne re-
członkowskich Unii Europejskiej do intensywniejszej akcje interletalne tętnic ludzkich. Post. Med. Sąd.,
pomocy w rozwoju medycyny sądowej. Trzeba 1995, 2, 81.
o tym przypominać odpowiednim instytucjom od- 14. Nehm K.: Die Bedeutung der Rechtsmedizin
powiedzialnym za ten rozwój obecnie, po naszym fuer ein rechtsstaatliches Strafverfahren. Rechts-
 wejściu do Unii. med., 2000, 10, 4, 122.
15. Raszeja S.: Quo vadis medicina forensis?
PIśMIENNICTWO Post. Med. Sąd. Krym., 1995, 2, 19.
16. Raszeja S.: Badania procesów zachodzących
1. Adamczyk A., Sadakierska A., Janoszka J., w okresie interletalnym. Pol. Tyg. Lek., 1975, 30, 2, 75.
Rymkiewicz A., Dobosz T.: Halucynogenne grzyby- 17. Raszeja S.: O możliwościach histo- i bioche-
łysiczki (Psilocybe). Część II. Arch. Med. Sąd. Krym., micznego określania czasu powstania uszkodzeń
2007, 57, 285. ciała. Patol. Pol., 26, 1, 1.
2. Buszewicz G., Teresiński G., Bańka K., Mądro 18. Raszeja S.: Tanatologia i jej granice. Arch.
R.: Ocena przydatności diagnostycznej współczyn- Med. Sąd. Krym., 1985, 35, 4, 238.
nika betahydroksymaślan/aceton w sądowo-lekar- 19. Raszeja S.: Proces umierania i związane
skiej diagnostyce nagłych zgonów. Arch. Med. Sąd. z nim problemy opiniodawcze. Probl. Praworząd.,
Krym., 2007, 57, 289. 1985, 36, 2, 40.
426 Stefan Raszeja Nr 4
20. Raszeja S.: Progres dans la determination 27. Sobol J., Kordek K., Kołowski J., Kis-Wojcie-
du moment de la mort. Acta. Med. Legal. Soc., chowska M., Przybylski Z.: Morfologia i diagnostyka
1987, 37, 23. mechanizmów złamań kości klatki piersiowej  wy-
21. Raszeja S.: Rola lekarza przy oględzinach korzystanie w opiniowaniu sądowo-lekarskim. Arch.
zwłok na miejscu ich znalezienia. Zdr. Publ., 1988, Med. Sąd. Krym., 2007, 57, 302.
99, 9, 478. 28. śliwka K.: Ocena pośmiertnej pobudliwości
22. Raszeja S.: Zastosowanie papierków wskaz
- elektrycznej mięśnia szkieletowego szczurów i jej
nikowych w diagnostyce sekcyjnej. Arch. Med. Sąd. znaczenie dla określania czasu śmierci. Ann. Acad.
Krym., 1970, 20, 121. Med. Gedan., 1984, 14, 9.
23. Raszeja S., Bardzik S.: Die Bedeutung 29. śliwka K., Miścicka-śliwka D.: Badania nad
der Brauchbarkeit interletaler Reaktionen der przydatnością wybranych punktów pomiarowych
Schweissdruesen zur Bestimmung der Todeszeit. temperatury zwłok dla określenia czasu śmierci na
Z. Rechtsmed., 1970, 67, 223. podstawie wielopunktowej ciągłej rejestracji tempe-
24. Raszeja S., Dziedzic T., Olszewska I.: Poziom ratury. Arch. Med. Sąd. Krym., 1985, 35, 2, 85.
kwasu mlekowego we krwi w niektórych rodzajach 30. Woz
niak K.: Badania odcinka szyjnego rdze-
śmierci nagłej. Arch. Med. Sąd. Krym., 1971, 21 nia kręgowego oraz odcinka szyjnego kręgosłupa
Supl., 49. podczas sekcji sądowo-lekarskiej. Post. Med. Sąd.,
25. Raszeja S., śliwka K.: Ustalanie  czasu śmier- 1999, 5, 119.
ci w świetle piśmiennictwa rodzimego. Arch. Med. 31. Żydek L., Barzdo M., Michalski M., Meissner
Sąd. Krym., 1986, 36, 2, 91. E., Berent J.: Wykorzystanie metod entomologicz-
26. Saternus K., Kernbach-Wighton G.: Restraints nych do oceny czasu zgonu  opis przypadków.
of excited persons; Research in Legal Medicine. Arch. Med. Sąd. Krym., 2007, 57, 347-354.
Schmidt-Roemhildt, Lubeck, 2002, 28, 55-74.