IX
Europa po drugiej wojnie światowej
Światowe cele agresorów, którzy rozpętali drugą wojnę, światowy zasięg sojuszów i frontu walki przeciw nim
implikowały też globalne rozstrzygnięcia powojenne. Wypracowała je Wielka Trójka, ale widać było, że Wielka
Brytania, która do wojny wchodziła jako pierwszoplanowe mocarstwo europejskie i światowe, kończyła ją na
pozycji ustępującej obu pozostałym partnerom. Wysiłek wojenny ją osłabił, a w rozstrzygnięciu zmagań
przeważającą rolę odegrały potencjały amerykański i radziecki. Także powojenne oblicze Europy było dziełem tych
dwóch potęg - nie tylko światowych swoją rangą, ale i nieeuropejskich. Znaczenie dawnych mocarstw
europejskich zmalało. Wielka Brytania i Francja, nie mówiąc o pokonanych Niemczech i Włoszech, nie odzyskały
pozycji, jaką miały na kontynencie w okresie międzywojennym. Nastąpiło odwrócenie dawnej zależności, sprzed
roku 1914: teraz porządek europejski był odzwierciedleniem porządku światowego.
Zbudowana przez wojnę koalicja państw zachodnich, demokratycznych i kapitalistycznych, ze Związkiem
Radzieckim, mocarstwem o zupełnie innym cha
102

rakterze i bardziej niż kiedykolwiek gotowym do realizowania swoich własnych celów o zasięgu światowym, nie
miała szans na przetrwanie. Szybko zarysował się dwubiegunowy podział świata, określający globalny układ sił.
Znalazło to też odbicie w podziale starego kontynentu.
Niemcy po roku 1945
Pierwszoplanowym problemem odnoszącym się do przyszłości Europy był problem niemiecki. Politykę wobec
Niemiec wypracowywała Wielka Trójka już w czasie wojny. Przyjęta w roku 1943 zasada bezwarunkowej
kapitulacji miała przeciwdziałać wzajemnym podejrzeniom o próby zawarcia pokoju separatystycznego, ale
wywodziła się też z założenia, utożsamiającego w tym momencie państwo niemieckie ze zbrodniczym systemem
nazistowskim.
Konsekwencją owego założenia było to, że kapitulacja reżimu oznaczała zarazem zniknięcie państwa. Zastąpione
miało być ono okupacją sprawowaną przez zwycięzców. Zasady tej okupacji nie zostały od razu ustalone -
zdaniem niektórych autorów Stalin liczył przez jakiś czas na utrzymanie jedności Niemiec i przejęcie kontroli nad
całym ich obszarem. Stopniowo jednak w czasie rozmów prowadzonych w obrębie Wielkiej Trójki doszło do
przyjęcia zasady podziału Niemiec na cztery strefy okupacyjne. Do trzech mocarstw dołączono Francję - nie
odpowiadało to roli, jaką odegrała w czasie wojny, miało natomiast dopomóc jej w odzyskaniu statusu mocarstwa.
Zależało na tym premierowi Wielkiej Brytanii, Winstonowi Churchillowi, świadomemu słabnącej pozycji światowej
Europy. Podział Niemiec znalazł także odzwierciedlenie w po
103

T
dziale ich stolicy na cztery sektory, mimo iż w całości znajdowała się w strefie radzieckiej. Decyzje w tej sprawie
podjęte zostały w Jałcie, potwierdzone zaś i sprecyzowane na konferencji w Poczdamie, obradującej już po
kapitulacji Niemiec (17 lipca - 2 sierpnia 1945 roku). Podobnie było z zasadami polityki okupacyjnej
(demilitaryzacja, denazyfikacja, w perspektywie demokratyzacja i decentralizacja). Założeniem konferencji
poczdamskiej było przygotowanie przyszłego traktatu pokojowego. Ponieważ do wypracowania go nie doszło,
uchwała kończąca konferencję stała się podstawą polityki zwycięzców wobec Niemiec.
Możliwość realizowania własnej polityki przez każde z czterech państw w jego strefie okupacyjnej sprzyjała
powstawaniu i pogłębianiu różnic. W praktyce Niemcy stały się terenem rozgrywki między coraz bardziej
zantagonizowanymi niedawnymi sojusznikami. W swojej strefie Związek Radziecki wprowadzał własne
rozwiązania polityczne i gospodarcze, czyniąc z niej element całej rozległej sfery wpływów rozciągniętej w Europie
Środkowej. W zachodnich Niemczech Stany Zjednoczone i Wielka Brytania współpracowały w polityce
kształtowania nowych Niemiec odpowiadających wzorcom demokracji zachodnich. Współpraca ta doprowadziła
do integracji obu stref w tzw. Bizonię (od 1 stycznia 1947 roku). Wobec coraz wyraźniej rysującej się
dwubiegunowości stosunków europejskich, Francja zrezygnowała z prób realizacji własnej polityki wobec
Niemiec; przyłączenie strefy francuskiej zmieniło Bizonię w Trizonię (8 kwietnia 1949 roku), która wkrótce
przekształciła się w związane z Zachodem państwo niemieckie (Republikę Federalną Niemiec, 7 września 1949
roku). W odpowiedzi strefa radziecka stała się drugim państwem niemieckim Niemiecką Republiką Demokratyczną
(7 października
104

1949 roku). Proces odtwarzania zlikwidowanej po drugiej wojnie światowej państwowości niemieckiej przebiegał w
latach 1945 - 1949. Przyniósł jednak nie odrodzenie jednego państwa czy rozbicie dawnej Rzeszy na kilka krajów,
lecz rozwiązanie, które w ślad za arbitralnym podziałem terytorialnym doprowadziło do powstania dwóch
ogromnie zróżnicowanych i zantagonizowanych organizmów polityczno-gospodarczych i dwóch społeczeństw.
Brak jedności między zwycięzcami w prowadzeniu polityki wobec Niemiec - odwrotnie: traktowanie jej w
kategoriach rozgrywki, spowodował powstanie wielu luk i niejednoznaczności w dziedzinie prawa, zwłaszcza
międzynarodowego, które dawały o sobie znać wielokrotnie zarówno przed rokiem 1949, jak i po nim. Sytuację
dodatkowo komplikował Berlin Zachodni. Formalnie nadal składał się z trzech stref okupacyjnych, ale od
powstania RFN był z nią wielorako związany, zachowując jednak prawną odrębność. Istnienie tej enklawy na
terenie znajdującym się pod kontrolą radziecką, a także spory wokół jej statusu były stałym potencjalnym źródłem
kryzysów, do których rzeczywiście nieraz dochodziło.
Podział powojennej Europy
Kształtowanie się podziału Niemiec dokonywało się na tle coraz wyraźniejszego podziału Europy, jedno i drugie
zaś odzwierciedlało, jak wspomniano, powojenny podział świata.
Przebieg drugiej wojny światowej umożliwił - militarnie i politycznie - powstanie sfery wpływów radzieckich w
Europie środkowej i bałkańskiej. Polska, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria objęte zo
105

stały kuratelą, w czym decydujące znaczenie miała obecność Armii Czerwonej. W ciągu kilku lat hegemon
radziecki narzucił tym krajom własny system polityczny, ekonomiczny i ideologiczny. Stosował przy tym
zróżnicowaną, dostosowaną do miejscowych warunków taktykę. Ogólny obraz przebiegu wydarzeń był jednak
podobny. Zrazu akceptowano pluralizm polityczny, z wyłączeniem partii faszystowskich i skrajnie prawicowych.
W istniejących koalicjach przewagę zyskiwali stopniowo komuniści, mający oparcie w obecności radzieckiej
(armia, NKWD). Sily niekomunistyczne sukcesywnie sprowadzone zostały do roli satelitów czy marionetek, bądź
wręcz eliminowane. Stosowano przy tym różne metody: rozbijania partii od wewnątrz, delegalizacji, aresztowań
działaczy politycznych, wyborów fałszowanych i przeprowadzanych w warunkach coraz większego terroru w
latach 1946-1947. W Czechosłowacji komuniści wyeliminowali inne partie w lutym 1948 roku, wywołując kryzys
gabinetowy; zmiana ta uzyskała sankcję prezydenta Eduarda Beneśa.
Zarazem jednak komuniści zyskiwali pewne oparcie wśród ludności. Służyła temu reforma rolna, dająca bezrolnym
i małorolnym chłopom ziemię z parcelowanych majątków (zanim, po kilku latach, odebrano im ją poprzez
forsowanie kolektywizacji - było to powtórzeniem historii rolnictwa radzieckiego). Dla wielu ludzi nowy system,
egalitarno-interwencyjny, z wydatną rolą państwa, oznaczał możliwość awansu społecznego. Wśród inteligencji
nierzadkie byty postawy pogodzenia się z nieuniknionym i akcesu do nowej siły i nowej ideologii, po katastrofie
wojennej, która przyniosła załamanie dotychczasowych wartości.
Całkowite wyeliminowanie przeciwników i rywali politycznych umożliwiło komunistom zaostrzenie kur
106

su i zbliżenie się do wzorca stalinowskiego. W dziedzinie gospodarczej wyrażało się to przejściem do gospodarki
nakazowo-rozdzielczej, w której funkcje rynku zastąpione zostały przez skrajnie scentralizowane zarządzanie.
Towarzyszyła temu wspomniana kolektywizacja rolnictwa oraz forsowna industrializacja. Oba te działania, oprócz
ekonomicznych, miały także cele społeczno-polityczne: pozbycie się warstwy niezależnych producentów i
utworzenie wielkoprzemysłowej klasy robotniczej, zależnej od pracodawcy-państwa i dającej, jak wierzono, sobą
powodować.
W ten sposób powstał tzw. obóz państw demokracji ludowej. Wyłamała się zeń Jugosławia. Władzę w niej objęli
wprawdzie komuniści, którzy w czasie wojny utworzyli bardzo silną partyzantkę, ale przywódca jugosławiański,
Josip Broz-Tito, zdołał uchronić swój kraj przed hegemonią stalinowską. Tym samym Jugosławia realizowała
własną koncepcję socjalizmu, w polityce międzynarodowej zaś stopniowo zaczęła zbliżać się do krajów
niezaangażowanych (por. s. 142). Także w Albanii władzę objęły grupy wywodzące się z rodzimej partyzantki
komunistycznej. Tu jednak górę wziął kurs antyjugosłowiański, który doprowadził Albanię do obozu
radzieckiego. Szczególny przypadek stanowiła Finlandia, której udało się uniknąć podporządkowania w wyżej
wymienionych kluczowych dziedzinach, za cenę uległości wobec Moskwy w polityce zagranicznej. Rozwiązanie
to, jako pewien precedens, zyskało nieoficjalną nazwę "finlandyzacji".
Osobno wspomnieć należy o Austrii, która podobnie jak Niemcy podzielona została na cztery strefy okupacyjne.
Tak jak w Niemczech, wkrótce między okupantami pojawiły się rozbieżności. Ponieważ jednak Austria w roku 1945
odzyskała swoją państwowość (chociaż o ograniczonej suwerenności), nie do
107

szło tu do powtórzenia scenariusza, który doprowadził do podziaiu Niemiec. Mimo swojej obecności w Austrii,
Związek Radziecki nie uzyskał tam dominującego wpływu. Symbolem tego było przystąpienie Austrii do Planu
Marshalla (por. s. 109).
Włączenie Polski, Czechosłowacji, Węgier, Rumunii, Bułgarii i Albanii pod kuratelę radziecką zostało
zaakceptowane przez Zachód. Wypływało to w jakiejś mierze z wojennej współpracy Wielkiej Trójki, z "ducha
Jałty" (por. s. 97). Historycy wiele słów poświęcili naiwności lub hipokryzji, z jaką przywódcy zachodni
przyjmowali radzieckie obietnice przeprowadzenia w tych krajach "wolnych i demokratycznych wyborów". Ich
bierność wobec scharakteryzowanego wyżej procesu wypływała jednak również z braku realnej możliwości
przeciwstawienia się.
W kilka miesięcy po konferencji poczdamskiej były premier brytyjski Winston Churchill wygłosił w Fulton w
Stanach Zjednoczonych przemówienie, w którym znalazły się słynne słowa o "żelaznej kurtynie opuszczonej w
poprzek kontynentu europejskiego". Przejawy tego, chociaż niezbyt jeszcze drastyczne, dostrzegł Churchill w
procesach zachodzących w państwach Europy Środkowej i w rosnących nieporozumieniach między mocarstwami,
wspólnie okupującymi Niemcy. Z biegiem czasu zapowiedzi tego, co zyskało potem nazwę "zimnej wojny",
mnożyły się. Polityka radziecka, uprzednio respektująca ustalone strefy wpływów, zdawała się teraz zmierzać do
poszerzenia własnej, przede wszystkim w rejonie Morza Śródziemnego.
Równolegle narastała u polityków amerykańskich świadomość, że nie mogą pozostawić Europy samej sobie. Była
ona na to zbyt wycieńczona gospodarczo, finansowo i militarnie. Gdy kończyła się wojna, Stany mocno były
zaabsorbowane sytuacją na Dalekim
108

Wschodzie, co dodatkowo wzmocniło pozycję ich radzieckiego rywala w Europie. Dało o sobie też znać, jak
przedtem, pragnienie, by po wojnie "chłopcy amerykańscy" wrócili do domów, o czym napomknął Roosevelt w
Jałcie. Jednak przeważało poczucie "stałej odpowiedzialności za kierowanie światem", o którym już w 1945 roku
mówił prezydent Harry S. Truman. Toteż w odpowiedzi na potężniejące wyzwanie ogłosił on 12 marca 1947 roku
doktrynę "powstrzymania' radzieckich tendencji ekspansjonistycznych, nazwaną wkrótce jego imieniem.
Jednocześnie niosła Ameryka pomoc zrujnowanej i pogrążonej w chaosie gospodarce europejskiej. Zrazu miało to
postać agendy Organizacji Narodów Zjednoczonych - UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation
Administration - Administracja Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy), finansowanej głównie
przez Stany Zjednoczone. W dniu 5 czerwca 1947 roku ogłoszone zostały założenia Planu Marshalla (nazwa
pochodzi od nazwiska amerykańskiego sekretarza stanu). Zawierał on całościowy projekt odbudowy gospodarki,
w czym pomocny miał być potężny amerykański zastrzyk inwestycyjny. Dla Europy był to zasadniczy fundament,
na którym mogła być wsparta modernizacja i rozwój jej gospodarki. Nie miał charakteru dobroczynnego - Stanom
umożliwiał ekspansję kapitału i zbyt wyrobów, a ponadto wzmacniał ich pozycję wobec państw zeń korzystają-
cych. Nie bez znaczenia była przy tym obawa Waszyngtonu, że trudności gospodarcze w Europie Zachodniej
sprzyjać mogą infiltracji wpływów komunistycznych (co widać było zwłaszcza we wzroście siły partii
komunistycznych we Francji i Włoszech).
Przy wszystkich różnicach Plan Marshalla można zestawić z przedwojennym Planem Dawesa, mimo że
109
ten drugi tyczył tylko reparacji i koncentrował się na jednym kraju. W obu jednak wypadkach dostrzec można
zasadniczą rolę interwencji zza oceanu - wydobycie Europy z kryzysu, z którego o własnych siłach nie była w
stanie się wydostać. W powstałej w konsekwencji Europejskiej Organizacji Współpracy Gospodarczej (22
września 1947 roku) znalazło się 16 państw Europy (w tym nie objęte uprzednio działaniami wojennymi Szwecja,
Szwajcaria, Portugalia i Turcja), a także zachodnie strefy okupacyjne Niemiec.
Wielki zasięg Planu Marshalla i takież implikacje polityczne w postaci silnego związania ze Stanami Zjed-
noczonymi sprawiły, że nie był on do przyjęcia dla hegemona Europy Środkowej. Pod naciskiem zatem Związku
Radzieckiego uzależnione od niego państwa odrzuciły ofertę, która niebawem określona została jako przejaw
"hegemonizmu amerykańskiego'. Pierwotnie przyjęła ją Czechosłowacja, ale zmuszona została do wycofania się.
Znalezienie się poszczególnych krajów w obrębie Planu Marshalla lub poza nim było uwarunkowane
zarysowanym mocno już uprzednio podziałem Europy, zarazem jednak wydatnie go wzmocniło. W procesie
dzielenia się Europy był to moment bardzo ważny, dlatego - wespół z doktryną Trumana, ale chyba w większym
jeszcze stopniu - stanowi o wskazywaniu roku 1947 jako szczególnie istotnego w procesie rozpadu tego, co
nazywano niekiedy (chyba na wyrost) ładem poczdamskim, przez analogię do ustanowionego po pierwszej wojnie
światowej ładu wersalskiego. Za ostatni akcent tego procesu uznać można powołanie Paktu
Północnoatlantyckiego (NATO). Będący jego podstawą traktat waszyngtoński podpisany został przez Stany
Zjednoczone, Kanadę i 10 państw europejskich 4 kwietnia 1949 roku; po ratyfikacji wszedł w życie 24 sierpnia
tegoż roku.
110

Pomniejszenie światowej roli Europy
Obok Planu Marshalla, zauważalnego i odczuwalnego przede wszystkim z perspektywy europejskiej, wspomnieć
należy jeszcze jedną nazw-symbol: Bretton Woods. Konferencja międzynarodowa, która miała tam miejsce w lipcu
1944 roku, określiła w ogólnym zarysie ramy światowego porządku finansowego, powołując Międzynarodowy
Fundusz Walutowy. Kluczowe miejsce zajęła w nim waluta amerykańska. Dolar stał się nie tylko filarem i punktem
odniesienia światowych stosunków ekonomiczno-finansowych, ale i symbolem.
Od końca drugiej wojny światowej na znacznych obszarach Azji widoczne było ożywienie tendencji do
wyzwolenia się spod zależności kolonialnej. W ciągu następnych dziesięcioleci zjawisko to objęło również
Afrykę. O procesie dekolorualizacji będzie mowa dalej - tutaj odnotować go należy po to, by krótko stwierdzić, że
w niedługim czasie z dotychczasowego systemu dominacji metropolii europejskich nad podporządkowanymi im
siłą społeczeństwami poza Europą nie pozostało praktycznie nic. W zamian za to na obszary te rozciągnęła się
światowa konfrontacja supermocarstw.
Pomniejszenie pozycji gospodarczej czy kulturowej "starego kontynentu", wzrastająca rola Stanów Zjedno-
czonych, słabnięcie dominacji nad terytoriami zależnymi - zjawiska te wymienione już zostały, gdy była mowa o
sytuacji po pierwszej wojnie światowej (por. s. 18, 38). Teraz można je powtórzyć, dodając: jeszcze większe,
jeszcze bardziej. Okres międzywojenny i okres po roku 1945 rysują się w tej perspektywie jako dwa etapy
pewnego procesu, procesu schyłku czy wręcz upadku dominującej niegdyś roli tej części świata.
111

X
Stosunki międzynarodowe po drugiej wojnie światowej - "zimna wojna"
Nie jest niczym niezwykłym, że z końcem wojny ujawniają się między dotychczasowymi sojusznikami rozbieżności
- tak stało się na przykład po pierwszej wojnie światowej między Wielką Brytanią i Francją. Nie inaczej było i po
drugiej wojnie światowej. W antagonizmie amerykańsko-radzieckim chodziło, najogólniej rzecz biorąc, o strefy
wpływów - podobnie jak we wcześniejszych rywalizacjach imperialistycznych. Posiadanie tych stref służy nie
tylko bezpośrednim korzyściom gospodarczym - splecione z tym są interesy militarne i polityczne. Obszar
rywalizacji staje się jakby ogromną szachownicą, na której przeciwnicy umieszczają swoje pionki - sprzyjające
sobie reżimy polityczne, armie i arsenały - i prowadzą nimi grę, zmierzającą do przechylenia na swą korzyść
stosunku sił.
To zróżnicowanie i zarazem wzajemne powiązanie celów zrodziło pojęcie "polistrategii". W sytuacji po 1945 roku
w polistrategii mocarstw obecny był także silny element ideologiczny. Był to ciąg dalszy antagonizmu zrodzonego
po rewolucji rosyjskiej 1917 roku.
112

Jednocześnie po drugiej wojnie światowej swoistym forum stosunków międzynarodowych stała się Organizacja
Narodów Zjednoczonych.
Organizacja Narodów Zjednoczonych - powstanie, działalność, rola
Mimo iż działalność Ligi Narodów w okresie międzywojennym dawała powód do wielu rozczarowań i krytyki, nie
podważyło to samej idei organizacji tego typu. Roosevelt i Churchill przewidywali ją w swojej wizji świata
powojennego, co znalazło wyraz w deklaracji 26 państw z 1 stycznia 1942 roku nazwanej Deklaracją Narodów
Zjednoczonych - po raz pierwszy koalicja została wtedy określona tą nazwą. Idea ta rozwijana była w czasie
dalszych spotkań Wielkiej Koalicji, jesienią 1944 roku obradowała konferencja przygotowawcza, a 26 kwietnia
1945 roku w San Francisco rozpoczęła się konferencja inaugurująca działalność nowej organizacji. Poprzedziło ją
posiedzenie, na którym formalnie rozwiązana została Liga Narodów. Oficjalna nazwa w języku angielskim brzmi:
United Nations (Narody Zjednoczone). W niektórych językach, w tym w polskim, przyjęła się i powszechnie jest
używana nazwa z dodanym słowem "Organizacja".
W ciągu następnych lat ONZ stała się czołowym forum światowych stosunków międzynarodowych, których
zmieniające się tendencje znajdowały tam odzwierciedlenie. Była więc zrazu ONZ terenem zimnowojennej
konfrontacji między Związkiem Radzieckim i światem zachodnim. Ten ostatni miał pewną przewagę dzięki większej
liczbie państw członkowskich, wskutek czego posiedzenia Zgromadzenia Ogólnego ONZ
113