Cywilizacja zydowska - Feliks Konieczny (czesc 20)







Feliks Koneczny

Cywilizacja  zydowska
 
 



 
ciag dalszy

 

 XXVIII. PANSTWO I PANSTWOWOSC 

Z potrójnej walki o byt przeszlismy dwa jej rodzaje, o byt umyslowy i byt materialny. Pozostaje nam rozwazyc zydowska walke o byt moralny, tj. by zyskiwac pozycje w swiecie, wzbudzac szacunek wsród "narodów", a przynajmniej zdobyc objawy szacunku. Ilekroc przybywali Zydzi do jakiego "narodu" z prosba o goscine, dopraszali sie nie tylko, by mogli tam zarabiac na siebie, lecz zawsze towarzyszyla temu prosba o swobodne wykonywanie religii. Suum cuique. Od samego poczatku przywiazuja Zydzi wszedzie wage do bytu moralnego. Nieprawda, jakoby byli materialistami na wskros, jakoby nie mieli zmyslu dla niczego poza pieniadzem. Przecietny, najzwyklejszy Zyd wolalby
nedze przy wykonywaniu przepisów swej religii, niz bogactwa za cene zniszczenia synagogi. Czy kiedykolwiek w historii slychac bylo o podpalaniu synagogi przez Zydów? 

Przybyszom chwilowym, nie zamierzajacym sie osiedlac, moze byc duzo rzeczy obojetnych, byle zalatwic pomyslnie to, po co przyjechali. Ale zmienia sie sytuacja, gdy podróznicze przyjazdy zamieniaja sie na stala emigracje. Zyd urodzony na ziemi danego "narodu", inaczej patrzy na wiele spraw; a cóz dopiero jego syn lub wnuk. Im wiecej pokolen, tym mocniej zainteresowany jest potomek przybysza w coraz wiekszej ilosci spraw kraju, w którym urodzil sie i przebywa. Interesowano sie tedy sprawami akumów coraz bardziej, majac w tym coraz wiecej interesów wlasnych, zydowskich. Trudno brac im za zle, ze swoich interesów pilnowali. 

Dbali atoli az do polowy XIX wieku o to, by nie wcielac sie w panstwowosc (tj. w urzadzenia panstwowe) zadnego z panstw chrzescijanskich. Ani nawet tam, gdzie rozkwitl im "paradisus Judeorum", tj. w Polsce, nie przysnilo sie zadnemu z nich, zeby zostac chocby woznym w sadzie; a gdyby im zaproponowac cos podobnego, uwazali by to byli wówczas za obraze; dopóki bowiem istnial u nas chocby cien panstwowosci religijnej, uczestnictwo w niej wydaloby sie Zydowi rodzajem apostazji. Nigdy tez im samym, nie zaswitala mysl, zeby domagac sie równouprawnienia w zyciu publicznym. A gdy nadeszly czasy, iz religie usuwano z zycia publicznego, wtedy chrzescijanie sami wystapili z
zadaniem równouprawnienia Zydów. 

Stanowczo inicjatywa do tego wyszla nie od Zydów. A skoro widzieli, ze ich protektorowie usuwaja zasady chrzescijanskie, natenczas ze strony zydowskiej nie bylo oczywiscie zadnych przeszkód, by równouprawnienie przyjac. A gdy raz przyjeli, chcieli i chca je wyzyskac jak najmocniej; to rzecz prosta. Wyniknely potem z tego konsekwencje, o jakich nie snilo sie Zydom przez dwa tysiace lat: roszczenia narodowe do bytu politycznego. Wystapili tedy jako naród. W narodzie i w panstwie, w nich i dla nich toczy sie najwieksza i najwyzsza walka o byt moralny, o ich znaczenie i slawe, potege; sa to same szczyty najszczytniejszego rodzaju walki o byt. Formy narodowa i panstwowa nie
koniecznie atoli musza pojawiac sie równoczesnie. 

Panstwo moze istniec zgola bez podloza narodowego, np. panstwa chazarskie, awarskie, hunskie, bizantynskie, mongolskie, osmanskie itd., które nigdy nie posiadaly swego ekwiwalentu narodowego. Narody istnieja tylko w obrebie cywilizacji lacinskiej. Naród stanowi taki pewien szczebel w zrzeszeniach ludzkich, który bywa pomijany w innych cywilizacjach, poza lacinska. Zrzeszenie poczyna sie oczywiscie od rodziny, a te pokrewne zrzeszaja sie w ród (organizacja rodowa); z pokrewnych rodów tworzy sie plemie (organizacja plemienna); dalej z plemion pokrewnych powstaje lud. Zbiorowiskiem ludów pokrewnych, lecz niekoniecznie zrzeszonych wszystkich razem, jest szczep. Otóz w
lacinskiej cywilizacji wchodzi pomiedzy lud a szczep szczebel zrzeszeniowy narodu. 

Jest to zrzeszenie pokrewnych ludów, wytworzone historycznie do celów duchowych, ponad walke o byt materialny, oparte o ojczyzne i jezyk ojczysty1355. Wiemy z rozdzialu o jezykach, jako Zydzi nie posiadaja jezyka ojczystego. Czy maja ojczyzne (w lacinskim rozumieniu tego wyrazu)? Nie o to chodzi, ze Palestyna byla krajem zdobytym, zagarnietym tepionym tubylcom (sama Jerozolima byla zdobyta dopiero za Dawida na Amorytach czy Jebuzytach), bo w podobnym polozeniu pozostajacy Madziarzy, maja jednak ojczyzne swa na Wegrzech, a Niemcy w Meklemburgu równiez dobrze, jak w Westfalii itp., a1e rozstrzyga tu wzglad inny: oto Palestyna byla ich terenem dziejowym tylko drugorzednie,
podczas gdy glównym byl i jest "golus". 

Co wiecej, Palestyna przestala z czasem zupelnie byc ich terenem dziejowym; nawet przestali tam w ogóle mieszkac. Mamy na to swiadectwo zydowskie, mianowicie slynnych podrózników Petachii z Ratyzbony i Benjamina ben Jony z Tudeli w królestwie Nawarry. Benjamin odbyl swa podróz w latach 1159-1173 przez poludniowa Francje, Wlochy, Pólwysep Balkanski, Carogród do Palestyny i Babilonii, wracal zas przez Egipt i Sycylie. Petachia jezdzil po swiecie nieco pózniej, w trzeciej cwierci XII wieku, przez Prage, Polske, stepy czarnomorskie i Armenie do Bagdadu (notatki jego zebral Juda Nabozny, kabalista, okolo roku 1200). 

Obie te podróze staly sie pelnymi znaczenia dla rozwoju uniwersalnego handlu zydowskiego, a dotychczas stanowia najpowazniejsze zródlo wiadomosci geograficznych i etnograficznych. Benjamin zapisuje, ilu Zydów naliczyc mozna bylo w miastach palestynskich: a wiec w Sebaste (Samaria) nie bylo juz ani jednego; w Nablus (Sichem) za to duzo, bo az okolo tysiaca Samarytan pod aaronidami, sprawiajacymi ofiary calopalne na oltarzu na górze Gerizim; w Jerozolimie dwustu Zydów (samych farbiarzy); w innych miastach po 50-300 Zydów, Samarytan i gdzieniegdzie po kilkudziesieciu karaimów. W cwierc wieku potem Petachia nie zastal juz w Jerozolimie ani jednego Zyda1356. Cóz to wiec za
ojczyzna i co za stolica, w której mozna calkiem nie mieszkac? Palestyna bywala zamieszkiwana przez Zydów i nie bywala - jak czasem. 

Czy to ojczyzna moze byc kiedyniekiedy, byc i nie byc na przemian? Ojczyzna moze byc tylko kraj stanowiacy nieprzerwalnie teren historyczny narodu, i to teren centralny jego dziejów. Dziwne pod tym wzgledem zapatrywania Zydów tlumacza sie brakiem historyzmu i stanowia nowy tego braku dowód. Obecnie stanowia w Palestynie mniejszosc. Chca, zeby Anglia dopomagala im, azeby z Arabów zrobic nowych Amalekitów. W taki sposób z pomoca gojów, ma sie Palestyna stac na nowo ojczyzna i wlasnym panstwem zydowskim. Gdyby Anglia nie spelnila tej misji dosc gorliwie, groza jej, ze sobie zamienia protektora i oswiadczaja, ze do Polski mieliby zaufanie1357. A jesli sie nie udadza te
pomysly? Czy Palestyna przestanie w takim razie byc ojczyzna? Czyz bedzie mozna oznaczac datami, kiedy Zydzi ojczyzne mieli? Doprawdy, trudno nie przyznac slusznosci Heinemu kiedy Tore nazwal "ojczyzna przenosna". 

Badz co badz byl to okres, kiedy Zydzi urzadzili sie w Palestynie jako panstwo i uczynili z niej swa ojczyzne. Na tej zasadzie chca obecnie zdobyc ja na nowo i powtórnie urzadzic tam panstw zydowskie. Rozpatrywalismy juz geneze i rozwój owego panstwa palestynkiego. Wiemy, jak krótko ono bylo panstwem we wlasciwym znaczeniu tego wyrazu. Przez wieksza czesc okresu palestynskiego nie udalo sie sklecic z plemion panstwa, a gdy wreszcie powstalo królestwo ogólne, nie zdolalo sie ustalic i powstaly dwa, które istnienie swe opieraly przewaznie na zarzucaniu sakralizmu, na ucieczce od Tory. Wznowione przez Nehemiasza panstwo bylo scisle teokratyczne; arcykaplan byl zarazem wladca.
Nie utrzymal sie ten stan rzeczy i wznowily sie znów walki wewnetrzne o stopien sakralnosci. Kiedy okolo roku 140 przed Chrystusem ustalilo sie panowanie Machabeuszów, Szymon Hasmonejczyk otrzymal obie godnosci, wodza i arcykaplana zarazem, i to dziedzicznie. 

Po pewnym czasie wybuchly atoli spory jeszcze zacieklejsze. Niektórzy historycy zydowscy wywodza, ze na tym tle powstala pomiedzy faryzeuszami daznosc, by Palestyne poddac panowaniu rzymskiemu i pozbyc sie w ten sposób jakoby balastu swieckiego zakresu wladzy, azeby arcykaplanstwo pozostalo wylacznie wladza duchowna. Rzymianie kilka razy rozstrzygali te kwestie rozmaicie. Do ostatecznej rozprawy doszlo nie z politycznych wzgledów, ani nie z administracyjnych, lecz z religijnych. Niefortunnie zerwali sie do powstania i utracili na zawsze niepodleglosc w obronie sakralizmu. W calym tym, tak dlugim i rozmaitym przebiegu dziejów zydowskich, znac stala niechec przeciw jednej,
jednolitej pelnej wladzy centralnej. 

Dlatego panstwo zydowskie zawsze bylo defektowne, niezupelne. Ciazylo nad nim zagadnienie teokracji, a nie zostawszy nigdy rozwiazanym, pozostawalo zawsze dosc silnym, by zawadzac rozwojowi wladzy centralnej, panstwowej. Palestyna zeszla potem na czynnik drugorzedny i wcale uboczny w zyciu zbiorowym Zydów, którzy w golusie wlasnie znalezli warunki swietnego rozwoju. Po zburzeniu swiatyni uczeni znawcy Zakonu musieli dbac, by nie zaginelo rozumienie Tory i jej interpretacja. Bez tego kult Jehowy bylby musial slabnac i w golusie zaniknac. Trzeba, bylo obmyslec wladze do strzezenia Tory. Z tej duchowej powagi zrodzila sie nowa wladza w Izraelu, a z niej szereg wladz, dzieki czemu
utrzymala sie panstwowosc, chociaz nie bylo panstwa. 

Zachodzi tu podobienstwo z Hindusami cywilizacji braminskiej. Odznaczaja sie równiez niechecia do ustanowienia wladzy centralnej; zawsze górowala wsród nich sila odsrodkowa, podobniez zachodzily na siebie kompetencje duchowe a swieckie, zawadzajac sobie nawzajem, nigdy nalezycie nie odgraniczone. Panowania obce znosili calkiem obojetnie, byle nie tykano ich spraw religijnych; inaczej burzyli sie. Anglicy poznali sie na tej istocie braminizmu, i panuja, pozostawiwszy Hindusom ich wlasna panstwowosc, chociaz bez panstwa. Ponad wszelka watpliwosc panstwowosc taka w Indiach istnieje, za zgoda rzadu angielskiego, czesto za jego poparciem. Obie panstwowosci, zydowska i
braministyczna, wywodza sie ze sakralizmu, a utrzymanie ich stanowi obowiazek religijny. Rozbudowa panstwowosci zydowskiej wyprzedzila wielce hinduska. 

Zydzi okazali tu bez porównania wiecej zdatnosci. Rozwój organizacji postapil w panstwie nowoperskim, zwlaszcza w Babilonii, niegdys ziemi niewoli, a która zmienila sie Zydom prawdziwie w ziemie goscinna, "mlekiem i miodem oplywajaca". Tam powstaly pierwsze powagi w zakresie studium Tory: specjalne szkoly wyzsze pod kierownictwem gaonów. Byla o tym mowa, jak powaga ich siegala az do srodkowej Europy. Najbardziej zaslynely szkoly w Nahardea, Sura i Pumbadita. Gaon ze Sury, Aszi (367-427) dal poczatek talmudowi babilonskiemu. Sami Zydzi nie zdobyli sie na utworzenie wladzy centralnej o charakterze swieckim. Inicjatywa, wyszla od rzadu panstwa nowoperskiego. Wladcy
jego nie byli przyjaznie usposobieni dla Izraela, lecz porzadek w zarzadzie panstwa wymagal, zeby istniala jakas wladza zydowska, z która by rzad panstwa porozumiewal sie, za której posrednictwem przeprowadzalby swe postanowienia i która bylaby przed rzadem odpowiedzialna za ogól swych wspólwyznawców. 

Z tych powodów ustanowiono godnosc "ksiecia wygnania" (exilarchy, resz goluta). Rezydowal zazwyczaj w Nehardea. Zakres jego kompetencji byl dwojakiej natury: prawa i obowiazki, ustalajace sie stopniowo, jako prawo zwyczajowe, przerastaly coraz bardziej tamte, oficjalne. Zydzi poznali sie na wartosci urzedu exilarchy. Posiadajac osobna wlasna wladze z uprawnieniem na cale panstwo, poczeli dazyc do autonomii i osiagneli ja w roku 611; lecz juz po siedmiu latach odebrano im ja, a nawet przez przeszlo sto lat nie obsadzano stanowiska exilarchy. Gdy je przywrócono, nastaly spory pomiedzy exilarcha a gaonami takie same, jak niegdys w Palestynie pomiedzy wodzem lub królem,
a arcykaplanem. Taki stan rzeczy zastali nowi wladcy, muzulmanie. Zydzi babilonscy i egipscy sprzyjali najazdowi Arabów. 

Babilonski exilarchat przywrócono i poddano mu gaonów. Przeniesiono zarazem siedzibe exilarchy do Bagdadu. Exilarchowie z rodu Dawida ustalili sie przy kalifach bagdadzkich, lecz Zydzi egipscy nie poddali sie ich przywództwu. Kiedy w pólnocnej Afryce wybili sie Fatymidzi z poczatkiem XI wieku (jako szyici), Zydzi posiedli znaczny wplyw na ich dworze, a uzyskawszy autonomie, otrzymali rodzimego zwierzchnika, zwanego nagidem. Tymczasem po zgonie ostatniego gaona z Pumbadity (rok 1038) wybrano gaonem samego exilarche. Ten atoli dostal sie do wiezienia, gaonat zas przeniósl sie do Palestyny (Salomon ben Jehuda, 1046 r.). W kilkadziesiat lat pózniej powolano exilarche do
Egiptu, potomka Dawidowego rodu z poprzednich exilarchów babilonskich. Zaczyna sie wtedy konflikt z nagidem w Kairze i z palestynskim gaonem i znów wysuwaja watpliwosci co do rozdzialu wladzy duchownej a swieckiej1358. 

Nieporozumienia te, a nadto wasnie pomiedzy moznymi rodami o godnosc exilarchy, doprowadzily do tego, iz przestano obsadzac to stanowisko. Pod mongolskimi rzadami nie pogorszylo sie wprawdzie polozenie Zydów mezopotamskich, lecz nie bylo zadnej specjalnej wladzy zydowskiej. "Dochodza natomiast do wladzy w Hiszpanii, i to dwukrotnie: za rzadów arianskich i powtórnie za muzulmanskich. Arianie powierzali im wysokie urzedy publiczne, a urzadzenia panstwowe naginaly sie coraz bardziej do pojec zydowskich. Tworzyla sie pierwsza Judeo-Hiszpania. Zmienilo sie to z upadkiem arianizmu. Nawrócony na katolicyzm król Reccared I (586-601) zapisal sie zle w pamieci Zydów, gdyz
zakazal handlu niewolnikami. Stosujac sie do uchwal synodów, nie dopuszczal Zydów do urzedów publicznych. Nastepni królowie usuwali zywiol zydowski od wszelkiego wplywu na sprawy publiczne i sciesniali ich rozwój róznymi ograniczeniami. 

Zydzi znalezli jednak sposób, zeby przywrócic Judeo-Hiszpanie. Porozumieli sie z Maurami z przeciwleglej Afryki, a majac zapewnione równouprawnienie, sprowadzili ich najazd i ulatwili im zdobycie kraju. Bez Zydów nie byloby okresu maurytanskiego w dziejach Hiszpanii. Odtad Zydzi mieli znów dostep do wszystkich urzedów, a nadto posiedli w polowie X wieku autonomie pod swym wlasnym naczelnikiem "nasi". Kompetencje jego byly bez porównania szersze od exilarchów za ich najlepszych czasów. Zydzi bywali wielkorzadcami kalifów; czesto sam "nasi" sprawowal równoczesnie wysokie dostojenstwo panstwowe. Zaczal sie istny zalew zycia zbiorowego przez Zydów.
Andaluzja wygladala zupelnie na zydowskie panstwo, a Toledo zyskalo przydomek Jerozolimy hiszpanskiej. Rodzimi hiszpanscy ksiazeta, wszczynajacy z Maurami walke o odzyskanie pólwyspu iberyjskiego, uwazali, ze nie uzyskaja powodzenia jezeli nie pozyskaja sobie chocby w czesci Zydów. Wysilali sie, zeby rozbic scisly zwiazek Izraela z Islamem. 

Tak poteznym czynnikiem byli tam Zydzi, iz Alfons VI kastylski (1072-1109) uwazal za koniecznosc polityczna, zeby im zapewnic calkowite równouprawnienie; moze nie bylby zdobyl Toleda (1085), gdyby sie nie byl przedtem ugodzil z tamtejszymi Zydami. Ci ubezpieczali sie zas na wszelki wypadek, tak u Maurów jak i u chrzescijan, którym czesto sprzyjalo szczescie wojenne. Ani za katolickich rzadów w Hiszpanii nie wyrzekala sie panstwowosc zydowska, ze narzuci sie po raz trzeci pólwyspowi iberyjskiemu. W rozmaitych czasach nadzieja ta juz to malala, juz to wzrastala, Zydzi bywali juz to uposledzeni, juz to zyskiwali rozmaite przewagi. Zasiedli na urzedach panstwowych w Kastylii za
Alfonsa VII (1157-1214) który zyl przez siedem lat z Zydówka z Toledo, Formoza; za Alfonsa X (1252-1282) bywali szczególnie urzednikami skarbowymi. 

Zarzadzali finansami panstwowymi takze w Aragonii: za Jakuba I (1263-1276) sprawowali urzad baiulusów (plenipotentów królewskich) w Barcelonie, Saragossie i w Tortozie; posród zas dostojników dworskich zajmowal miejsce wybitne Benvenista de Porta, brat wielkiego talmudysty Mojzesza ben Nachmana (zwanego tez Bona Astruc)1359. Wychrzci (marrani) zajmowali pierwsze miejsca nie tylko w administracji panstwowej, ale nawet w Kosciele; poniewaz zas i w dalszych pokoleniach udawali tylko chrzescijan, mozna tez mówic o zydowskich kanonikach i biskupach w dziejach Hiszpanii. Przyznaja to sami historycy zydowscy. Ale kiedy w drugiej polowie XV wieku zdawali sie juz byc bliskimi celu
mesjanicznego - panowania nad gojami - przynajmniej w Hiszpanii - zerwalo sie wszystko i nastapilo nawet wygnanie z Hiszpanii. Ale pozostali na miejscu marrani. Od poludniowych sefardim przeniesmy sie do pólnocnych aszkenazim, do Niemiec, bo tam wytworzyla sie i rozwijala ta druga galaz zydostwa. Zasadniczo nie spotykamy nic nowego; znajdziemy zas teoretyczne wyjasnienie sprawy. 

Zydzi pisujacy po niemiecku zastanawiali sie nad teoria swej panstwowosci juz w XVIII wieku. Przejeli od Niemców zamilowanie do teoretycznych dociekan; kto wie, czy niemieckie zamilowanie do czczej spekulacji umyslowej nie zostalo wzajemnie przejete od Zydów, którzy za posrednictwem "neojudaizmu" wycisneli silne pietno na umyslowosci niemieckiej. Rzekomy ów neojudaizm nie zmienial niczego co do panstwowosci zydowskiej w Niemczech. Slynny Mendelsohn oswiadczyl w dziele "Jerusalem oder über religiöse Macht und Judentum" (1783), jako w zydostwie nie religia jest objawiona, lecz prawodawstwo; tak jest, prawodawstwo objawione. Albowiem w ustroju nadanym
przez Boga panstwo i religia zlewaja sie w jedno. 

Mlodszy towarzysz jego, Salomon Majmon (1754-1800), który przebyl droge od chasydyzmu az do filozofii "transcedentalnej", uznawal i zdawal sobie sprawe, jak "scisle zwiazana jest teokracja zydowska z istnieniem narodu (Nationalexistenz), tak dalece, iz usuniecie tamtej musi pociagac za soba nieuchronnie zanik tego"1360. Przez "naród" rozumie sie tu cos innego, niz rozumieja narody cywilizacji lacinskiej. W teokracji musza z natury rzeczy miescic sie pojecia panstwowe; ona sama stanowi pewna czesc panstwowosci. Totez tenze filozof zydowski wyraza sie o tym w innym miejscu (komentujac Mendelsohna) bardzo wyraznie: "Zasadnicze prawa religii
zydowskiej sa zarazem prawami zasadniczymi ich panstwa. Musza wiec im byc poslusznymi wszyscy ci, którzy uwazaja sie za czlonków tego panstwa i chca korzystac z praw, przyznanych im pod warunkiem posluszenstwa. Taki zas, który sie od tego panstwa odczepia, nie chce byc uwazanym za jego czlonka i chce zrzec sie wszelkich praw czlonkowi przyslugujacych (a moze sie wpisac na czlonka innego panstwa albo bytowac samotnie) nie jest juz zobowiazanym w sumieniu swym do pelnienia tych przepisów. 

Dopuszczam tez, co Mendelsohn zauwazyl, ze przejscie na chrzescijanstwo nie zwalnia jeszcze Zyda od przepisów religii zydowskiej; albowiem Jezus z Nazaretu sam zachowywal je i nakazal swym zwolennikom, by je zachowywali. Ale jakzez, jesli Zyd nie chce juz byc czlonkiem tego panstwa teokratycznego, a przejdzie na religie poganska lub filozoficzna, która nie jest niczym wiecej, jak czysta religia naturalna? Jakze, jesli on tylko jako czlonek panstwa cywilnego poddaje sie jego prawom i od niego domaga sie wzajemnych swoich praw, nie deklarujac sie bynajmniej co do swojej religii, poniewaz to panstwo jest na tyle rozumne, iz nie zada od niego deklaracji (w sprawie, która go tez
nie obchodzi)? Nie sadze, zeby Mendelsohn i w takim wypadku zechcial twierdzic, jako ten Zyd pomimo wszystko w sumieniu swym jest obowiazany stosowac sie do przepisów swej religii ojczystej, po prostu dlatego, ze to sa przepisy religii jego ojców. Mendelsohn, który, o ile tylko wiadomo, zyl wedlug przepisów swej religii, uwazal sie zapewne (vermutlich) wciaz jeszcze za czlonka panstwa teokratycznego swych ojców, dzialal przeto ze wzgledu na to w mysl powinnosci; ale kto z tego panstwa sie wylacza, nie postepuje bynajmniej wbrew powinnosci, czyniac odmiennie"1361. 

Spolecznosc religijna zydowska pozostala w golusie tak scisla, a pomimo olbrzymich przestrzeni zorganizowala sie tak wszechstronnie, iz zakrawa to istotnie na jakis specyficzny rodzaj panstwa, jedyny w historii, bo bez wlasnego terytorium - ale tez bez granicy, gdyz ono jest wszedzie. Szczególnosc te wyjasnia tenze filozof zydowski Salomon Maimon wprot z Talmudu. Twierdzi, jako mozna z Talmudu wysnuc, jako "Tora nie jest czy innym, jak idealna panstwowoscia (Staatsverfassung), wyplywajaca z boskich cnót kardynalnych i zmierzajaca do tego, by cnoty te na ziemi wytworzyc (hervorbringen). (Konsekwentnie wynika z tego, ze panstwo jest wcieleniem mysli Bozej. Przed Heglem. W
ogóle dzieje filozofii niemieckiej wymagaja nowego opracowania w zestawieniu z kardynalnymi pogladami zydowskimi - od Fichtego do Hartmanna i Nietzschego). 

Stanowisko takie podobalo mu sie nazwac "der delphische Gesichtspunkt". Przypomnijmy sobie orzeczenie Heinego o "ruchomej Torze"! Z nie-Zydów zdobyl sie na jakies kreslenie tego zjawiska pierwszy Oswald Spengler. W tym jego ciezko powiklanym i ciezko spisanym galimatiasie: "Der Untergang des Abendlandes" nie wszystko jednak jest bledne i nie brak miejsc, zdradzajacych mysl trafna. Do najtrafniejszych wypada zaliczyc ustep o panstwie zydowskim "na wygnaniu". Jest to dla niego "magische Nation", nacja oparta na ekskluzywizmie religijnym, co starczy do wyodrebnienia. Jego zdaniem nie bylo w tym okresie historii innych nacji, jak
tylko "magiczne", a kto zamienial religie, przechodzil tym samym do innej nacji magicznej. 

Kazda z nich wytwarzala, dla swych wyznawców wladze, które wypada uznawac nie tylko za duchowne, lecz zarazem za swieckie, za panstwowe. Jezeli czlonkowie takiej nacji przebywali na ziemi panstwa, holdujacego innej religii, nie troszczyli sie zgola (dobrowolnie) o wladze tego panstwa, majac swoje wlasne, o kompetencji dla nich panstwowej. Nie braklo temu zydowskiemu panstwu zycia publicznego, a tylko chrzescijanie tego nie zmiarkowali. Spinoza i Uriel Acosta zostali formalnym procesem o zdrade stanu skazani na wygnanie z tego panstwa. Najwybitniejszy mysliciel chasydów, senior Salman, byl w roku 1799 wydany rzadowi rosyjskiemu przez przeciwna mu partie rabinska, jako obcemu
panstwu. Tyle Spensler1362. 

Zmieniajac zawiklana jego metode na prostsza i nie wymyslajac nowej nomenklatury, zgodzimy sie na to, jako spolecznosci religijne o kierunku mniej lub wiecej teokratycznym, jesli sa pozbawione wlasnego panstwa, utworza panstwo w panstwie, gdziekolwiek sie pojawia. Posiadaja zazwyczaj wlasna panstwowosc (tj. urzadzenia panstwowe). Odkrywa sie przed nami ciekawe zjawisko: panstwowosc bez panstwa. Musi to byc panstwowosc defektowna, alec u Zydów cywilizacja zawsze defektowna byla, a tylko zmienily sie defekty. Podnioslo sie zas w "golusie" wyksztalcenie zydowskie, rozszerzyl sie horyzont umyslowy, skutkiem czego poczeto rozumiec te defektownosc i odczuwac ja coraz
dotkliwiej. Wreszcie musiala objawic sie daznosc, by defektownosc usunac i posiasc wlasne panstwo. Na cudzym terytorium? Wedlug pojec lacinskich czy bizantynskich, lub nawet turanskich, jest to absurdalna niedorzecznosc. Ale dzieje zydowskiego panstwa i panstwowosci zydowskiej sa wlasnie wielce swoiste od samego poczatku, juz to sprzeciwiajac sie normom panujacym u ludów calego swiata, juz to tkwiac poza wszelkimi pojeciami "narodów". 

Panstwowosc zydowska dopuszcza mianowicie spólke kompromisowa z panstwem "gojów"; próbuja ta droga dojsc do wlasnego panstwa, jako wspólnicy. Nie jest to jakas odmiana condominium, w którym chodzi o wspólwlasnosc obopólnych zysków (daniny oplacane dwom wladcom), ale prawo do urzadzenia sie kazdej strony po swojemu na wspólnym terytorium. Jest to dwojakosc prawa nie tylko prywatnego, lecz i publicznego w tym samym kraju; dwojakosc nieuchronna, pomimo jednosci prawa pisanego. Tak powstawala niegdys Judeo-Hiszpania, a za naszych czasów Judeo-Rosja, Judeo-Lithuania; tak obmyslona bywala (i bywa) Judeo-Polonia. W pojeciach Zydów panstwo zydowskie istnieje ciagle.
Przystosowujac atoli kwestie do naszych pojec uzyje wyrazenia, ze to nie panstwo, lecz panstwowosc spragniona panstwa. Jakzez mialaby nie byc spragniona? 

Zydzi kierowali rewolucja w Hiszpanii lat 1932 i 1933. Byla ona wybitnie antyhiszpanska i antykatolicka; symbolem jej podpalanie kosciolów. We wszelkich zaburzeniach hiszpanskich chodzi o powrót Zydów do tego kraju, i o czwarta z rzedu próbe objecia tam rzadów. Trudno nie uznac za wyrazna próbe Judeo-Hungarii owej rewolucji, na czele której stanal byl Berele Kohn, pomadiaryzowany na Bele Kuna. Ówczesna "Rada Narodowa" skladala sie z 19 czlonków, w czym 11 bylo Zydów, odezwy zas ukladane byly w "Kole Galilejczyków" Budapesztu, u zydowskich masonów. Posród mówców zgromadzenia proklamujacego w sejmie republike, nie bylo ani jednego chrzescijanina.
Zabójcami Tiszy dowodzil Zyd. Wszyscy komisarze ludowi byli Zydami, tylko czesc zastepców byla z Madiarów; komisarze pilnujacy stolicy, straz miejska, urzednicy policji - to sami Zydzi. 

Nastapila masowa nominacja profesorów i nauczycieli Zydów, a podreczniki szkolne "zreformowali" Zydzi Lukaes-Loewinger i Balars Bauer (Bela Hensch)1363. Oczywiscie nie byloby moglo dojsc do tego, gdyby juz przed wojna nie byly ulozone, i to dobrze ulozone, fundamenty pod Judeo-Hungarie. Zydzi przemycili sie swietnie, jako madiarscy arcyszowinisci; podczas gdy Madiarom roilo sie, jakoby ich naród urastal wciaz, wsysajac w siebie "narodowosci" (Slowian i Rumunów), popadali tymczasem sami pod hegemonie zydowska (sam móglbym o tym powiedziec wiele). Wszystkie ministerstwa byly "obsiedziane" przez Zydów, prasa rzadowa cala, prywatna po wiekszej
czesci w reku zydowskim, handel i przemysl niemal wylacznie zydowski, rolnictwo gnebione, itd., itd. Bolszewicy zydowscy zajeli miejsca wybornie przedtem dla nich przygotowane, i kto wie, gdyby Zydzi nie byli posuneli sie az do bolszewizmu, mozeby Judeo-Hungaria istniala do dzisiaj, nie tylko de facto, lecz nawet de jure, jako uznane w miedzynarodowym zespole panstwo "Zydów i Madiarów"; moze równina wegierska bylaby oficjalnym Erec-Israel? Moze bylyby dwa, jeden w Palestynie, drugi w Europie na madiarskich barkach? 

A gdyby sie bylo powiodlo Zydowi z Moskwy, Marksowi Lewinowi (Lewi) utworzenie w Monachium republiki sowieckiej, ogloszonej gromko w nocy na 7 kwietnia 1919 roku? Czyz Zydzi nie stanowiliby i tam warstwy rzadzacej? Cecylia Tormsay, z której bolesnej autopsji czerpac mozna - niestety - obficie szczególów co do rewolucji Beli Kuna, dodaje w pewnym miejscu mimochodem ciekawe wiadomosci spoza Wegier: "W czasie rewolucji tureckiej rzekl pewien Zyd dumnie do mego ojca: My to robimy; mlodoturcy - to my, Zydzi. Za czasu rewolucji portugalskiej slyszalem markiza Vascocellos, portugalskiego ambasadora w Rzymie, mówiacego: Zydzi i wolnomularze kieruja rewolucja w
Lizbonie"1364. Co za rozkwit handlu wojna i pokojem! 

Czyz kazda z tych rewolucji nie miala na celu, zeby emancypacje bez asymilacji utrzymac przy panstwowosci i doprowadzic do spólki panstwowej, w której na tuziemców przypadloby panstwowosci coraz mniej? Cóz mówic o Rosji? Usmiechamy sie na wspomnienie, jak to swego czasu angielska Morning Post dokonala "odkrycia" (nad którym sama sie zdumiala), jako wsród 50 najwybitniejszych bolszewików jest 45 Zydów (dodam, ze zaszla wówczas pomylka o jednego; Zydów bylo wsród wyliczonej piecdziesiatki 46). Wiemy wszyscy az nazbyt dokladnie, co bylo i jak bylo1365. Nie moge sie wstrzymac, zeby nie przypomniec w tym miejscu, jak Phillippson wolal w roku 1911, piszac
apoteoze idealizmu litwaków, ile dobra splynie na swiat, gdy Zydzi rosyjscy posieda równouprawnienie; ilez oni zdzialaja nie tylko dla Zydów, ale tez dla Rosji i dla postepu calej ludzkosci!1366. 

Juz zdzialali. Badz co badz nad Rosja panuja. Gdyby rozpowszechnic bolszewizm, panowanie zydowskie staloby sie takze powszechne. Zawiodly nadzieje pokladane w roku 1920, lecz zwycieza sie nie tylko orezem. Jak dotychczas "pokojowe bolszewizowanie" (czesto wprost bolszewizowanie sie) czyni postepy szalone. Walka o lacinska cywilizacje tez nie jest rozstrzygnieta. PS. Ustep powyzszy pisany byl w roku 1934. Pozostawiam go umyslnie bez zmian i dodaje tylko przypisek (w maju 1942 r.). 

Rzadów bolszewickich zaznalismy panowanie w latach 1939-1941. Na podstawie mnóstwa relacji osób, które doswiadczaly na sobie tych rzadów, wypada stwierdzic, ze 3/4 mordów, wywozen ludnosci (czego Rosjanie nauczyli Niemców), grabiezy mienia i wszelkich wogóle przesladowan ludnosci polskiej, nalezy przypisac Zydom. Cala administracja znajdowala sie w ich reku. Polacy na ogól nie mieli do czynienia z Rosjanami, lecz z Zydami. W Przemyslu przechwalali sie zydowscy komisarze, ze Polaków wytepia. Zaznaczali wyraznie, ze dzialaja jako Zydzi, przeciwko Polakom. Pretekstem tylko bylo walka z "burzujstwem". Dodam uwage o Portugalii. 

Wydobyla sie spod ucisku rewolucji in permanentia i spod jarzma zydowskiego tylko dzieki temu, ze odsunieto na bok "polityków zawodowych". Oczyszczono Portugalie z tej rdzy i blogie skutki okazaly sie natychmiast.

 P.P.S.S. Minely dalej cale lata. Na poczatku roku 1946 cóz dopisac? Cala Polska od roku pod rzadami bolszewickimi! 

 

 XXIX. PANSTWOWOSC KAHALNA 

Wsród pelnych drobiazgowego ceremonialu uroczystosci paschalnych odmawia sie miedzy innymi takze modlitewke z wezwaniem Jehowy: "Wylej gniew swój na ludy, które Cie nie uznaja i na królestwa, które nie wzywaja Twego imienia" - po czym odspiewuje sie psalmy 115-118, jakby hymn, wielki, pochwalny, i sklada sobie wzajemnie zyczenia: "Na przyszly rok w Jerozolimie!" Na zakonczenie dnia spiewa sie jedna z trzech piesni paschalnych, z których zajmuje nas blizej trzecia, poniewaz miesci sie w niej poglad na szereg panstw niezydowskich, z którymi Zydzi mieli do czynienia. Tresc jest nastepujaca: Ojciec kupil dziecku kózke; ale przyszedl kotek i kózke zjadl;
nastepnie piesek pogryzl kotka, kijek pobil pieska, ogieniaszek zniszczyl kijka, woda zalala ogienek, ale przyszedl wól i wode wypil, lecz nadszedl rzezak i wolu zabil, jego zas uprzatnal aniol smieci, a w koncu Jehowa zarznal (sic) aniola smierci. Piesn ulozona jest w jezyku chaldejskim i zowie sie Chad Gadja, co znaczy kózka. Wydal ja drukiem w Lipsku 1731 roku prozelita P.R. Leberecht i podal interpretacje, wówczas powszechnie widac przyjeta i uznana. 

Ma to byc alegoria dziejów Izraela od czasów egipskich az do spodziewanego ponownego wybawienia przez mesjasza z "niewoli" u gojów. Alegoryczne przedstawienie narodów w postaciach zwierzecych wlasciwe bylo Zydom od dawna; jest np. u Hioba i w Prorokach. Kózka przedstawia lud izraelski, ojcem jest sam Jehowa. Kupiona jest za dwa grosze, co ma oznaczac Mojzesza i Aarona, za których posrednictwem Izrael doznal zbawienia. Wyraz na "kupic" a "wybawic" jest bowiem u Mojzesza i Proroków ten sam, jezeli ma wyrazac odzyskana przez Mojzesza wolnosc. (I w polskim jezyku "odkupic", odkupienie, Odkupiciel to samo, co zbawic, Zbawiciel) Pierwsza
zwrotka piesni ma na mysli wyjscie z Egiptu i zdobycie Palestyny. A potem kot oznacza Asyrie i pierwszy upadek panstwa Izraela. Pies, to Babilon, przede wszystkim Nabopolaasar. 

Kij wyobraza Persów, zwlaszcza Cyrusa. Ogniem jest Aleksander Wielki a woda imperium rzymskie. Wól ma oznaczac panowanie Saracenów, zdobycie Jerozolimy przez Al-Bubnora i Omara w rok 634. Rzezak w strofie ósmej, to chrzescijanstwo, krucjata z Godfrydem d Bouillon, nowym zdobywca Jerozolimy. Aniolem smierci jest Turek, który w roku 1281 zdobywszy Ptolomais, usunal ostatecznie panowanie "Franków" nad Ziemia Obiecana, ale usunie Turka Mesjasz; tak tedy w koncu sam Jehowa bedzie rzezakiem, który wypleni wrogów Judy. "Oto tajemnica piesni wyspiewywanej przez dzisiejszych Zydów co paschy po hebrajsku lub raczej po chaldejsku i po niemiecku, chociaz nieliczni
tylko wiedza i rozumieja, co to ma wyrazac", dodaje na koncu wydawca Szulchan-Aruchu, Löwe. A zatem okolo roku 1840 piesn ta byla w Niemczech w uzyciu powszechnym, chociaz alegorie sie starly1367. 

Pochodzi przeto "trzecia piesn paschalna" spod panowania tureckiego, moze z samej Jerozolimy; ulozona po chaldejsku, odbywala wedrówke po swiecie; czy tylko na niemieckie tlumaczona? Moralna jej tresc zawiera lekcewazenie i wzgarde wszystkich panstw, w obrebie których Izrael sie znajdzie, bo wszystkie skazane i tak na zaglade, Izrael zas przetrwa wszystko i wreszcie sam bedzie panem wszystkiego. Zamieszkujac panstwa muzulmanskie i chrzescijanskie, urzadzili sobie z nich Zydzi wlasna panstwowosc. Jest to najciekawsza zapewne strona dziejów zydowskich, lecz niestety, najciemniejsza. Watpie, czy istnial zawsze rzad powszechno-zydowski, czy panstwowosc ich byla ciagla,
bez przerw; ani tez nie mozna wyraznie wskazac, kiedy posiadali naczelna wladze, a kiedy jej nie bylo. Hipotezy mieszaja sie z legendami; czy mozna dojsc do jakiegos wyniku, szeregujac je w przypuszczalny "caloksztalt? 

O ciaglosci dawnego synhedrionu palestynskiego nie ma mowy; swiadkiem wolnomularstwo, stwierdzajace "zaginione slowo" w swych rytualach; swiadkiem Napoleon Wielki, pragnacy wznowic synhedrion. Ani tez nie wymagal ustrój zydowskiego zycia zbiorowego, zeby miec naczelnika, wszego zydostwa. Takie godnosci, jak exilarchy i inne temu podobne, pochodzily z inicjatywy panstw niezydowskich, azeby rzad panstwa wiedzial, z kim ma miec do czynienia i kto jest odpowiedzialny za wspólwyznawców. I z takiego niezydowskiego zródla mogla byla wytworzyc sie wladza zydowska, przyjac sie, nabrac tradycji i stac sie zydowska na wskros; lecz czy byla zawsze, czy stanowila dla Zydów
warunek "prawa"? Powoluja sie na pewna stalosc zydowskich tendencji politycznych i wysnuwaja z tego wniosek, ze wobec tego musiala byc naczelna wladza centralna. 

Taka dedukcja wstecz niewlasciwa jest wobec spolecznosci, w której kazdy a kazdy wie od lat dziecinnych, czego sie trzymac, bo cale zycie zbiorowe jest sakralne; takim nie trzeba zadnych impulsów "z góry". Kazdy Zyd wie, ze panstwo gojów nie jest jego panstwem, a nalezy uwazac je za panstwo nieprzyjaciól Jehowy, a zatem kazdy Zyd prawowierny pozostaje w nieprzyjazni wzgledem panstwa, które zamieszkuje; kazdy pragnalby doczekac sie mesjasza, który polozy kres wszystkim tym panstwom. Totez podczas "musafu", nabozenstwa w rosz-haszan, tj. w Nowy Rok, nawet w synagogach najbardziej "postepowych", gdzie nie grzmi juz obrzadek tekiet-szofar,
trabienie w róg, rozbrzmiewa jednak na calym swiecie wszedzie jednako psalm 47, z proroctwem panowania Izraela nad wszystkimi narodami i odczytuje sie te przepowiednie glosno, az siedem razy: "Uderzcie w dlonie i zaspiewajcie glosem radosci, bo wszechwysoki i wszechstronny Adonaj, wielki mocarz swiata, podda pod wasza wladze narody i plemiona, rzuci je wam pod stopy wasze, wybierze dla was i wyszuka wasze dziedzictwa, tj. dume Jakuba, jaka on ukochal od wieków ... a wtedy podniesie sie glos Boga, dzwiekiem traby Pana, dzwiekiem rogu" . . . itd., a co jest "sluchane podczas siedmiokrotnego czytania z towarzyszeniem serce rozdzierajacego placzu, szlochania i jeku, ogluszajacych cala synagoge"1368. 

Z tego mesjanizmu, a nie z czego innego, wynika pewna negatywna stalosc polityki zydowskiej. Wystarczy do zachowania tej linii wytycznej organizacja, panstwowosc. Nam nasuwa sie od razu zagadnienie: A jakze moze istniec organizacja (i do tego panstwowa) bez najwyzszej wladzy? Otóz nalezy to do szeregu oryginalnosci zydowskiej cywilizacji, ze moga sie doskonale obywac bez takiego naczelnego zwierzchnika, a od celów swoich nie zbocza. Poniewaz cywilizacja ich cala jest sakralna, musza posiadac wlasne urzadzenia panstwowe; panstwowosc odrebna stanowi dla nich obowiazek religijny. Jakzez zmiescic sie z zydostwem zycia zbiorowego w urzadzeniach muzulmanskich lub chrzescijanskich?
Jakie formy przybierala panstwowosc zydowska w rozmaitych okresach i w róznych stronach swiata? Cóz my o tym wiemy? 

To pewna, ze i to takze musialo sie dokonywac "okolo bóznicy". Nie moglo byc inaczej, jak tylko, ze kazdy Zyd byl przynalezny do pewnego zrzeszenia bózniczego. Zarzady bóznicze, musialy wyrósc na zarzady gminne, skoro wszystko opieralo sie na sakralnosci i ze sakralnosci czerpalo uprawnienie. Gminy sasiednie nie mogly nie miewac wspólnych spraw, chocby tylko sakralnych, a zatem musialy byc jakies normy do powziecia wspólnych postanowien. Jak daleko siegala ta organizacja wyzsza zrzeszen drugiego rzedu i czy wytwarzala sie nad nimi jeszcze wyzsza, organizacja trzeciego rzedu, tworzaca z malych okregów calosc znaczniejsza - i co dalej, i co potem? W jednym tylko
wypadku mozna udzielic odpowiedzi: co do panstwowosci kahalnej, która powstala w Niemczech, a rozwinela sie nieslychanie wysoko w Polsce. Stanowi wlasciwosc aszkenazich. 

Poniewaz ta galaz zydostwa zamieszkiwala Alzacje, przenosily sie kahaly stamtad dalej w panstwo francuskie. Istnialy jeszcze pod koniec XVIII wieku. Kiedy Zalkind Hurwicz, Zyd z Polski pochodzacy, zabral tam glos w kwestii zydowskiej okolo roku 1795, doradzal rozmaite zmiany, by Zydów "reformowac" (byla juz o nim mowa), ale kahaly radzil pozostawic nietkniete1369. Nazwa: kahal lub kehilah znaczy po hebrajsku: zebranie; oznacza tedy wladze zasadniczo od poczatku kolegialna. Geneza ich stosunkowo niedawna. Kiedy w polowie wieku XVI powstawal Szulchan-Aruch, jako zbiór aktualnych jeszcze przepisów Talmudu, kahaly byly zorganizowane doskonale w polowie Europy, a
najlepiej w Polsce. Uzupelnial zas Szulchan-Aruch rabin krakowski, Isserles, rabin z klasycznego gniazda kahalnego - lecz w calym Szulchanie nie ma ani wzmianki o kahale. 

Uwazam to za dowód, ze nie ma o kahalach wzmianki w Talmudzie; inaczej bowiem bylyby przeszly do Szulchanu, jako bardzo aktualne, obowiazujace. Powstala przeto panstwowosc kahalna samorzutnie dopiero posród aszkenazich. Jak zaznaczono powyzej, jakas organizacja zydowska okolo bóznicy musiala byc; z niej wytworzyl sie droga naturalna kahal. Niektórzy wyjasniaja dwa wyrazy: kehilah i kahal - tym znaczeniem, ze kehilah oznacza cala gmine, a kahal jej wladze; jest tedy kahal wydzialem z kehilah. Inni twierdza zas, ze kehilah oznacza gmine mniejsza i uboga; nad gminami zas, nad calym okregiem jest kahal1370. Byc moze, ze w róznych czasach i ziemiach rozmaicie bywalo. W Niemczech
wytworzyly sie "kahaly", jako okregi administracji zydowskiej, gminy wyznaniowe. Naczelnik okregu takiego zowie sie parnes. 

Z tytulem tym spotykamy sie juz od czasu pierwszej krucjaty stale az do wieku XIV. Obok niego wystepuja gabbai, podobno zawiadowcy jalmuznictwa. Raz wystepuje parnes jako sedzia. Rzecz wyjasnia sie w sposób prosty. Okolo bóznicy bywal jalmuznik, bywal tez sedzia, Sadownictwo stanowilo zawsze trzon zycia zbiorowego nie tylko u Zydów; ono jest po wiekszej czesci zawiazkiem wladzy panstwowej podczas pokoju. Sadownictwo wlasne wysuwali Zydzi stale, jako pierwszy postulat swego samorzadu; podobniez czynia zawsze zrzeszenia religijne w panstwie innowierczym. Jest wiec parnes-sedzia znacznie dawniejszy od kahalu. Z natury swego zajecia i godnosci swej wysuwal sie parnes na czolo
gminy i zostal potem naczelnikiem kahalu. W Moguncji, w Kolonii, w Spirze, w Wormacji wytworzyli Zydzi najwczesniej swa autonomie w zupelnosci i gminy te uchodzily zawsze za wzorowe; nasladowano je indziej i w razach watpliwosci do nich udawano sie o wyjasnienie i rozstrzygniecie. Potem dolaczano jeszcze do tego pierwszego szeregu Norymberge i Rothenburg.

 Autonomia musiala byc uznana przez wladze panstwowa centralna, przez króla, a kancelaria królewska wydawala przywileje "parnesowi i towarzyszom", co badacz zydowski tlumaczy w sposób nastepujacy: "Um das Wort kahal wiederzugeben, fehlte ea damaligen Urkundensprache an einem gleichwertigen Ausdruck"1371. Tlumaczenie watpliwe, gdyz redaktor dokumentu mógl wpisac doskonale wyraz "kahal", chocby z dodatkiem: judaice dictus. Raczej nalezy tu dopatrywac sie dalszego stopnia genezy kahalu: w miare rozrostu gminy dodawano parnesowi towarzyszy, pomocników, np. jalmuznika i wytwarzalo sie collegium sadowe - co wszystko zamienialo sie nastepnie w
kahal. Jakoz wladze zydowskie rozwijajace sie, zamienialy sie coraz bardziej na kolegia w miare, jak gminy wzrastaly w ludnosc. W wieku XIV spotykamy sie w Wormacji z liczba mnoga parnesa, "parnessim". Czy wszedzie skladal sie zarzad gminy z jednakowej ilosci czlonków, watpliwe. 

Jeden z nich musial byc starszym nad innymi, zeby wladza panstwowa wiedziala, z kim porozumiewac sie, jako z reprezentantem kahalu i ogólu zydowskich mieszkanców. Collegium zwane Judenrat, liczylo zazwyczaj 12 czlonków, a przewodniczacego zowie sie w aktach czesto Judenbischof, lecz w lacinskich powaznie magister Judeorum. Tu i ówdzie bywal dozywotnim; w Kolonii atoli w polowie XIII wieku wybieranym byl dorocznie, co jednak lagodzilo sie tym, iz bywal wybieranym ponownie. W Norymberdze wystepuje w zródlach obok naczelnika nadto czterech magistrów; bylo to juz z poczatkiem XIV wieku. Byc moze, ze ma sie tu do czynienia ze zwykla deprecjacja tytulu, ale nie wiadomo, jak
zwano po lacinie glównego parnesa1372. Rozmaitosc urzadzen i urzedów swiadczy o calkowitej swobodzie autonomii zydowskiej. Nie narzucano im zadnego szablonu, wszedzie wytwarzaly sie szczególy administracji, sadownictwa i podatków bózniczych, stosownie do miejsca stosunków i potrzeb. W Spirze w roku 1333 placilo sie podatki panstwowe i miejskie z kasy gminy wyznaniowej a zatem parnassim stali sie poborcami wobec wladz panstwowych i miejskich uprawnionymi. 

W jaki sposób Judenrat dokonywal poboru podatków i danin, czy przez swych urzedników, czy tez puszczajac pobór w dzierzawe jakiemu przedsiebiorcy za ryczaltem? Prawdopodobnie bywalo rozmaicie, jak gdzie bylo dogodniej. Skarbowi królewskiemu i miastu bylo to obojetne. Przenoszacy sie coraz liczniej z Niemiec do Polski aszkenazim, przenosili zarazem te urzadzenia. Kiedy tego poczatek w Polsce, nie wiadomo; w kazdym razie druga polowa wieku XV kiedy naplyw Zydów stal sie tlumnym (skutkiem przesladowan w Niemczech), stala sie takze okresem ustalenia i uporzadkowania ustroju gminnego. Nie znaczy to, zeby przedtem nie bylo jakichs porzadków; ale póki gmina zydowska byla
nieliczna, nie trzeba bylo prawa zwyczajowego kodyfikowac. Osady zydowskie zwiekszaly sie; zaczynaja sie wyrzekania na ciasnote "ulicy zydowskiej". 

Urzadzenia gminne posiadaly tylko ogólne zasady wspólne, lecz w szczególach panowala u Zydów w golusie zawsze swoboda; urzadzano sie stosownie do warunków i okolicznosci. Nowi przybysze przynosili nowe odmiany administracji zydowskiej. W Krakowie zbiegowie z Czech urzadzaja sobie nowa, osobna bóznice; podobniez we Lwowie powstaje druga bóznica za murami miejskimi. Nie wszedzie dalo sie tak zrobic, wiec zeby uniknac klótni, trzeba bylo zgodzic sie na pewne urzadzenia wspólne, obowiazujace dawnych i nowych (a licznych) wspólwyznawców. Druga polowa XV wieku stanowi tedy okres nowego ustalenia zydowskich urzadzen bóznicowo-goscinnych, czyli kahalnych. Czy sama nazwa
kahalów istniala juz przedtem, nie wiadomo. Nie mozna jednak odnosic powstania kahalów do wieku XVI, a to z tej przyczyny, ze w XVI wieku spotykamy cale rzesze najrozmaitszych urzedników kahalnych. Istna elephantiasis urzedów! Zanim sie to moglo rozrósc, musialo minac stulecie. Kahaly musialy istniec w Polsce co najpózniej w drugiej polowie XV wieku, jezeli nie wczesniej. Któzby sie byl wtracal Zydom w ich sprawy religijne? 

Gminy zydowskie posiadaly tedy autonomie nawet w czasach przedkahalnych. Musial atoli byc ktos, kto by stanowil lacznik gminy zydowskiej, ciala, badz co badz obcego, z wladza krajowa golusa; tym bardziej, skoro Zydzi byli bezposrednimi poddanymi króla, a stanowili przedmiot wlasnosci "camerae nostrae". Trzeba bylo miec kogos do robienia rachunków, zwlaszcza do sciagania podatków. Zwracano sie tedy do tego, kto byl znawca zydowskiego prawa i interpretatorem, do rabina; do niego wlasnie, zeby miec pewnosc, ze sie nie naruszy religijnego obyczaju Zydów. Dlatego Zydzi woleli wysuwac rabina, niz parnesa; wladza tez wolala rabina, jako majacego najwiecej powagi i
mogacego wywierac wplyw na gmine z racji interpretacji "prawa". Rzad chcial miec rabinów jak najbardziej powolnych, gmina wolala, zeby byli twardymi wobec gojów. Bywaly scysje. 

Wladza królewska posunela sie do samowolnego mianowania rabinów. Wybraniec, który otrzymal taka nieszczesna nominacje, nie mógl odmówic "królowi", a z gmina mial klopoty. Wladza mianowala nieraz rabinem kogos, kto nie posiadal zgola kwalifikacji rabinackich; gmina nie mogla go uznac tedy zadna miara. Skonczylo sie na kompromisie, ze "król" nie zamianuje takiego, który by nie posiadal upowaznienia kahalu do rabinactwa. Osadzil te sprawe doskonale krakowski Isserles w polowie XVI wieku: "Rabin taki musi byc godnym swego urzedu, a zamianowanie jego musi nastapic za zgoda kahalów, w których pelnic ma funkcje swoje. Kto sie daje zamianowac wbrew
woli kahalu, bedzie pociagany do odpowiedzialnosci (przed Bogiem), jezeli dal do tego powód. Jezeli zas go król zamianuje, a gmina równiez na mocy pismiennej ugody go przyjmie, wówczas jego urzad jest prawowity"1373. W miare rozrostu gminy rozrastala sie tez zwierzchnosc kahalna. 

Do dawnych parnassim dobierano nowych dostojników, zwanych po prostu kahalnikami W wielkiej gminie krakowskiej do dziewieciu tamtych powolano az 14 kahalników. Razem bylo ich tedy w zarzadzie gminy 23, jakby "male synhedron, jak niegdys za czasów swiatyni"1374. Na taki zbytek moglo sobie atoli pozwolic tylko krakowskie zydowskie miasto. Liczba czlonków kahalu byla najrozmaitsza; nie spotyka sie dwóch gmin o scisle jednakowym urzadzeniu. Z reguly czesc czlonków kahalu zasiadala w nim z urzedu, skutkiem piastowania pewnego urzedu w gminie. Uzywajac nowoczesnego wyrazenia: posiadali glos wirylny. Stosunek wirylistów do tuwim (z wyboru) byl rozmaity1375. Zródla
pojawiaja sie dopiero pod koniec wieku XVI mianowicie spisane ksiegi kahalne, tzw. pinaksy. Wlasciwie pinaks oznacza statut kahalu. Najstarszy z dochowanych, krakowski, pochodzi z roku 1595, a spisany jest w zargonie (nie po hebrajsku, jak sadzono mylnie)1376, co swiadczy dobitnie o tym, ze pochodzil z Niemiec. Lecz nie przywieziono go i przeszczepiono dopiero w roku 1595! 

Juz przedtem posiadamy wiadomosci o organizowaniu zrzeszen kahalnych (o których nizej), a wiec kahaly same musialy byc zorganizowane znacznie przedtem. Przywiazanie daty 1595 roku do statutu kahalnego znaczy, ze w tym roku wladza nadzorujaca (wojewoda, urzad podwojewodziego), zatwierdzila go i przyjela do wiadomosci. A czy przedtem nie bylo statutu innego? Równiez byc moze, ze nie bylo zadnego i to jest najprawdopodobniejsze. Rzadzono sie prawem zwyczajowym, przyniesionym z Niemiec. Dla Zydów spisywac go nie bylo trzeba, lecz dla gojów, którzy zazadali tego w roku 1595 - byc moze, ze dopiero po raz pierwszy. Statut-pinaks wypisywano tedy na czele ksiegi gminnej,
utrzymywanej i zapisywanej przez kahal, z czego nazwa pinaksu przeszla tez na cala ksiege. Pinaksów koronnych utrzymalo sie bardzo niewiele, wiecej litewskich, glównie z wieku XVI. Im dalej na wschód, tym lepiej jakos zródla te utrzymywano. 

Faktem jest, ze najwiecej wiadomosci zawdzieczamy ksiedze kahalnej z Minska bialoruskiego, zawierajacej lata 1792-1802 (5552-5562), wydanej przez neofite (prawoslawnego) Brabhmana w Wilnie 1869 roku po rosyjsku w dwóch tomach, w roku nastepnym w Niemczech, i cztery razy w skróceniu w jezyku polskim: ostatnim razem w roku 1914 ("z objasnieniami" niestety bezwartosciowymi, czesto pozbawionymi sensu. Korzystac z tego "wydania" moze tylko ktos posiadajacy juz pewna bieglosc w przedmiocie). Pózne pochodzenie ksiegi minskiej nie wyklucza uzycia jej przy wyjasnianiu czasów dawniejszych, gdyz zawiera ona akty spraw zalatwianych wedlug praw starych, wedlug systemu
prawnego od dawien skrystalizowanego, gdyz az skostnialego. 

W pewnych dzialach zycia zydowskiego powoluje sie na ustawy nowsze, wymieniajac ich daty; co tym bardziej upowaznia do wniosku, jako gdzie tego nie czyni, mamy objawy porzadków starych. Poniewaz kahaly byly organizacja przede wszystkim religijna, podpadajaca pod prawidla Talmudu, nastepnie Szulchan-Aruchu, a zatem w przyjetych przez nie normach zasadniczych nie moglo byc zadnych róznic zasadniczych pomiedzy Niemcami a Polska, pomiedzy Alzacja a Litwa, czy tez pomiedzy Europa a Litwa. Mieszcza kahaly w sobie cala panstwowosc prócz tylko sily zbrojnej na zewnatrz; zawiera sie w ich urzadzeniach administracja, dozór nad czlonkami, podatki, sady, unormowanie zajec, hierarchia
spoleczna, ordynacja wyborcza, tudziez egzekutywa obmyslona surowo. Wszystko ma zródlo w jakims przepisie religijnym, wszystko powleczone sakralnoscia. 

Na pochwale panstwowosci kahalnej zaznaczyc nalezy, ze sadownictwo oddzielono w niej od administracji. Tak bylo juz w Palestynie, przechowal to Talmud, utwierdzil Szulchan-Aruch i zachowaly kahaly. W sadownictwie samodzielnym odbywaja sie atoli nie wszystkie rozprawy; naleza do niego wszystkie sprawy cywilne i niektóre karne, tudziez pewne sprawy o przekroczenia kultu religijnego. Jesliby zachodzily watpliwosci, czy zaszlo przekroczenie; watpliwosc taka rozstrzyga sad. Gdzie atoli przewinienie jest niewatpliwe wobec dotychczasowej tradycji, podobniez w sprawach karnych o przekroczenia administracyjne, sadzi sam kahal. I to bowiem rozumnym bylo w panstwowosci zydowskiej, ze
oddzielenie sadownictwa od administracji nie wykluczalo jednak sadownictwa administracyjnego w pewnych granicach kompetencji. Wlasciwy sad - stojacy poza administracja - bet-din, jest kolegialny. Sklada sie w rozmaitych miastach z rozmaitej ilosci czlonków, az do 12, tudziez z reprezentantów gminy zazwyczaj dwóch. Jest to przede wszystkim sad cywilny "dla potrzeb zycia handlowego". Naczelny prezydent zowie sie gaonem, ale na posiedzeniach przewodnicza kolejno starsi sedziowie. Taki przewodniczacy zowie sie rosz-be-din. Inni zasiadajacy na sesjach i wyrokujacy sedziowie, zowia sie dajonowie. Jak wszedzie, podobniez u Zydów, tytuly deprecjonuja sie w pochodzie wieków. 

Czymzez niegdys bywali gaonowie i dajonowie, a teraz mozna ich widziec w lada miescinie kahalnej! Bet-din zowie sie nawet "senedrion"! Wladza sadu wielka, az do karania na gardle. Wychodzi sie z nastepujacego miejsca Szulchan-Aruchu: "Jezeli sad nabierze przekonania, ze lud jest krnabrny i pograzony w grzechu, moze karac w razie potrzeby smiercia, grzywna i kazdym innym rodzajem kar, chocby nawet nie bylo formalnych swiadków przestepstwa. Jesli przestepca jest moznym tego swiata ("alm"), oddaje go sie nie-Zydowi do ukarania. Sad posiada wladze, zeby mienie zbrodniarza wydac na pastwe czyjakolwiek, zeby go zniszczyc, zeby utworzyc tym sposobem ogrodzenie
przeciwko krnabrnosci ludu. Ale wszelka czynnosc ludu musi zmierzac do tego celu, zeby Stwórca byl uwielbiany przez przestrzeganie prawa; a czynnosci sadowe takie musza byc przedsiebrane przez slawnego uczonego, albo przez dostojników miasta, których gmina przyjela na sedziów. Zreszta trzeba sie z tym wszystkim trzymac zwyczajów danego miasta. 

Jezeli ktos zawinil kare 39 razów, sad moze zwolnic go od tego za zlozeniem czterdziestu guldenów"1377. Szulchan-Aruch poswieca sadownictwu i przewodowi calych 28 rozdzialów na poczatku swej ksiegi trzeciej: Choszen hamiszpat. Trzeba by studiów ultraspecjalnych, zeby dochodzic, co z tego i jak przystosowano do warunków panstwowosci kahalnej w Polsce. Na kary cielesne skazywano, na smierc nie, bo jakzez wykonac wyrok? Ale grozila Zydowi smierc cywilna, gdy go skazano na klatwe i rzucono na niego tzw. cherem. Straszliwa ta kara pociagala za soba utrate wszelkiej opieki prawnej, odbierala bezpieczenstwo zycia i mienia. Ciezkie do zniesienia bylo tzw. "Indui",
tj. wykluczenie ze spolecznosci zydowskiej na dni 30, kiedy odcinano skazanemu "cyces", sakralne tasiemki do kamizelek przyszywane, a w mieszkaniu jego znad drzwi po prawej rece od wejscia odrywano przybita tam "meduze" (metusah), tabliczke z tekstem Tory, najczesciej z dekalogiem"1378. Wladza samego kahalu, nadzwyczaj rozlegla, stawala sie coraz rozleglejsza. 

Doprawdy, krócej byloby wyliczyc, co nie lezalo w zakresie tej wladzy, ale ta metoda nie ma w sam raz nic a nic do wyliczenia! Nie ma po prostu takiej rzeczy ni takiej sprawy, w której by Zyd nie podlegal kahalowi. Próbowal juz jeden z polskich uczonych wyliczyc dokladnie kompetencje kahalu i zajelo mu to przeszlo stronice druku1379; ale zareczam, ze nie zdazyl zebrac wszystkiego. Albowiem ani oko ludzkie nie widzialo czegos takiego, ani tez ucho ludzkie nie slyszalo o niczym takim, co by nie podlegalo kahalowi. 

Panstwowosc kahalna stanowi wzór panstwowosci wscibskiej, wtracajacej sie we wszystko; jest idealnie biurokratyczna, bo do lada czego potrzebuje koniecznie osobnych funkcjonariuszów, czesto z komisjami, delegacjami itd.; jest grubo etatystyczna, bo kahalowi nie starcza podatki, datki i daniny, obficie mu nalezne, ale miewa jeszcze swoje monopole (nawet artykuly zywnosci)1380, taksy sadowe i kancelaryjne, a nawet trudni sie wyrobem lub sprowadzaniem pewnych artykulów, stajacych sie jakby jego regaliami. Slowem: wszystkie niecnoty i szpetnosci panstwa "nowoczesnego" maja swoje prawzory w kahalach. 

Zydowski zmysl panstwowy zawiera w sobie wrodzona biurokracyjnosc, przydeptywanie indywidualizmu i spoleczenstwa na rzecz panstwa, wkraczanie we wszystko a wszystko, fiskalizm i etatyzm. Oto np. postanowienie pinaksu gminnego "gdzies na Litwie" z roku 1612: wielka klatwa za tajny slub bez minianu i chupy (baldachim do ceremonii slubnej), a zarazem upowaznienie, chlopcom 18-letnim dane, by sie mogli zenic nawet bez zezwolenia rodziców. Tamze zakazuje sie prawowiernym grywac w karty i kosci. A w roku 1625 dowiemy sie, ze prawowiernemu wolno spraszac do siebie na uczty (weselne np.) te tylko osoby, które wskaze mu rabin1381. To samo stwierdzone jest nastepnie w Minsku
pod koniec XVIII wieku. Bylo to wiec w powszechnym prawie zwyczajowym. Pod dozorem kahalu pozostaje caly ruch ludnosci. 

Bez jego wiedzy nie ma narodzin, slubów, pogrzebów. Nie wolno ani nawet przesiedlic sie z gminy do gminy; trzeba miec od kahalów gminy opuszczanej i nowo-wybranej chezkaz-jeszuw, pozwolenie na przesiedlenie sie i uzyskac prawo stalego pobytu w nowej gminie1382. Kahal stawia oczywiscie rzeznie, jatki, mykwe, pobierajac z tych zakladów oplaty. Obok tego nalezy sie staly podatek od czlonków gminy na kahal i cele kahalne, a nadto zajmowal sie kahal poborem podatków rzadowych. Ówczesne wladze skarbowe nie obliczaly indywidualnie naleznosci podatkowych, tylko rozdzielano je na grupy spoleczne, pozostawiajac czynnikom autonomicznymi dalszy rozdzial na grupy mniejsze i na kazdego
podatnika z osobna. Sejm uchwalal ryczalt na Zydów, ich zas wladze autonomiczne dokonywaly rozdzialu szczególowego. Sume wypadajaca na pewien kahal rozdzielali kahalnicy na glowy zydowskich wspólobywateli. Latwo pojac, ile wplywów i znaczenia nadawalo mu to prawo! Sciagal kahal podatki swoje i panstwowe za pomoca przedsiebiorców, ofiarujacych ryczalt. 

Ilez pola do naduzyc! Umial zas kahal zapewnic sobie posluszenstwo, i to nie tylko srodkami bózniczymi. Czesto kazal wystawic sobie weksle kaucyjne (podobniez bet-din), które nastepnie zaskarzono w danym razie w sadzie panstwowym, rujnujac opornego. Jesli sie zas zdarzylo, ze z jakims zydowskim wielmoza nie mozna sobie bylo dac rady, nakladano na niego owa kare, uwazana za ostatecznosc: skierowywano jego sprawe przed sadownictwo panstwowe gojów. Znaczylo to, jako gmina wypiera go sie i wydaje "gojom". Nalezalo tez do kahalu utrzymywanie stosunków z wladzami panstwowymi. Nie ulega watpliwosci, jako fundamentalnym dzialem tej sluzby publicznej bylo rozdawnictwo
"podarków" pomiedzy potrzebnych kahalowi dostojników. Obierano z kahalu osobnego urzednika, azeby bywal posrednikiem pomiedzy gmina a wladza zewnetrzna: jest nim sztadlan, "czlowiek z prawem krajowym obeznany, który nadto musial byc u wojewody i duchowienstwa persona grata"1383. Sztadlanowie to politycy i dyplomaci kahalu. 

Kiedy Chmielnicki w roku 1648 oblegl Lwów i zaczely sie uklady o okup, w delegacji wysadzonej uczestniczyl Zyd, Szymon, sztadlan1384. Przy bóznicy i kahale roilo sie od wszelkiego rodzaju bractw. Spoleczenstwo zydowskie okazywalo zawsze wielka ochote do organizowania sie w drobne organizacje zawodowe, zarobkowe i niezarobkowe, lecz zawsze o celach bardzo szczególowych. Nie bylo Zyda, który by w swej gminie nie nalezal do jakiejs specjalnej organizacji, ponoszac z tego tytulu ciezary i zobowiazania, ukrócajace jego swobode indywidualna. A wiec "okolo" bóznicy "roi sie prawdziwie od drobnych stowarzyszen religijnych, uczonych, dobroczynnych, rzemieslniczych,
pozyczkowych, pogrzebowych, posagowych itp., stosownie do potrzeb lokalnych. Starsi tych bractw, gabaim, urzeduja zaledwie po miesiacu, zmieniajac sie ciagle w przewodniczeniu swemu stowarzyszeniu1385. Mozna by te wszystkie drobne zwiazki uwazac za samodzielne organizacje spoleczne, ujete jednak w ryzy przez kahal; istnieja póki kahal pozwala i musza sie tak sprawowac, zeby sie kahalowi nie narazac. Nie naleza do organizacji kahalnej scisle, nie stanowia odgalezien kahalu, ale nie moga istniec inaczej, jak tylko okolo kahalu i faktycznie musza mu sluzyc za podpórki. 

W razie potrzeby musza kahalowi dopomóc i wziac na siebie jego zlecenia. Wynika z tego wszystkiego, ze kahalnik, to prawdziwie pan w gminie. Jak sie dostac do tego grona rzadzacych? Ordynacja wyborcza zydowska jest na wskros oryginalna. Niestety, nie stac mnie na orzeczenie, czy da sie ta ordynacja powiazac jakos z dawnymi czasy, czy powstala dopiero w panstwie kahalnym posród chrzescijan europejskich, czy wytworzyla sie dopiero w Niemczech, czy tez zdobyli sie na nia aszkenazim dopiero w Polsce. Odróznia ta ordynacja prawo wyborcze czynne i bierne. Zydzi panstwowosci kahalnej nie sa bynajmniej wszyscy równi sobie. Uznaje sie oczywiscie z prawieku godnosc kohenów, aaronidów,
ale to tylko pewien zaszczyt w obrebie bóznicy, godnosc bez wladzy i faktycznego znaczenia. Podobno zreszta potomkowie Dawida wszyscy naleza do sefardim, wiec tylko wyjatkowo trafiaja sie zablakani w polska panstwowosc kahalna. 

Tu istnialy i wciaz istnieja dwie inne godnosci: Chaber, stopien kandydacki do wyzszego stopnia, jakim jest moreine. Obie te nazwy sa bardzo spopularyzowane (nawet pomiedzy gojami) lecz zdaje sie, ze pierwotnie brzmialy "chuwer" i "morenu". Godnosci te nadaje ... rabin zalezny od kahalu. "Tytul chuwer moze rabin udzielac tylko czterem osobom w roku i to takim tylko, którzy od trzech lat sa zaslubieni; tytulu morenu zas tylko dwom osobom, od szesciu lat zonatym"1386. Jest to nowoczesna szlachta zydowska, tworzona wylacznie przez kahaly. Tytulów tych mozna byc pozbawionym przez wyrok sadowy bet-dinu. Niezaleznie od tamtych istnieje tytul
"bogacza", a nawet "wielkiego" lub "znakomitego bogacza", nadawany równiez przez kahal. Bogacz moze byc równoczesnie chaber i morejne, ale moze tez nie byc nim. Tytuly te wolno wpisywac przy nazwisku. 

Ale istnieje tez antyteza: Bet-din moze skazac do warstwy "hawer", to znaczy przeciwienstwo chaberu; hawer znaczy doslownie: urodzony nieszlachetnie, a sad moze nakazac skazanemu, zeby wypisywal przymusowo ten epitet przed swym nazwiskiem1387. Znaczenie istotne tego wyróznienia polega na tym, ze tylko morejne moga zasiadac w kahalach i bet-dinah. A poniewaz tylko zawisly od kahalu rabin moze nadac godnosc morejne, kreci sie tedy sprawa cala w kólko i wychodzi na to, ze kahalnicy uzupelniaja sie ciagle wzajemnie, kooptuja sie. Tylko morejne posiadaja bierne prawo wyborcze. Czynne przysluguje wszystkim czlonkom gminy, oplacajacym podatek kahalny, zonatym. Pelnoletnosc
polityczna zalezy od ozenku, do czego wystarcza ukonczyc 13 lat zycia. Znana jest nam ordynacja wyborcza z ksiegi kahalnej minskiej, pochodzaca z roku 1747. Kto ja nadal?

 Trudno przypuscic, zeby kazdy kahal oznaczal w swej gminie, jak maja byc przeprowadzane wybory! Ordynacja pochodzila zapewne z dawnej tradycji prawnej, a trzymano sie jej tam az poza rok 1870. Mniemanie moje, jako minska ordynacja wyborcza nie byla rzecza lokalna i ze przepisy jej z roku 1747 stanowia tylko ostatnia redakcje prawa, które w ogólnych zarysach jest bez porównania starsze, opiera sie na wielkiej analogii z ordynacja wyborcza stowarzyszen rzemieslniczych, znanych nam z czasów dawniejszych, bo z konca wieku XVI. Czytamy o tym u historyka zydowskiego: "Wybory do cial cechowych odbywaja sie w wolne dni swieta szalasów w sposób podobny do wyborów
kahalu. Na dniu oznaczonym zbieraja sie wszyscy bracia cechowi, i wklada sie do urny w równej czesci imiona kusnierzy osiadlych (kupców) i kusnierzy wedrownych (laufer). Nastepnie wyjmuje sie z urny 9 kartek; wylosowani sa prawyborcami i oni wybieraja 5-u wyborców. 

Ci wybieraja zarzad cechu"1388. A zatem wybory potrójne, potrójna procedura, konczaca sie nominacjami. W Minsku od polowy wieku XVIII odbywaja sie zgromadzenia powszechne zonatych podatników, azeby sposród morejne wybrac grono "szamoim", co ma znaczyc: oznaczajacych wyborców. Ci szamoim zbiora sie w jednym z wolnych dni paschy i wybiora pieciu "boremin" co znaczy: wyborców - ci zas zamianuja wszystkich dostojników i urzedników gminy, od czlonków kahalu az do setników i dziesietników, pilnujacych porzadku w miescie, az do sluzby bózniczej i sadowej. Godnosc "szamo" mozna posiadac raz na zawsze, "na wieki", jezeli sie jest
uznanym oficjalnie przez kahal "bogaczem"1389. A zatem równiez wybory potrójne, trzystopniowa procedura, konczaca sie nominacjami. Od konca wieku XVI az poza rok 1870 (objety jeszcze w ksiedze Brabhmana) wciaz to samo przy wiekszych i mniejszych sposobnosciach wyborczych. Trzystopniowosc wykonywano w szczególach rozmaicie. Krakowski sposób, znany nam drobiazgowo z roku 1595, byl odmienny od minskiego. 

Ilez moglo byc tych odmian? W Poznaniu wprowadzono dwustopniowosc1390. Przejdzmy do stosunków pomiedzy kahalami. Nie wszedzie jest kahal. Np. z aktów u Braphmana widzimy, ze nie ma kahalu w miasteczku Dworycy, chociaz maja tam rabina - sa zas osady nawet rabina nie majace chociaz dosc ludne. Podobniez bylo w calej Polsce. Wiemy z najdalszych zachodnich katów np., ze byl kahal w Olkuszu, ale nie bylo go w Chrzanowie1391. Spotykamy sie natomiast z "przykahalkami", jakby drugorzednymi filiami kahalu wlasciwego. Istniala tedy hierarchia miast i miasteczek zydowskich. Skad sie to wzielo? Czy to rodzime zydowskie i od jak dawna? Wypada mniemac, jako osada zwierzchnicza
starsza tez byla chronologicznie, a podwladna osada z tamtej powstala. Jezeli to przypuszczenie ostoi sie, natenczas katalog dokladny kahalów i przykahalików móglby stanowic podwaline do dziejów osadnictwa zydowskiego w Polsce. 

Oczywiscie, ze niejeden przykahalnik dazyl do niezaleznosci - a równiez na pewno przyjac mozna, ze nie kazda nowa osada czerpala zaludnienie z jednego tylko macierzyszcza; ludnosc jej mogla pochodzic z kilku miejsc, spod panowania dwóch i wiecej kahalów; do którego zaliczyc nowa osade, dokad odwozic podatki i skad otrzymywac nakazy, kogo sluchac? Ilez sposobnosci do wasni! "Kahaly miedzy soba zyly w najwiekszej niezgodzie, a to z powodu nieustanowienia granicy dla kazdego glównego kahalu, okreslenia mianowicie: nad jakimi podkahalikami, miasteczkami i wlosciami rozciaga sie jego wladza. Wprawdzie w roku 1670 naznaczony byl zjazd rabinów i deputatów synagog dla
ustanowienia pod tym wzgledem pewnego porzadku, nie zmniejszylo to atoli bynajmniej zdzierstw, jakich sie dopuszczaly w poborze podatków kahaly glówne wzgledem podkahalików, oszczedzajac przy tym zawsze bogatych kosztem biednych. Nadto zamozni arendarze karczem, mlynów itp. wyjednywali u swoich dziedziców moznowladczych uwolnienie ich zupelne - pod rozmaitymi pozorami - od oplat dla kahalów i podkahalików"1392. Inny historyk zydowski pisze na ten temat: "W polowie XVIII wieku, w przededniu rozbiorów, stosunki klasowe tak sie zaostrzaja, ze w ciagu kilku dziesiecioleci zycie gmin zydowskich przeistacza sie w nieustanna walke miedzy zwolennikami a przeciwnikami kahalu"1393. 

Slowa te wymagaja komentarza. Stosunki klasowe?! Co to wyrazenie gazeciarskie ma znaczyc w sprawach polowy XVIII wieku, u "Zydów" zapadlych miescin? Oznacza niechec przeciwko morejnom, których rody, zaciesnione coraz bardziej, zeniace sie tylko miedzy soba, wytworzyly rzeczywiscie rodzaj plutokracji Icków i Szmulów, która opanowawszy kahaly, wyzyskiwala niemilosiernie chude kabzy wspólwyznawców i nadto wtracala sie wciaz we wszystkie przejawy ich zycia, w bóznicy, w straganie, nawet w domowych pieleszach. Podobno stosunki te sa doskonalym prawzorem ucisku i wyzysku "proletariatu" przez "klase rzadzaca". I rzecz ciekawa, jak prawdziwie
"ciemna symbioza" czynila juz tlumy zydowskie bezmyslnymi, bezradnymi: nie slychac nic wówczas o reformie kahalów, zwlaszcza o zmianie ordynacji wyborczej, zeby przerwac rzady morejnych, ale tylko od razu radykalny pomysl, zeby zburzyc wszystko; zniesc kahaly. 

I nastala "walka miedzy zwolennikami a przeciwnikami kahalu". Cóz wiec na to przelozenstwo kahalów? Czy nad kahalami nie bylo jakiej wladzy zwierzchniej? Czy kazdy kahal stanowil oddzielne, a niezawisle panstewko? Byly zjazdy rabinów. Zjezdzali sie, odkad tylko bylo ich w jakiej krainie chocby dwóch, a tym bardziej, gdy liczba ich zwiekszala sie. Byloby to wrecz niepojetym, zeby sie nie mieli ze soba porozumiewac, a czasem trzeba bylo porozumienia osobistego i wszystkich równoczesnie; wszakzez nie braklo wspólnych spraw religijnych i nie religijnych. Nie trzeba robic z tego jakichs "synodów". Nie byly to ani nawet "zjazdy gmin", nie byly w ogóle
zadna instytucja prawa zydowskiego, lecz niezaleznie od tego mogly wywierac wplyw na zydowskie zycie zbiorowe via facti. Ale wyzsza hierarchicznie instytucja zydowska potrzebna byla wladzy krajowej, odkad przybylo ludnosci zydowskiej, azeby mianowicie "król" mógl miec do czynienia z kims odpowiedzialnym. Np. na Sycylii rzad sam zwolal dwa razy zjazdy zydowskie do Palermo w roku 1469 i 1489; mianowicie przedstawicieli szesnastu najwiekszych gmin. Dowiadujemy sie, ze zwierzchnosci gminne zydowskie na Sycylii pochodzily z nominacji, a dopiero od roku 1489 zrzekl sie król tego prawa, zadowalajac sie wyborem jednego z czterech kandydatów, postawionych przez samych Zydów. 

Widocznie król Ferdynand nie otrzymal od Zydów, czego chcial, skoro w trzy lata potem wypedzil ich wszystkich z kraju1394. Takich zjazdów, narzucanych Zydom, w imieniu króla, moglo byc w Europie nie malo. Zachowaly sie swiadectwa zródlowe z czasów wojny 30-letniej, z ksiestwa Hesji. Zjazdy przymusowe odbywaly sie co trzy lata, chodzilo glównie o rozklad podatków na Zydów. Zjazdy te "byly dla Zydów bardzo ciezkim obowiazkiem; kilkakrotnie prosili o ich rzadsze zwolywanie, ale prosby te zadnego nie odniosly skutku". Na zjazdach tych nastepowalo tez "mianowanie rabina krajowego". A wiec nad rabinami byl starszy rabin nad calym ksiestwem, mianowany na
trzy lata przez ksiecia, odpowiedzialny wobec rzadu za sprawowanie sie calego zydostwa, przede wszystkim zapewne za uiszczanie podatków. 

Czyz taki rzadowy arcyrabin mógl byc persona grata dla swych rodaków? Kiedy zas raz jeden w roku 1723 Zydzi odbyli zjazd z wlasnej inicjatywy, bez rozkazu ksiecia, posypaly sie za to dotkliwe kary1395. Nigdzie w Europie calej ani sladu jakiejkolwiek instytucji kolegialnej zydowskiej, a opartej na prawie zydowskim, zwierzchniczej nad gminami i rabinami. Urzadzenia takie obmyslali goje i narzucali je Zydom. Podobniez w Polsce. Zorganizowanie kahalów w wiekszej calosci pozadanym bylo dla wladz królewskich zeby miec do czynienia z niewielu osobami, odpowiedzialnymi za gminy zydowskie, a chocby w sprawach podatkowych. W tym celu utworzono za Zygmunta I w roku 1514 godnosci dwóch
zydowskich prefektów generalnych, Abrahama z Czech, dla Korony, a Michala Ezofowicza dla Wielkiego Ksiestwa. 

Ci mieli zorganizowac sciaganie podatków zydowskich. Wobec wspólwyznawców mieli tedy byc starszymi nad cala ludnoscia zydowska (praefectus) a wobec panstwa polskiego podskarbimi zydowskimi. Uderza pewien szczegól, ze mianowicie w razie oporu przeciw sobie posiadali prawo rzucenia klatwy, cheremu. Któz im nadal to prawo? Król, rzad polski? Prawo to pochodzic mogloby albo od sadów, albo od rzadów kahalnych; prawdopodobnie tedy znalazly sie takie kahaly i bet-diny, które prawo to przelaly na prefektów. Ale mniejszosc tylko byla za tym; wiekszosc nie chciala uznawac tych "rabinów rzadowych", a domagala sie zjazdów rabinów i starszych gmin1396. Czyz mozna
przypuscic, ze zjazdy takie nie odbywaly sie przedtem? Chodzilo o to, by rzad uznal je, jako oficjalne reprezentacje wobec panstwa, a zatem trzeba bylo urzadzac je systematycznie, tak co do czasu, jako tez co do obszaru, jaki kazdy zjazd mial reprezentowac. Gdyby ich mialo byc zbyt wiele, rzad musialby znowu narzucic jakis organ ponad nimi; azeby uniknac prefektów rzadowych, musieli Zydzi sami obmyslec organizacje ponadkahalna na obszarach znacznych, azeby nie bylo zbyt wiele prowincji. 

Jak dlugo urzedowali "prefekci", nie wiemy. Zrobiono widocznie doswiadczenie, ze na takie urzedy lepiej bedzie mianowac rabinów. W roku 1541 mianuje tedy Zygmunt Stary dwóch "doktorów prawa hebrajskiego" seniorami generalnymi, Mojzesza Fiszela z Krakowa i Szachne z Lublina, obydwóch na Malopolske. Fiszel byl talmudysta, ale z zawodu swego glównego lekarzem, prawdopodobnie praktykujacym takze na dworze królewskim. W 1532 roku zostal rabinem w Krakowie przy bóznicy polskiej (druga byla czeska), lecz z nominacji królewskiej. Czy wszyscy rabini byli wówczas wyznaczani przez wladze? W kazdym razie wladza posiadala w tym jakas ingerencje. A gdy Zydzi w
Polsce przestali byc "slugami królewskimi", gdy podlegali wlascicielowi gruntu, na którym siedzieli, rabina mianowal tenze wlasciciel. 

W praktyce wychodzilo na to, ze kandydat na rabina (upatrzony zapewne przez wladze zydowskie) "placil" panu za swa nominacje. Taka wiadomosc posiadamy z roku 17441397. Z mocy zas prawa kanonicznego przyslugiwaly pewne ingerencje biskupom, co znac na przebiegu sprawy Franka (zob. nastepny rozdzial). Na nowa bóznice, np. w Zólkwi, zezwala arcybiskup lwowski1398, itp. Odkad takie bylo prawo? Czy obowiazywalo juz za czasów Zygmuntowskich, czy bylo jeszcze starsze? Zygmunt Stary zarzadzil, ze nigdzie w Malopolsce nie wolno "wybierac rabina bez zezwolenia seniorów"1399. Posrednio wiec wszyscy byli z nominacji. W Wielkopolsce byli tez seniorzy królewscy,
chociaz nie znamy ich imion, ani dat nominacji, o istnieniu ich wiemy stad, ze król w innych dokumentach powoluje sie co do seniorów na zwyczaj wielkopolski (naznaczajac podatek na nich1400. Moze nawet w Wielkopolsce byli seniorowie zydowscy dawniej, niz w Malopolsce? Wielkopolscy byli zarazem najwyzszymi sedziami Zydów; zapewne malopolscy i w tym sie z nimi zrównali? 

Seniorostwa te okazaly sie widocznie czyms niepraktycznym, skoro ku polowie XVI wieku, gdy wielkopolski senior zmarl, król zaniechal mianowac nastepce. Skutkiem tego Zydzi wielkopolscy uprosili kilku senatorów, iz ci przedstawili Zygmuntowi Augustowi w roku 1551 nastepujaca prosbe: "Poniewaz po smierci seniora Wielkopolski urzad ten sedziowski przez dluzszy czas, dopóki król w miejsce jego nie naznaczy innego, nie jest zajety, skutkiem czego wiele waznych spraw sie zaniedbuje, prosza tedy Zydzi wielkopolscy, by król im samym pozwolil wybrac sposród siebie rabina, czyli sedziego jednomyslnym wyborem tego, który im sie wyda najzdolniejszy i najgodniejszy". Prosbe
uwzgledniono na teraz i na potem "kiedykolwiek bedzie tego potrzeba". 

Seniorowie staja sie reprezentantami zydostwa z wyboru1401. Zasade te rozszerzono. Nie wydano atoli ustawy na cale panstwo, która by wprowadzila wszedzie wolny wybór rabinów, lecz wystawiano przywileje szczególowo danej gminie. Np. w roku 1569 otrzymali Zydzi lwowscy zapewnienie, ze beda sobie sami mogli wybierac rabina, a nie (jak bylo dotychczas) beda zmuszani przyjmowac tego, którego im wyznaczy wojewoda. Caly tez zarzad gminy ma odtad byc z wyboru, a wojewoda tylko potwierdza; nie mozna wiec wybierac osób niechetnie widzianych u góry1402. W kilka lat potem otrzymali taki sam przywilej Zydzi poznanscy i przemyscy1403. Prawdopodobnie obdarzono w podobny sposób niejedna
jeszcze gmine zydowska, lecz nigdy calego zydostwa w ogóle. 

Nigdy w Polsce nie wyszedl zaden dokument, "wyzwalajacy ustrój lokalny gminny spod wszelkiego wplywu wladz zewnetrznych", boc inaczej niemozebnym byloby kupno rabinatu u dziedziców miasteczek i wlosci w polowie XVIII wieku. Tymczasem przybywalo Zydów w Polsce, bardzo przybywalo, a tym samym oni sami musieli odczuwac potrzebe jakiejs organizacji ogólniejszej, ponadkahalnej. Rabini sasiedni zjezdzali sie zawsze. Zjazdy staja sie regularniejsze, obrady systematyczniejsze, program ich obmysla sie z góry. Zjazd zjazdowi nierówny; co innego, gdy sie zbiora na narady rabiny z Pacanowa itp., a calkiem co innego wymiana zdan rabinów z Krakowa, z Lublina itp. Sama sila
okolicznosci, bez jakichkolwiek uchwal, wytwarza sie hierarchia rabinów i siedzib ich. Wreszcie utwierdza sie przodownicze stanowisko czterech stolic zydowskich w Koronie: Kraków, Lublin, Poznan, Lwów. 

Zydostwo polskie dzieli sie faktycznie na te cztery prowincje, i zaczynaja sie zjazdy prowincjonalne, przybierajace coraz bardziej ceche instytucji. Wytwarza sie z tego geneza przyszlej autonomii zydowskiej w Polsce. Nigdy jej Zydom nie nadano; wytworzyla sie sama przez sie, odkad rzad jej nie wstrzymywal. W czasach Zygmuntowskich i za Stefana Batorego rzad poczyna sobie z Zydami ostro. Dziwnie szybko opanowali cla, myta, zupy, dzierzawy podatków. Juz za Zygmunta Starego obiegalo Europe przyslowie o Polsce, ze jest paradisus Judaeorum. Zerwala sie w Koronie reakcja, podczas gdy Litwa byla judeofilska. W roku 1538 sejm piotrkowski zabrania im urzedowania na clach. Powtarza sie
to w roku 1562. W trzy lata potem nakazuje sie wypowiedziec im wszystkie najmy mienia koronnego, zwlaszcza zup. Obchodzono te ustawy w rozmaity sposób. 

W roku 1567 nalozono kare az 200 grzywien na kazdego Zyda, nie stosujacego sie do tych uchwal. Wszystko na prózno! Wreszcie za Stefana Batorego zdobywaja sie ówczesni "antysemici" na krok stanowczy. Obmyslono sposób, zeby Zydzi sami dopilnowali przestrzegania ustaw. Powraca sie do poprzedniej koncepcji, zeby ustanowic najwyzsza centralna wladze nad Zydami, która bylaby odpowiedzialna za posluszenstwo ustawom za cale zydostwo; lecz tym razem bedzie to wladza kolegialna, zlozona z osób, których powage i kompetencje sami Zydzi poprzednio juz uznali. Skoro zjazdy nabraly powagi uzyje sie tej formy i urzadzi sie "zjazd" na cale panstwo. Oficjalny tytul
bedzie brzmiec "Zjazd generalny Zydów koronnych". Tak go wypisywano w aktach archiwalnych polskich1404. Trzymano sie tego podzialu terytorialnego, jaki sobie Zydzi sami wytworzyli swymi zjazdami rabinackimi. Ich prowincja krakowska, to Malopolska zachodnia; lwowska, Rus Czerwona z Podolem; poznanska, wiec Wielkopolska; na lubelska zas ich prowincje wypada województwo lubelskie, Wolyn i Ukraina1405. Nakazano odbyc zjazd tych "czterech krajów" w roku 1581. 

W Lublinie kazano zjechac sie delegatom z Krakowa, z Lublina, Poznania i Lwowa i dobrac sobie czterech rabinów. Ilu bylo delegatów, nie wiemy; chocby przyslano po trzech, pierwszy ten "waad" skladal by sie byl z osób co najwyzej 15. Historycy zydowscy niepotrzebnie rozpisuja sie o "sejmie" zydowskim! Ani tez nie swiadczy ten pierwszy "waad" 1581 roku o rozwoju autonomii, skoro uchwalal to, co mu kazano, mianowicie, ze Zydom nie wolno dzierzawic podatków, cel, myt, salin, ni mennicy. A kto tego zakazu nie poslucha, "bedzie wyklety i wykluczony z obu swiatów, bedzie odlaczony od wszelkich swietosci Izraela; jego chleb bedzie uwazany za chleb
poganina, jego wino za sprofanowane, jego mieso jako mieso nie-Zyda, jego zwiazek malzenski za cudzolóstwo; pochowany bedzie jak osiol, zaden rabin ani inna powazna osoba nie da slubu synom lub córkom jego, zaden czlowiek nie wejdzie z nim w pokrewienstwo; i bedzie przeklety wszelkimi przekleciami, zapisanymi w zakonie i rzuconymi przez proroka Elizeusza na swego sluge Gahzi; spadna one na glowe jego, az sie nie nawróci ze zlej drogi i okaze sie poslusznym rozkazom nauczycieli"1406, tj. az porzuci clo, czopowe, zupe, myto czy mennice. Wiadomo, ze sie to na nic nie zdalo. Na przewodniczacego tego pierwszego "zjazdu generalnego" - waad arb-aroces - tak niemilego Zydom, poswiecil sie Mordechaj Jaffe, rabin
przedtem grodzienski, naówczas lubelski, jako parnes-ha-waad. Robi sie z niego jakoby inicjatora waadów! 

Udaly sie one Zydom dopiero pózniej i ex post poszukiwalo sie "zasluzonego" ich inicjatora posród siebie; lecz w roku 1581 nie bylo sie doprawdy czym chwalic ze stanowiska zydowskiego. Prezydowal zas (prawdopodobnie musial) waadom az do roku 1592. W nagrode za posluszenstwo i taka gorliwosc do klatw, nastepny waad, zwolany w roku 1583 do Tyszwicy, otrzymal zapewnienie, ze zadna wladza polska nie bedzie sie wtracala w sprawy wewnetrzne kahalów i wybór rabinów jest wolny. Uchwalil wiec waad znaczne kary pieniezne na takich, którzyby czynili zabiegi u wojewody lub na dworze królewskim, przeciwko ustawie Zakonu"1407. Ten dokument mozna rzeczywiscie uwazac za
kamien wegielny samorzadu zydowskiego. Ale ... nie dotrzymali Zydzi zobowiazan tamtego, nie dotrzymano im praw tego dokumentu. Po Jaffem byl parnasem waadu naczelnego Josue Falk kohen, tj. z rodu kaplanskiego, zwierzchnik jeszuby we Lwowie. 

Prezydowal w latach 1592-1616. Jemu wypadlo obwiescic uchwale roku 1602, jako w modlitewnikach drukowanych na Morawach i w Bazylei znajduja sie bledy i dodatki kacerskie; nakazano przeto rewizje generalna znajdujacych sie w Polsce egzemplarzy. Juz po smierci Falka przykazywano, zeby w kazdej gminie byl urzednik, pilnujacy rzetelnosci miar i wag. Równoczesnie wydano zakaz, ze kto placi mniej niz cztery grosze podatku kahalnego, moze trzymac tylko jedna sluge; przypominano zarazem, ze nie moze to byc chrzescijanka1408. Juz w roku 1583 obraduje waad "pieciu krajów". Kazano sie przylaczyc Zydom litewskim. W roku 1623 Litwa oddzielila sie. Waady koronne zjezdzaly sie
przewaznie najpierw w Lublinie, potem w Jaroslawiu, podczas wielkich jarmarków; wyjatkowo gdzie indziej (np. w Pinczowie, w Belzycach, w Ryczywole)1409. Litewskie obradowaly potem osobno po drugorzednych miescinach; widocznie Wilno nie bylo jeszcze dosc zazydzone. Ilosc czlonków waadu powiekszala sie w miare, jak przybywalo mu czynnosci, zwlaszcza sedziowskich. Przyznano tez równouprawnienie wszystkim kahalom. 

W polowie XVII wieku waad nie skladal sie juz z przedstawicieli samych tylko glównych gmin. Pod rokiem 1653 dowiadujemy sie ze zródla zydowskiego, jako pomiedzy zwierzchników kazdej gminy byl wysylany jeden parnes, a ci przylaczali do siebie szesciu najslynniejszych rabinów z Polski i te zebrania nazywano "cztery kraje"1410. Zjazdy mogly tedy liczyc okolo setki czlonków, a obrady przeciagaly sie nawet do trzech tygodni. Obok tego atoli posiadamy wiadomosci z roku 1666, ze zjazd wolynski "wybiera dwóch deputatów do najblizszego zjazdu generalnego czterech krajów, donoszac o tym oficjalnie urzedowi staroscinskiemu, i proszac o wpisanie doniesienia w ksiegi
staroscinskie"1411. Zdaje sie, ze przebieg wypadków wojennych "potopu" wplywal na ilosc delegatów i ze bywaly luki nie obsadzone. Od drugiej polowy XVII wieku wsunely sie tez pomiedzy kahaly a ogólny waad zjazdy nie tylko prowincjonalne, lecz nawet mniejszych okregów, uznane juz za instytucje oficjalne. Stosunek ich do zjazdu generalnego bywal zmienny. 

Akta archiwalne nazywaja te prowincjonalne zjazdy comitialia, sejmikami1412. Spotykamy sie tez z wyrazeniami o waadach "krajowych", tj. prowincjonalnych. Do jakiego stopnia Zydzi uznali te organizacje, zrazu im narzucona, za wlasna, znac z tego najlepiej, iz utworzyli przy kazdym waadzie wyzsza instancje sadowa, z sedziami dajne-aroces; sprawy zas najwazniejsze szly az przed waad-arb-aroces1413. Ten zamienil sie w wielki urzad, utrzymujacy liczne kancelarie i stale wydzialy. W roku 1623 ogólno-panstwowy waad podzielil sie na dwa; koronny i litewski. Podzial koronnego utrzymal sie wedlug glównych kahalów: krakowskiego, poznanskiego, lwowskiego i lubelskiego - a
litewski podzielono równiez wedlug tej samej metody na trzy kraje: grodzienski, brzesko-litewski (po zydowsku Brisk) i pinski. W nastepnym pokoleniu postapila organizacja koronna o tyle, iz otrzymala stalego zwierzchnika i najwyzszego reprezentanta wobec króla. 

W roku 1669 Michal Korybut potwierdza przywilej na te godnosc Mojzeszowi Markowiczowi, jako "syndykowi generalnemu". W taki sposób wystepuje syndyk poraz pierwszy w zródlach1414. Utworzenie takiego stanowiska stanowilo wielka dogodnosc dla wladz królewskich, którym wystarczalo porozumiewac sie z jednym Zydem, odpowiedzialnym za wszystkich, który tedy z powodu tej odpowiedzialnosci dozorowal dokladnie waad generalny i waady "krajowe", zwlaszcza w sprawach fiskalnych. Byl to niejako homo regius zydowski. Nie wymagala bynajmniej tej godnosci zydowska organizacja kahalna; najwyzszym jej reprezentantem byl kazdorazowy przewodniczacy wielkiego waadu, a mozna
bylo wybierac ponownie tego samego. Widocznie zachodzily okolicznosci, iz rzad musial obmyslec urzad najwyzszy nad Zydami, niezalezny od waadów, scisle osobisty i jednostkowy. Nie trudno domyslec sie przyczyny. 

Wszystkie uchwaly waadów, operujace nawet klatwami na nie zachowujacych nakazów i zakazów rzadowych, okazaly sie bezskutecznymi; próbowano tedy nowego sposobu. Zdaje sie, ze odpowiedzia na to bylo ustanowienie sztadlanów i ... poradzono sobie. Wielkie Ksiestwo litewskie otrzymalo równiez takiego syndyka generalnego. Obaj syndycy pozostawali w ciaglym porozumieniu z najwyzszymi wladzami i jezdzili na sejmy walne. Dzieki sztadlanom ustawaly utyskiwania wladz na kahaly, a syndyk generalny stal sie faktycznie jakby najwyzszym sztadlanem, prawdziwie syndykiem, rzecznikiem interesów nie skarbu publicznego wzgledem Zydów, lecz przeciwnie. W roku 1692 zaszedl spór, z którego
przebiegu dowiadujemy sie ciekawego szczególu z ustroju "krajów". Kahal krakowski poczal naduzywac przewagi swej (wynikajacej z bogactwa i z nauki) nad prowincjonalnymi i zachcialo mu sie dyktowac przepisy. Chodzilo w owym roku o to, czy wszyscy Zydzi w okregu maja placic tyle, co krakowscy, wszyscy jednako w takim razie placiliby i krakowscy oczywiscie mniej, niz gdyby uwzgledniac róznice dochodowe Zyda krakowskiego, a np. wislickiego. 

Ubozsi skladaliby sie po prostu na zamozniejszych! Odwolano sie do waadu okregu krakowskiego, po czym sprawa przeszla jeszcze do waadu generalnego "czterech krajów", który odbywal sie w owym roku w Jaroslawiu. Ten orzekl, jako fiskalna jednosc z Krakowem obowiazuje tylko w promieniu dwóch mil od tego miasta. To samo powtórzono i potwierdzono w latach 1712 i 17171415. Obszar okregu krakowskiego obejmowal takze Sandomierskie. Kiedy w roku 1712 chciano uczcic i zjednac sobie najwiekszego bogacza srodkowej Europy, bankiera wiedenskiego Samsona Wertheimera, nadano mu tytul rabina honorowego miasta Krakowa i kraju krakowsko-sandomierskiego, zwac go ksieciem w Izraelu i
naczelnikiem wygnania1416. Snuje sie z tego powodu domysl o organizacji miedzypanstwowej zydowskiej, lecz nie sa one usprawiedliwione zadnym a zadnym zródlem. Tytul exilarchy byl tylko pochlebstwem i honorowym odznaczeniem. 

Ten sam Wertheimer mianowany byl przez rzad wiedenski naczelnym rabinem na Wegrzech i poswiecil sie temu zadaniu wylacznie na starsze lata, wycofujac sie juz z interesów; ale Krakowa nigdy nie ogladal. Ile posiadal dyplomów na ksztalt krakowskiego?1417. Faktycznie byla to postac górujaca nad Zydami Polski, Wegier i Niemiec. W Polsce wiedziano o nim, bo on finansowal starania Augusta II o korone polska i nastepnie udzial jego w wojnie pólnocnej1418. Czyz górowal tylko dla bogactw swych? I czy zostal tytularnym rabinem krakowskim tylko dlatego, zeby przysylal do Krakowa jakie datki pieniezne? Utrzymywano stosunki z zydostwem innych panstw, religijne i handlowe. Wobec
zydowskiego wszedobylstwa nie mozna sobie wprost wyobrazic, jakby nie mialo byc miedzy nimi ciaglych stosunków, lecz nie ma ani sladu lacznosci z jakas zydowska wladza zagraniczna. Zwazyc tez nalezy, ze Zydzi w Polsce slyneli na caly swiat z wiedzy talmudycznej, a waad czterech krajów, zajmujacy sie wszelkimi sprawami sakralnymi, otrzymywal zza granicy nieraz zapytania i prosby o wydawanie opinii1419. Nie latwo wyliczyc, czym wszystkim zajmowal sie waad. 

Byl to niejako kahal nad kahaly, a wiec nalezalo do niego wszystko, czym kahaly sie zajmowaly, o ile dany wypadek dotyczyl wiecej niz jednego okregu. A wiec ze stosunków z gojami kwestia rozdzialu poglównego i podymnego, ewentualnie innych podatków, pomiedzy okregi i zajecie stanowiska wobec wszystkich w ogóle wymagan, stawianych przez rzad panstwa zydostwu; ze stosunków zas miedzy wspólwyznawcami przede wszystkim spory miedzy okregami, spory waadów okregowych z kahalami okregu, odwolania od orzeczen waadu okregowego itp.; wreszcie dazyl waad generalny do ujednostajnienia pewnych norm handlowych w calym panstwie, a wiec wydawano przepisy co do wysokosci procentów, co do
postepowania z membranami, a w roku 1624 wydano ustawe tyczaca upadlosci. Pozadanym byloby zbadanie, czy ta ustawa (i pewne inne) obmyslona byla w Polsce, czy tez przejeta zza granicy (z Niemiec?) i czy z pewnymi zmianami. 

Chodzi o to, czy istniala w kwestiach ekonomicznych, zwlaszcza handlowych, pewna tendencja powszechno-zydowska, dazenie do wspólnego normowania stosunków pomiedzy zydowskimi kupcami i przedsiebiorcami róznych krajów, slowem dazenie do zydowskiej jednolitosci ekonomicznej; chocby w pewnym ograniczeniu, np. co do wspólnego prawa wekslowego? Wszystko, co dotychczas w tych sprawach wiemy, przemawia za przekonaniem, ze tego nie bylo. Dziwne to zaiste! Lecz wyjasnia sie ogromnymi trudnosciami wszelkiego handlu miedzynarodowego europejskiego w owych pokoleniach. Wiek XVI byl wielce wojenny, a XVII dyszal wielkimi wojnami, polskie zas zydostwo dotkniete bylo ciezkimi
"pogromami" za wojen kozackich. Skoro zas nie bylo ogólnoeuropejskiego kierownictwa spraw handlowych zydowskich, nie bylo tym bardziej wówczas zadnej ogólnoeuropejskiej zydowskiej wladzy politycznej. Handlowano wojna i pokojem wszedzie, gdzie sie dalo; lecz nie zaznacza sie z tego jakis plan wspólny polityczny. Np. ów Wertheimer byl bankierem Habsburgów i Wettinów równoczesnie i dopomagal Augustowi II w wojnie pólnocnej. Habsburgowie w niej nie uczestniczyli, zajeci Turcja i poludniowymi Wlochami; zainteresowani byli dopiero sprawami Augusta II Sasa. 

Gdyby byla wówczas istniala jakas centralna wladza zydowska, siedziba jej bylaby w Polsce, jako kroczacej na czele uczonosci zydowskiej, a wyprzedzajacej coraz mocniej wszystkie inne kraje sama iloscia wspólwyznawców. Nalezalo by przeto domyslac sie takiej wladzy przy waadzie polskim lub litewskim. Te instytucje nie celowaly atoli ani wyzszoscia umyslowa, ani rozlegloscia widnokregów swej mysli. Inteligencja Zydów zawsze byla zawisla od poziomu umyslowego gojów, wsród których mieszkali; razem z nimi rozwijali sie i razem z nimi upadali umyslowo. Tak bylo u Zydów zawsze i tak samo mialy sie rzeczy z Zydami w Polsce. Od drugiej polowy XVII wieku zaciesnia sie królestwo
mysli u nas do coraz szczuplejszych gron, a na przelomie XVII i XVIII wieku juz sie rodzi sarmatyzm; w te slady wytwarzac poczyna sie u Zydów ich "ciemna synteza". 

Znac gwaltowne podupadanie waadów. Pod jednym tylko wzgledem stawaly sie coraz dzielniejszymi: w wykrecaniu sie od spelniania obowiazków wzgledem panstwa. Ani syndykowie królewscy nie dopomogli polskiemu rzadowi. Waad zas stawal sie rzeczywiscie twierdza autonomii zydowskiej. Powstalo panstwo w panstwie. Waady przestaly spelniac cel, dla którego zostaly powolane przez panstwo. Staly sie nie tylko nieuzytecznymi dla rzadu, lecz nawet szkodliwymi. Pod maska zachowywania form i obludnego posluszenstwa kryla sie dzialalnosc wprost przeciwna wymaganiom rzadowym. Dochody od Zydów malaly. Waad wymawia sie, ze kahaly nie sa mu posluszne, i ze sobie nie moze dac rady z opornymi,
prosi nawet króla o pomoc, zeby rzad dopomagal "jurysdykcji starszych koronnych". Jan III wydal nawet w roku 1687 "surowy uniwersal" skutkiem tych zazalen1420. Alec obywatele panstwa kahalnego byli coraz nieposluszniejsi. 

Ani kahaly, ani waady nie braly na serio sankcji sakralnych, miotanych przeciw zalegajacym z podatkami. Wszyscy Zydzi wiedzieli, ze wobec prawa zydowskiego to wszystko nie wazne. Od dawna przestano ich juz nawet wrzucac z myt, z cel itp. Czyz w calej Polsce i Litwie bylo choc jedno myto które nie bylo by oddane w dzierzawe Zydowi? Wiele tlumaczy sie owa nieszczesna przewaga Litwy nad Korona, której Korona ulegala coraz bardziej. Wielkie Ksiestwo stawalo sie coraz bardziej judeofilskie. Na Litwie Zydzi bez najmniejszej przeszkody ze strony szlachty brali w dzierzawe cla1421. Co wazniejsze, neofici na Litwie stawali sie latwo szlachta, bywalo to nawet regula, a "prawo"
uwzglednia udawane przyjmowanie obcej wiary w wypadkach wyjatkowych, zaslugujacych na uwzglednienie wlasnie dla dobra Izraela. Neofita uszlachcony mógl nabywac dobra ziemskie, mógl nawet ubiegac sie o urzad publiczny. Korona stawala sie bezsilna wobec tego, na co zezwalala Litwa, a sztadlani dbali o to, zeby na sejmie walnym nie stalo sie nic szkodliwego dla Zydów.

Panstwo w panstwie stawalo sie zas coraz silniejszym w miare, jak polskie panstwo oslabialo sie. Rzad coraz rzadziej zwoluje waady. O koronnych nie wiemy nic z czasów Augusta III; litewskich na pewno nie zwolywano w okresie lat 1730-1751. Niebawem poczeto sie zastanawiac nad tym, czy by waadów calkiem nie zniesc. Przyczyna tkwila w przesileniu ekonomicznym, specyficznie zydowskim. Waadom i kahalom grozilo bankructwo i znowu z powodu naduzywania kredytu. Okolicznosci tak sie splotly atoli, iz bankructwo zydowskie pociagnelo by za soba ruine wielu rodów panskich, znacznej czesci najzamozniejszej szlachty i nawet duchowienstwa. Oto waady byly zadluzone u najzamozniejszych
"gojów" wysoko poza kupiecka moznosc i stawaly sie niewyplacalne. Chodzilo o spekulacje obopólna, zagniezdzona od dawna. 

Polska stala sie czyms tak mizernym ekonomicznie, iz nawet nie bylo u nas w owym okresie calkiem banków; lokowano wiec kapitaly "na synagodze", tj. pozyczano je kahalom i waadom na 6-10%, podczas gdy prowizja ówczesna handlowa miedzy Zydami dochodzila (legalnie) juz 35%. Jakiz wiec procent przynosily operacje Zyda z gojem?! Bylo to wiec zlotym interesem, zeby napozyczac jak najwiecej u zamozniejszych Polaków; zadluzano sie tez, az strunka nareszcie pekla. Na korzystanie z kredytu u polskiej szlachty lub duchowienstwa musial Zyd otrzymac chazake (o "chazace" nizej), od swego kahalu. Przy wiekszych sumach zadal wierzyciel poreczenia od kahalu; od tego byl
juz tylko krok do tego, zeby kahal sam, jako taki, pozyczke zaciagal. Kahaly zamienily sie w banki. Znaczniejszy bank powstawal przez spólke kahalów, przy okregowej "generalnosci" zydowskiej, a najwiekszym bankiem stal sie waad. Juz w roku 1719 krakowski kahal zadluzony byl na zl 588.527; wilenski zas z roku 1766 r 722.800 zlp. Robily interesy kahaly nawet w gminach, liczacych ledwie i kilkadziesiat rodzin zydowskich. 

W takich np. Wronkach dlug kahalu w roku 1765 wynosil okraglo 200.000, w Zólkwi w roku 1750 powyzej 100.000, Drohobyczu w 1754 roku 121.574 zl. W roku 1764 wynosily dlugi organizacji zydowskich w ogóle bajeczna na owe czasy sume póltrzecia miliona, czego okolo póltora miliona przypadlo na pretensje duchowienstwa (przewaznie Jezuitów, Dominikanów, Franciszkanów), a okolo 900.000 zlotych pol. na pretensje magnaterii". Tego doliczyla sie komisja sejmowa, wybrana do tego w roku 1764. Ilez pozyczek nie zarejestrowalo sie! Drobniejsze wierzytelnosci zamozniejszej szlachty wiejskiej pozostaly zapewne poza spisem; drobniejsze szczególowo, lecz tak liczne, iz w sumie
zlozylyby sie równiez na jaki milion. Te swoiste stosunki kredytowe musialy wplywac na stosunek warstwy rzadzacej i sejmów do spraw zydowskich. 

Wytwarzala sie sfera wzajemnych interesów. Powstala silna opozycja przeciw spekulacjom, przeciw spólce, badz co badz dla strony polskiej nie zaszczytnej. Na sejmiku kaliskim juz w rok 1729 domagano sie zniesienia kahalów i waadów. Ciekawe byly z tego powód zajscia na sejmach lat 1740, 1746 i 1748, z których dochowaly sie diariusze. Szlachta zubozala domagala sie w roku 1740 nawet wypedzenia Zydów z panstwa1422. Zydzi nakladali na sie osobna danine na koszta "sejmowe" i przyczyniali sie do zrywania sejmów - jak to wiadomo skad inad. Opozycja przybierala widocznie na sile, a po roku 1760 powstala panika wsród polskich wierzycieli. Skorzystala z tego
"familia" i wcielila do swego programu takze zniesienie waadów. Dokonano tego na sejmie w roku 1764, opanowanym przez Czartoryskich. Ale Stanislaw August wiecznie w klopotach finansowych osobistych, bioracy pieniadze zewszad, gdzie tylko sie dalo, wyczekiwal pomocy od Zydów. 

Ostatni waad centralny litewski odbyl sie w roku 1761, a koronny roku nastepnego. Na sejmie 1764 roku nie tylko skasowano waady generalne, ale zakazano równiez "krajowych" i dobrano sie (jak mniemano) do kahalów, odejmujac im podstawy finansowe. Prócz poglównego, znosi sie wszystkie inne podatki, praktykowane dotychczas w miastach, miasteczkach i okregach, przez kahaly rozpisane i pobierane, a zarazem zakazuje sie wszelkich zjazdów rabinów i starszych pod kara 6.000 grzywien1423. A jednak na Litwie poradzono sobie. Wladze waadu litewskiego przeniesiono na najwazniejsze kahaly. W roku 1766 wymieniono brzeski, grodzienski, pinski i wilenski1424, jako jedyne kahaly.
Wszedzie indziej na Litwie maja byc odtad tylko podkahaliki. Wzmocniono wiec nadzwyczajnie stanowisko kahalów okregowych. Panstwa rozbiorowe nie byly zyczliwe wzgledem panstwowosci kahalnej, a jednak kahaly utrzymywaly sie jeszcze bardzo dlugo. 

Trudne okolicznosci (bo kontrola zdawala sie grozic surowsza) zmuszaly, zeby liczyc sie z nowymi wladzami bardziej, niz z poprzednimi polskimi. Po pewnym atoli czasie znów sobie poradzono. Zdaje sie, ze przezwyciezenie trudnosci nie bylo zbyt ciezkim zadaniem i ze sztadlani nie spotykali sie z wiekszymi przeszkodami po biurach nowych wladz. Zreszta rozbiory i nastanie rzadów rozbiorowych byly im w zasadzie obojetne; w praktyce zas dogadzalo im bardzo to, ze weszli do panstwa rosyjskiego, o co na prózno zabiegali od czasów Piotra Wielkiego. Trudno bylo przewidziec "linie osiedlenia"; ale i z tym niedostatkiem jakzez rozszerzal sie zydowski widnokrag ekonomiczny!
Tendencja do utrzymania okregów widoczna jest takze w zaborze austriackim, gdyz w roku 1772 wymienia sie cztery miasta z rabinami okregowymi: Lwów, Kraków, Przemysl, Belz - przy czym pamietac trzeba, ze Kraków pozostawal wprawdzie przy Rzeczypospolitej az do roku 1795, ale przedmiescie Kazimierz wraz z miastem zydowskim juz przedtem zajete bylo przez Austriaków. 

Rzad zmierzal do zespolenia zydowskiego samorzadu jak najscislej z wlasna administracja, zeby "cyrkul" stanowil zarazem kahal z rabinatem i zeby przy kazdym kahale byla szkola niemiecka. Zmniejszono tedy ilosc kahalów, ale zachowano (a moze pomnozono) przykahalki, gdyz urzadzono "klasy" kahalów wedlug wysokosci poglównego. Ordynacje wyborcza zmieniono o tyle, ze sposród morejnych losowalo sie 4-7 boremin; odpadl zas calkiem wybór szamoim. Z poczatku chciano zniesc zupelnie swoista zydowska ordynacje i zarzadzic wybory wedlug pojec europejskich; wprowadzono tez zaraz w roku 1776 wiele innowacji radykalnych ("dyrekcja zydowska" we Lwowie i in.),
ale po kilku latach dano za wygrana. Z józefinskich reform utrzymalo sie tylko zniesienie hierarchii miast i kahalów. Kahaly chocby najnizszej "klasy" posiadaly zupelna samodzielnosc, na równi z najwiekszym okregowym; tylko wobec wladzy rzadowej okregowy mial wiecej odpowiedzialnosci. 

Pod Katarzyna II odjeto kahalom wszelkie kompetencje poza sprawami scisle bózniczymi, zniesiono sadownictwo bet-dinów, starano sie usunac ich ze wsi, podniesiono im podatki w dwójnasób, a w roku 1790 zakazano nawet sprowadzac zza granicy (tj. z reszty panstwa polskiego) ksiegi zydowskie. A gdy nastalo powstanie Kosciuszkowskie, Zydzi lawa oswiadczyli sie za... Rosja i szkodzili na kazdym kroku sprawie polskiej. Prawa wydawane przeciwko panstwowosci kahalnej nigdy nie nabieraly znaczenia realnego, a po pewnym czasie odbywalo sie wszystko po dawnemu, nawet wobec urzedów, patrzacych przez palce na faktyczny stan rzeczy, byle cos z litery prawa zachowane bylo na zewnatrz. Np.
zastrzezonym bylo, jako podatki kahalne musza byc zatwierdzane przez gubernatora, a jednak ksiegi wydane przez Brafmana zapisuja wypadki, ze sciagano ten i ów podatek wbrew gubernatorowi. 

Nie zmienilo sie tez nic, gdy w roku 1822 zniesiono kahaly, ustanawiajac na ich miejsce "dozory bóznicze"; skladaly sie z rabina, jego pomocnika i trzech "dozorców" z wyboru. Zawsze tak sie zlozylo, ze po staremu byli to morejne. Od roku 1830 zapewniono im to nawet ustawowo, podajac prawo wyborcze w zaleznosc od cenzusu majatkowego; bylo to to samo innymi slowy. Ale mial spasc cios na morejnych w innej postaci, i to wlasnie w tym miejscu, w którym najlepiej sie obwarowali: Posród najrozmaitszych bractw okolo bóznicy byly miedzy innymi bractwa pogrzebowe, filantropijne stowarzyszenia majace zapewnic ostatnia posluge zmarlym nedzarzom, których krewni nie
zdolali zdobyc sie na koszta chocby najskromniejszego pogrzebu. Z czasem rozszerzyl sie zakres bractwa. Z natury rzeczy stowarzyszenia takie pukaly do kieszeni zamozniejszych, a wiec morejnych - a zatem stawaly sie faktycznie od nich zawisle. Z czasem bractwo stalo sie wladca cmentarza w ogóle, rozciagnelo wladze swa nad chowaniem wszystkich zmarlych, wydzierzawilo cmentarz od kahalu, ustanawialo taksy, a co najwazniejsze i najdotkliwsze, stanowily o rodzaju pogrzebu, o pomniku grobowym itp.

W straszliwej dla rodziny chwili wystepowala kancelaria bractwa pogrzebowego, jako despocja istna, mogaca wydusic, ile chciala, w danym razie narazic rodzine na publiczne upokorzenia. "Jezeli kahal, dzierzac w reku zabójcza bron cheremu, strasznym byl dla Zydów, to bractwo rozciagajac wladze nad chowaniem zmarlych, doprowadzalo Zydów do rozpaczy". Albo bractwo rozkwitalo w najlepsze i uroslo na "bractwo swiete", Chewra-kadisza. Wtem nagle 28 marca 1822 roku rozwiazano bractwa swiete, ale jak? Oto czynnosci ich poruczono dozorcom bózniczym1425. W praktyce nic sie tedy nie zmienilo, a "dozór" musial wylonic do tych spraw jakis wydzial i biuro;
wladza zas i nadawanie kierunku pozostawaly nadal przy morejnych. Bractwo swiete "pomimo, ze od roku 1822 prawnie bylo zniesione, umialo przez lat 21 pod tarcza godnych kolegów, czlonków dozoru bózniczego, prawo omijac i opierac sie postanowieniom wladzy, bezwarunkowe rozwiazanie nakazujacym". W roku 1843 przewodnictwo w warszawskim dozorze bózniczym przypadlo postepowemu Matiasowi Rosenowi i ten dokonal ostatecznie rozwiazania bractwa. 

Tak przynajmniej donosi historyk zydowski, dodajac, ze równoczesnie "utworzono sekcje pogrzebowa z wydzialem dobroczynnosci przy dozorze bózniczym"1426. Alez to juz raz bylo! A zatem wladza ta "doprowadzajaca Zydów do rozpaczy", nie przestala istniec; ani tez nie przestanie, póki sprawy jej zalatwiane beda "okolo bóznicy"! A czy moze byc inaczej? Podobnymi metodami zmienialo sie kahalach i to i owo. Najbardziej nadszarpano stara rodzima zydowska ordynacje wyborcza, az z niej nie zostalo nic. W miare jak maskilim stawali sie liczniejsi, cofac sie musial stary obyczaj. Tak np. w okresie 1843-1871 w Warszawie "prawo wyborcze nalezalo do bóznic
i synagog, które z kazdych stu czlonków uczeszczajacych na modlitwe do jednego lub kilku domów bozych, wybieraly po dwu elektorów, a ci dopiero wiekszoscia glosów z pomiedzy siebie wybierali potrójna liczbe kandydatów, z których wladza wybierala siedmiu czlonków i tyluz zastepców" Ale przy tym systemie maskilim pozostawali jeszcze w mniejszosci. 

Doswiadczenie wykazywalo coraz bardziej, ze bogactwa gromadza sie obecnie glównie u "postepowych", przy "neorabinizmie", a zatem dogodniej bedzie wracac do plutokratyzmu, jak w dawnym systemie morejnych. Od roku 1871 poczynaja sie wybory do kadencji trzyletniej: "Nie bóznice, lecz kazdy kontrybutent oplacajacy skladke gmina zwana etatowe, nie mniej, jak 15 rubli rocznie, ma prawo glosowania na wyborach czlonków do zarzadu gminy. Ten nowy system zredukowal liczbe wyborców, uwalniajac ja od znakomitej czesci ludnosci biednej i zacofanej, a powierzajac los wyborów zamozniejszym" - i odtad coraz bardziej ustala sie w zarzadzie wiekszosc
"postepowa"1427. Nadano tez kahalom nazwe "zarzadów gminy izraelskiej". Faktycznie dzialo sie cos innego: nastaly czasy cadyków, których wladza przekroczyla Wisle i szerzyla sie juz na lewym jej brzegu ...

Zostaly datki i podatki, o których wladza gojów nie wiedziala, pozostala administracja zarzadów gminnych, posiadajacych kompetencje dziesiec razy wieksze niz nawet rosyjskich gmin; pozostalo sadownictwo rabinackie i cadykowskie, którego dotychczas jestesmy swiadkami, a slawa bractw pogrzebowych ucierpiala bardzo niewiele, nieznacznie. Który tylko Zyd chce, moze zyc nadal bez przeszkód w wlasnej panstwowosci. A na prowincji i wsród "Zydków", opisywanych przez Klemensa Junosze Szaniawskiego, uzywa sie nawet wyrazu: kahal - jakby nic sie nie zmienilo. Oni zas sami powiadaja w Tuniadówce, ze wszelkie zabiegi ludzkie koncza sie smiercia, a wszelkie rozprawy w
zydowskim kahale musza ostatecznie konczyc sie ustanowieniem nowej "taksy". Od zydowskiego zas autora przejal Szaniawski wiadomosc, jako "glówni kierownicy interesów kahalnych obywaja sie wygodnie bez wszelkich ksiag i rachunków"1428. Przydlugim staje sie ten rozdzial ... a jednak nie poruszylem jeszcze najwazniejszego dowodu, jako organizacja kahalna byla panstwowoscia, i ze wlasnie w Polsce panstwowosc ta rozwinela sie nie tylko najwyzej, ale takze stanela tak mocno, iz mogla byla ziemie polskie uznac za swa wlasnosc. I to w najzwyklejszym materialnym znaczeniu tego wyrazu. 

Posiadaniem Polski dzielili sie juz Zydzi w pierwszej polowie XVII wieku. Trzymano sie drogowskazu zawartego w Talmudzie, w orzeczeniach, jako wszystko co pozostaje w reku gojów, stanowi ze stanowiska prawa zydowskiego "pustynie" lub "wolne jezioro", na których wolno Zydom urzadzac sie po swojemu, jak tego wymaga ich dobro. Mozna by cofnac sie do Tory; czyz bowiem Mojzesz i Jozue nie rozdawali ziemie cudze? Lecz poprzestajmy na Talmudzie. Licza sie tylko Zydzi, a zatem wszystkie te "pustynie" i "wolne jeziora" - to res nullius, a wiec w konsekwencji res primi occupantis, tj. Zyda, który pierwszy to gojowi zabierze. I tak caly swiat
nalezy z woli Jehowy do Zydów, a zatem majetnosc goja stanowi wlasciwie wlasnosc zydowska. A panstwowosc kahalna od tego, zeby to bylo takie de facto. Obmyslono tedy, jako goje i wszystko, co do nich nalezy, to wlasnosc kahalu. Nie moze kahal wywlaszczyc tubylców, to materialnie niewykonalne, ale rozporzadza prawem eksploatacji na ich terenie i nad ich osobami. 

Eksploatacja winna byc przeprowadzona systematycznie. W tym celu kahal odstepuje to swoje prawo komus z prawowiernych czlonków gminy, wykluczajac konkurencje. Na terenie lub przy osobie goja, przyznanego przez kahal komus, nie wolno nikomu innemu robic zadnych interesów. Prawo to bywa z reguly dziedzicznym. Nabywa sie w kahale przez licytacje. Jezeli tyczy terenu, zowie sie chazaka; jezeli osoby, nazywa sie meropia. Oglasza sie te licytacje we wszystkich domach modlitwy. Mozna odsprzedawac prawo chazaki czesciami, gdy teren za duzy na srodki chocby najbogatszego Zyda z danego okregu kahalnego. Kto nabyl w taki sposób goja, jego nieruchomosci czy ruchomosci, dom, folwark,
warsztat, sklep, moze tam obmyslac sobie zyski, postepujac dowolnie, niczym nie krepowany, i nie obawiajac sie konkurencji. Nawet rzemieslnikowi zydowskiemu wolno pracowac dla takiego tylko goja, nad którym nabyl w kahale meropie1429. 

Jeden z historyków zydowskich przytacza z dziejów rzemiosla zydowskiego w Krakowie taki przyklad: "Petlicarz Abraham mial chazake do robienia na dworze ksiecia wojewody Lubomirskiego dla samego ksiecia i jego dworzan; gdy umarl, uzyskal Abraham chazake do robienia na dworze jego syna, wojewodzica starosty sandomierskiego. Abraham wykonywal owe prawo przez kilkadziesiat lat, a gdy umarl, uzyskali jego potomkowie (dwaj synowie i wnuk po zmarlym synu) chazake dekretem sadu cechowego dnia 5. nisan 1678 roku. Lecz inni petlicarze poczeli sie wdzierac w prawa potomków Abrahama i wówczas seniorowie cechu wraz z sedziami wydali 10 teweth 1683 roku surowy zakaz wlamywania sie w
prawa potomków Abrahama, zagwarantowane chazaka"1430. Skoro ów petlicarz Abraham zmarl w roku 1678, a sprawowal swe rzemioslo przez lat "kilkadziesiat", odliczmy wiec lat 40 wstecz, a wypadnie nam mniej wiecej rok jakis pomiedzy 1630 a 1640 na poczatek wykonywania petlic z mocy chazaki. 

Mamy zas swiadectwo z roku 1624, mianowicie ustawe waadu koronnego o upadlosciach, na samym koncu paragrafu drugiego zagrozono przestepcy, ze "traci on chazake kahalna"1431. Mówi sie tam o chazace, jako o czyms powszechnie wiadomym, a zatem istnienie jej trzeba cofnac przynajmniej do roku 1600. Mylil sie przeto Nussbaum, odnoszac ustanowienie chazaki az do konca XVII wieku1432. Myli sie tez Schiper, przypuszczajac, ze indywidualne nadawanie chazaki rzemieslnikom trwalo tylko do powstania cechów1433. Czy chazake i meropie przyniesiono z Niemiec wraz z kahalem, czy tez zrodzilo sie to dopiero w Polsce? Szulchan Aruch o tych instytucjach prawa zydowskiego nie wspomina,
a poniewaz "hagah" tego zbioru pochodzi od rabina krakowskiego (Mojzesza Isserlesa zm. 1572), ten brak wzmianki upowaznia do przypuszczenia, jako chazaka wytworzyla sie w Polsce dopiero po jego smierci - a zatem nie wczesniej, jak po koniec XVI wieku1434.

Przypuszczenie bedzie miec wartosc dopóty, póki kto nie wskaze zródla bardziej bezposredniego i lepiej informujacego. W drugiej polowie XVII wieku pojawia sie chazaka na wszelkie arendy, tudziez na kredyty, mianowicie na pozyczki zaciagane u gojów (na niski procent, w celach spekulacyjnych1435. W polowie XVIII wieku przyjeto w kahalach litewskich, ze arende kupuje sie w kahale na trzy lata; a zatem zaden Zyd nie zawieral kontraktu dzierzawnego z gojem na dluzej, jak na trzy lata, bo nie mógl przeciwic sie kahalom. Totez zaden arendarz niczego porzadnie nie naprawial, nie robil zadnych ulepszen, wszystko popadalo w zaniedbanie jakiegos prowizorium. We wschodnich województwach
od dawna przyjelo sie juz - jak wiemy z poprzednich rozdzialów - puszczanie w arende Zydom folwarków, nawet calych kluczy; na kazdej takiej arendzie tkwila klatwa zbyt krótkiego terminu dzierzawy. 

Chociaz bowiem chazaka powtarzala sie z reguly, a bywala nawet dziedziczna, ale termin trzechletni stanowil regule, zasade. Nie bylo pewnosci, czy kahal nie zezwoli, by po trzech latach ktos inny nie przelicytowal arendy. Byloby to wlasnie z korzyscia kahalu; totez prawdopodobnie ci, którzy ostawali sie po mnogie trzechlecia, musieli sobie w kahale radzic. Natomiast pewnym byl zydowski arendator, ze go nikt ze wspólwyznawców nie ubiezy podwyzszeniem arendy. Ktoby chcial podwyzszac czynsz od dzierzawy (karczmy czy folwarku) u chrzescijanskiego wlasciciela, dopuszczal sie tzw. hosoffa, za co popadal w klatwe. Swiadczy o tym Salomon Majmon, syn karczmarza z dóbr
radziwillowskich1436. Stalosc grosza dzierzawnego oznaczala oczywiscie coraz tansza dzierzawe dla dzierzawcy, lecz coraz gorsze warunki dla wlasciciela. 

Zawsze dokonuje sie deprecjacja pieniadza, chocby nawet najpowolniejsza; pieniadz tanieje, ceny wzrastaja, a zatem gdzie tylko rozpowszechnila sie zydowska dzierzawa, musiala upadac renta gruntowa. Skoro uznano, ze wszelkie dobro gojów musi podpadac chazace, zmuszano tym samym kazdego Zyda, zeby sie wystaral o jakas chazake (od czego kahal pobieral oplaty), bo inaczej nie móglby zarabiac wsród tuziemców chrzescijanskich. Nowo osiadly w pewnej gminie Zyd, swiezo przybyly z zewnatrz, musial przeto najpierw nabyc w kahale jakas chazake. Póki tego nie zrobil, "nie wolno mu bylo kupic lub wynajac sobie pomieszczenia"; a mieszkac katem tymczasowo nie wolno bylo dluzej,
jak trzy dni. Po tym terminie trzeba bylo wystarac sie w kahale o prawo pobytu na stale1437. Taka byla ekonomia zydowska w Polsce. 

A w miare rozmnozenia Izraela byla cala Polska oblepiona chazakami i meropiami. Istnialy dwa prawa, polskie i zydowskie, dwojakie tytuly wlasnosci i dwojakie sadownictwo w sprawach o wlasnosc. Czyz to byla tylko panstwowosc zydowska? Nie, to bylo juz panstwo, bo dysponowano - i to skutecznie - prawem wlasnosci. Wiedziano o tym powszechnie za Stanislawa Augusta i w roku 1781 Komisja skarbowa "zniosla" chazake1438 - jak gdyby zakaz wydany przez gojów mógl wplynac na postanowienia Zydów, o ile nie grozilo im bezposrednio niebezpieczenstwo osobiste. Chazaka przetrwala rozbiory. W rosyjskim oryginale wydania Brafmana znajduje sie 37 tego rodzaju "aktów kupna".
Dla przykladu przytaczam jeden z nich za Marylskim: "Sobota, oddzial bamidbar, w rocznice 1-go siwona 5560/1800 roku. Przedstawiciele kahalu postanowili: sprzedac prawo na wladanie klasztorem przy ulicy sw. Jerzego w Wilnie, nalezacym przedtem do zakonu Karmelitów, a teraz do Franciszkanów". 

Po opisie szczególowym granic posesji, dokument mówi: "To prawo do wyzej wymienionego klasztoru i do domów i zabudowan do niego nalezacych, a na placu w wyzej wskazanych granicach znajdujacych sie, zarówno murowanych, jak i drewnianych, do piwnic i pokojów klasztornych, jak równiez do domu, wybudowanego na tymze placu, przez chrzescijanina kowala Zieleza, ze wszystkimi zabudowaniami i pokojami do niego nalezacymi, jak równiez do gorzelni klasztornej, znajdujacej sie w ogrodzeniu, do podwórzy i placu wolnego w wyzej wspomnianych granicach, do ogrodu klasztornego i do sianozecia, rozciagajacego sie; do ogrodów i do sianokosów, przyleglych do domów, polozonych przy
ulicy z jatkami; prawo do tego wszystkiego, co wymieniono, od srodka ziemi az do wysokosci niebieskiej - sprzedali przedstawiciele kahalu Eliazarowi, synowi rabbi Józefa, Siegalowi (rodzina tego nazwiska znana dotychczas w Wilnie), jego pelnomocnikom i sukcesorom na wieczne, niezwrotne wladanie (wlasciwe posiadanie). Nalezne za te sprzedaz pieniadze juz dawno co do grosza zaplacil wyzej wymieniony Eliazar Siegal, na co wydali mu czlonkowie kahalu akt kupna, slowo w slowo wedlug aktu doreczonego r. Ablowi, synowi r. Mejera. 

Akt ten zostal podpisany przez szesciu przewodniczacych z wyjatkiem bogacza r. Izaaka, i przez notariuszów-pelnomocników. Dnia 4. siwona 5560/1800/ roku". Inne dokumenty mówia np. o kupnie sklepów, nalezacych do ksiezy Bonifratrów, domu bedacego wlasnoscia "nieobrzezanego kowala Zieleza", balkonu kamienicy "pana Trankiewicza", sklepów "pana Bajkowa" itd.1439. Jeszcze w roku 1870 pisze Brafmann w tym przedmiocie: "Terytoria panstwa zydowskiego okresla panstwo kahalne Chezkat Izub. Nie-zydowscy mieszkancy rejonu kahalnego z calym swoim majatkiem stanowia "niezajeta pustynie" (Talmud - traktat bawa-batra) bedaca niejako
panstwowa albo urzedowa wlasnoscia kahalu, który ja czastkami Zydom sprzedaje; innymi slowy jest to "wolne jezioro", w którym tylko Zyd upowazniony od kahalu, ma prawo "zarzucac siec" (rabin Józef Kulun). Zyd otrzymuje "chazake" (wladze) na majatku chrzescijanina, której moca sluzy mu wylaczne prawo bez najmniejszej przeszkody lub konkurencji ze strony innych wspólwyznawców, starac sie zawladnac np. domem "wszelkimi sposobami", jak sie mówi w aktach kupna. 

Bywaja wypadki, ze kahal sprzedaje nawet osoby chrzescijan w celu ich wyzyskiwania, chocby nawet nie posiadaly majatku nieruchomego. Oto slowa tego dziwnego prawa "meropii", czyli "zacmienia" istotnego wlasciciela majatku: "Jezeli Zyd wyzyskuje nie-Zyda, to w niektórych (okreslonych) miejscowosciach zabrania sie innym Zydom nawiazywac stosunki z takim osobnikiem i czynic szkode wspólwiercy, ale w innych miejscowosciach wolno kazdemu Zydowi miec z tym osobnikiem interesy - dawac mu pieniadze na pozyczki i obdzierac go, poniewaz majatek nie-Zyda jest to to samo, co hefker (wolny), a majetnosc nalezy do tego, kto nia predzej zawladnie"1440. Marylski
zas wyraza sie w tej materii w te slowa w roku 1912: "Przetrwala jednak ta instytucja do dni naszych, w dotkliwy sposób przypominajac nam swe istnienie". 

Chazaka i meropia istnialy widocznie nie tylko w Polsce, skoro dochowaly sie o niej wiadomosci poza Polska1441; lecz (jak dotychczas) znane sa zródla do tych spraw tylko w Polsce. Moze z Polski szerzyly sie? W kazdym razie instytucje te prawa zydowskiego rozwinely sie u nas najbardziej i najglebiej zapuscily korzenie. Objely zakres tak znaczny, iz stanowily doskonale przygotowanie do opanowania kraju nie tylko ekonomicznie, lecz na ekonomicznej podstawie takze i spolecznie, a w dalszych nastepstwach nawet politycznie.




 




    >  >  >   Ciag dalszy - czesc 21 














 
> > >   Kliknij - Do Gory - Poczatku strony    < < <
 
 




 
Close this window - Zamknij to okno