Warunki hydrogeologiczne osadowych formacji trzeciorzędu bloku przedsudeckiego...
3. BUDOWA GEOLOGICZNA
3.1 PRZEGL
D BADAC
GEOLOGICZNYCH
Najstarsze opracowania geologiczne dotyczące utworów kenozoicznych bloku
przedsudeckiego sięgają połowy XVIII wieku. Są to kopalniane dokumentacje
geologiczne w których zbierano informacje o surowcach i otaczających je skałach
płonych.
Pierwszymi publikacjami w których podjęto próbę nawiązań regionalnych
i bardziej szczegółowo opracowano budowę geologiczną poszczególnych złó\
węgla
brunatnego i towarzyszÄ…cych im iłów poznaÅ„skich sÄ… prace Göpperta (1841, 1852),
Glockera (1857), Heincke`a (1903, 1904, 1906), Berga (1913,1931) oraz Jentscha (1910,
1913) (vide Dyjor, 1969; Dyjor, 1995; Dyjor (red.), 1999). Zawarte w pracy Jentscha
poglądy dotyczące genezy i wieku osadów przetrwały z niewielkimi zmianami do dziś.
Podobne przyczynkowe prace ukazywały się od lat 20-tych XX wieku. Wnosiły one
uzupeÅ‚nienia odnoÅ›nie zasiÄ™gu i wyksztaÅ‚cenia litologicznego warstw (Wunschük 1925;
Weber 1928). Obszerniejsze opracowania porównawcze i podsumowujące zebrany
materiał z kopalń i badań terenowych zaczęto publikować w latach 30-tych (Berger,
1936, 1937, 1941; Illner, 1937) (vide Dyjor, 1969; Dyjor, 1995; Dyjor (red.), 1999).
W czasie trwania II wojny światowej, z obszaru Dolnego Śląska ukazało się niewiele
publikacji. Równie\
po wojnie w latach 1945-1960 prace geologiczne publikowane sÄ…
nielicznie (Dyjor, 1969; Dyjor, 1995; Dyjor (red.), 1999).
W latach 60-tych pojawiły się publikacje syntetyczne wybranych grup surowców
jak i osadów trzeciorzędowych. Pierwszą taką syntezą było zestawienie badań nad
formacją trzeciorzędu Sudetów i bloku przedsudeckiego przedstawioną przez Teisseyre
(1960) zawartÄ… w tomie  Sudety  Regionalnej Geologii Polski.
Od lat 70-tych rozpoczęto prace obejmujące problematykę ruchów tektonicznych
oraz pierwsze próby analizy palogeograficznej i określenia wieku utworów
trzeciorzędowych w ujęciu regionalnym. Główne etapy rozwoju neotektonicznego
przedstawiono w publikacjach Oberca i Dyjora (1969), Dyjora (1969, 1975) oraz Oberca
(1972). Problematyka ta wciÄ…\
się rozwijała i była poruszana w kolejnych latach na
3 sympozjach pt.  Współczesne i neotektoniczne ruchy skorupy ziemskiej w Polsce
(Dyjor (red.), 1999).
16
Warunki hydrogeologiczne osadowych formacji trzeciorzędu bloku przedsudeckiego...
Lata 80 i 90 to okres licznych prac podsumowujących kilkudziesięcioletnie
badania bloku przedsudeckiego. Do obszerniejszych opracowań zaliczyć nale\
y prace
Dyjora (1983, 1986, 1987, 1993, 1995), Dyjora, Sadowskiej (1984, 1986), Grabowskiej,
Skłodowskiej (1993) oraz Sadowskiej (1989, 1990, 1995) (vide Dyjor (red.), 1999).
W pracach tych przedstawiano zasięg poszczególnych serii skalnych oraz ich
zró\
nicowanie litologiczne jak i wiek, głównie w oparciu o badania paleobotaniczne
(Dyjor (red.), 1999).
Nieco póz
niej ni\
utwory kenozoiczne, poddano badaniom podło\
e krystaliczne
bloku przedsudeckiego. Pierwsze wzmianki pojawiły się w pracy Roemera (1883) (vide
Kłapciński in., 1975), który sygnalizował występowanie łupków łyszczykowych
w otworze wiertniczym. Równie\
liczne wiercenia wykonane w latach 30-tych XX wieku
opisane w pracach Scupina (1931), Bergera (1933) i Eisentrauta (1939) potwierdziły
występowanie łupków łyszczykowych pod utworami kenozoicznymi (vide Kłapciński in.,
1975).
Kolejne wzmianki o skałach krystalicznych obszaru przedsudeckiego pojawiły się
dopiero w latach powojennych w pracach Zwierzyckiego (1951) i Kłapcińskiego (1959,
1971) (vide Kłapciński in., 1975). Pierwsze wstępne opracowanie petrograficzne
i geologiczne skał krystalicznych zawiera praca Osiki z 1961 roku. Przedstawia ona
szczegółowe opracowanie kaledońskiech lub starohercyńskich granodiorytów z otworów
wiertniczych Gościszowice i Nowiny. W opublikowanych póz
niej pracach Wy\
ykowski
(1961, 1964) (vide Kłapciński in., 1975), podejmuje dyskusję na temat wieku
granodiorytów, szacując ich wiek na waryscyjski, a następnie starszy od permu. W roku
1969 na podstawie analizy lokalnych anomalii magnetycznych Dąbrowski podał
przypuszczalną lokalizację masywów skał krystalicznych, a w 3 lata póz
niej Oberc na
podstawie zebranych do tej pory danych i analiz kilkunastu otworów wiertniczych
przedstawił swoją koncepcję tektoniczną (vide Kłapciński i in., 1975).
Na podstawie materiałów z coraz liczniejszych i głębszych wierceń Kłapciński
i in. (1975) przedstawili charakterystykę geologiczną, petrograficzną i geochemiczną skał
fundamentu krystalicznego obszaru przedsudeckiego, wyró\
niajÄ…c na badanym terenie
pięć najprawdopodobniej prekambryjskich masywów granitowych.
W ostatnich latach dodatkowym z
ródłem danych o budowie podło\
a bloku
przedsudeckiego są wyniki badań geofizycznych (Pepel i in., 1985; Soćko i in., 1990)
i geochemicznych (Mikulski i in., 1990) (vide Cwojdziński i śelaz
niewicz, 1995). Obszar
bloku został pokryty półszczegółowym zdjęciem grawimetrycznym i magnetycznym.
17
Warunki hydrogeologiczne osadowych formacji trzeciorzędu bloku przedsudeckiego...
Wykonano na jego obszarze liczne badania geoelektryczne i mikrograwimetryczne. Przez
obszar ten przebiega międzynarodowy profil refrakcyjny (Guterch i in., 1975) oraz
sejsmiczny profil refleksyjny (Cwojdziński i in., 1995) (vide Cwojdziński i śelaz
niewicz,
1995). Badania te dostarczyły nowych informacji na temat wgłębnej budowy bloku
i umo\
liwiły jego charakterystykę geofizyczną przedstawioną m.in. na LXVI zjez
dzie
PTG przez Cwojdzińskiego i śelaz
niewicza (1995).
Istotny wkład w rozpoznanie wieku i genezy skał krystalicznych bloku przedsudeckiego
wnieśli Pin i in. (1989), Puziewicz (1990), Jamrozik (1995), Puziewicz, Oberc-Dziedzic
(1995), SachanbiÅ„ski i in., (1995), Turniak, Bröcker (2002).
W roku 2004 została opublikowana przez Cymermana mapa tektoniczna Sudetów
i bloku przedsudeckiego w skali 1:200 000. Mapa ta powstała na podstawie map
geologicznych Polski i Czech publikowanych od lat 60-tych XX wieku.
3.2 TEKTONIKA
Blok przedsudecki stanowi du\
Ä… jednostkÄ™ tektonicznÄ… o wyraz
nych
indywidualnych cechach geofizycznych. Jednostka ta jest wydłu\
onÄ… w kierunku NW-SE,
poło\
ona na NE od Sudetów i graniczy na północy z monokliną przedsudecką
(Cymerman, 2004).
Ukształtowanie bloku jako jednostki tektonicznej nastąpiło w trzeciorzędzie
(oligocen - miocen a\
po pliocen), kiedy to blok przedsudecki został wyraz
nie obni\
ony
w stosunku do Sudetów, wzdłu\
uskoku sudeckiego brze\
nego. Uskok ten jest wa\
nÄ…
dyslokacją przebiegającą od okolic Jesenika (Czechy) po okolice Bolesławca. Amplituda
uskoku jest zmienna, a jej maksymalną wartość notuje się w górach Sowich, gdzie
przekracza ona 300 metrów (Oberc, Dyjor, 1969; Cwojdziński, śelaz
niewicz, 1995).
Północno-wschodnia granica bloku przedsudeckiego to zespół uskoków strefy
Odry oddzielajÄ…cy blok od obni\
onej w stosunku do niego monokliny przedsudeckiej. Od
północnego zachodu blok przedsudecki graniczy z perykliną śar, od wschodu zaś granicę
stanowiÄ… uskoki wyznaczajÄ…ce zachodnie brzegi basenu permsko-triasowego
(Cwojdziński, śelaz
niewicz, 1995).
Obszar badań obejmuje środkową część bloku przedsudeckiego i pogranicze
dwóch struktur (blok przedsudecki/monoklina przedsudecka) w okolicach Wrocławia. Na
terenie tym wydzielić mo\
na szereg etapów rozwoju tektonicznego i odpowiadające im
piętra strukturalne.
18
Warunki hydrogeologiczne osadowych formacji trzeciorzędu bloku przedsudeckiego...
Najstarszy etap moldanubski obejmuje okres sedymentacji geosynklinalnej, oraz
fałdowanie, podczas którego powstała gnejsowa formacja sowiogórska. Formacja ta
stanowi krystaliczny fundament dla osadów kenozoicznych w SE części obszaru badań,
często pojawiając się na powierzchni bloku przedsudeckiego (śelaz
niewicz, 1995). Piętro
staroassyntyjskie obejmuje sedymentację proterozoiczną i jej fałdowanie. Na terenie
badań w skład pietra staroassyntyjskiego zaliczyć mo\
na metamorfik Imbramowic
i metamorfik środkowej Odry. Piętro intruzyjne młodoasyntyjskie występuje
w sÄ…siedztwie bloku sowiogorskiego i jest reprezentowane przez serpentynity i gabra
budujÄ…ce masyw ÅšlÄ™\
y. Piętro starowaryscyjskie reprezentowane jest na bloku
przedsudeckim przez serie skalne, których sedymentacja rozpoczęła się na ró\
nych
terenach w ró\
nym czasie. Na terenie badań piętro to występuje jako obszar fałdowy
starowaryscyjski strefy kaczawskiej, który od NW wcina się klinem w skały metamorfiku
Imbramowic i środkowej Odry. Obszar strefy kaczawskiej przefałdowany jest z piętrem
staroasyntyjskim w strukturze Wzgórz Strzelińskich. Skały piętra intruzyjnego
środkowowaryscyjskiego reprezentowane są przez szeroko rozprzestrzenione intruzyjne
granitoidy masywu Strzegom-Sobótka o przebiegu równoległym do uskoku sudeckiego
brze\
nego. Najmłodsze piętro młodoalpejskie pokrywa wszystkie wymienione piętra
i jest reprezentowane przez młodszy trzeciorzęd i czwartorzęd. W jego obrębie zostały
wykształcone liczne podpiętra o ro\
nym zasięgu (Oberc, 1972; Majerowicz,
Mierzejewski, 1995).
Obszar Polski SW w młodszym trzeciorzędzie le\
ał na pograniczu trzech du\
ych
jednostek tektoniczno  strukturalnych, które powstały w wyniku młodoalpejskich (piętro
młodoalpejskie) ruchów tektonicznych. Na południu były to wypiętrzone masywy górskie
Sudetów z występującymi niewielkimi płatami osadów trzeciorzędowych. Część
północna składała się ze słabo wypiętrzonego bloku przedsudeckiego, przechodzącego ku
północy w trzeciorzędową bruzdę Polsko  Niemiecką. Jednostki te charakteryzował
odrębny rozwój tektoniczny oraz warunki sedymentacji osadów w nich zło\
onych (Dyjor,
1995; Dyjor (red.), 1999).
Na przedpolu Sudetów rozwinął się pod koniec paleogenu rozległy basen
sedymentacyjny związany z polskim odcinkiem trzeciorzędowej bruzdy
środkowoeuropejskiej, gdzie powstał ponad 400 metrowy kompleks osadów. Nastąpił
tak\
e etap wstępnego rozwoju głównych stref tektonicznych, rowów przedgórskich
i uskoku sudeckiego brze\
nego (Dyjor, 1995; Dyjor (red.), 1999).
19
Warunki hydrogeologiczne osadowych formacji trzeciorzędu bloku przedsudeckiego...
Kolejny etap dolno- i środkowomioceński związany jest z nasileniem ruchów
tektonicznych fazy sawskiej i styryjskiej, podczas których wypiętrzone zostały Sudety
i blok przedsudecki. Po regresji morza na Ni\
u Śląskim rozwinęły się rozległe torfowiska
a następnie powstał lokalny zbiornik jeziorny (Dyjor, 1995; Dyjor (red.), 1999).
Silne ruchy tektoniczne związane z rozwojem orogenu karpackiego spowodowały
rozbicie blokowe masywów krystalicznych Sudetów i bloku przedsudeckiego. Przez
młodszy trzeciorzęd blok Sudetów był podnoszony i stanowił z
ródło materiału
klastycznego dla basenu ni\
owego. Obszar bloku przedsudeckiego był znacznie słabiej
wypiętrzony i został rozbity na wiele lokalnych rowów i zrębów tektonicznych. Na du\
Ä…
skalę rozwijały się na nim procesy wietrzenia chemicznego oraz organiczna sedymentacja
w obrębie lokalnych zapadlisk tektonicznych i niecek sedymentacyjnych (Dyjor, 1995;
Dyjor (red.), 1999).
W neogenie ruchy tektoniczne rozwijały się cyklicznie. Intensywna tektonika
dysjunktywna rozbiła blok na podrzędne struktury  rowy i zręby oraz na liczne uskoki,
gdzie na skrzydłach zrzuconych odbywała się sedymentacja. Na obszarze bloku
przedsudeckiego przy uskoku sudeckim brze\
nym powstała lokalna strefa zapadlisk
tektonicznych, która rozpadła się na część zachodnią określoną jako rów Roztoki-
Mokrzeszowa, oraz część wschodnią  rów Paczkowa  Kędzierzyna (Oberc, Dyjor, 1969;
Dyjor, 1993; Dyjor (red.), 1999). Rozpoznanie rowu Roztoki  Mokrzeszowa jest słabe,
jednak badania geofizyczne, które korelowano z nielicznymi wierceniami pozwalają
określić granice tej jednostki. W części zachodniej rów Roztoki  Mokrzeszowa
rozpoczyna siÄ™ w rejonie ZÅ‚otoryi i ciÄ…gnie siÄ™ po okolice Åšwidnicy  Dzier\
oniowa.
Z basenem ni\
owym rów ten łączył się przez lokalne obni\
enia i strefy zapadliskowe
powstałe w zrębie Strzegomia, natomiast w rejonie Jawora stwierdzono lokalne
zapadlisko tektoniczne, gdzie zalega 150  200 metrowy kompleks utworów osadowych
i wulkanicznych, zło\
onych z pokryw bazaltów i przedzielających je utworów
piroklastycznych. Ruchy tektoniczne fazy attyckiej pod koniec badenianu przyczyniły się
do zało\
enia basenu serii poznańskiej na Ni\
u ÅšlÄ…skim. W pliocenie ruchy tektoniczne
fazy walachijskiej spowodowały zanik basenu serii poznańskiej i sedymentację
gruboklastyczną serii Gozdnicy. W wyniku tych ruchów ukształtowały się obserwowane
współcześnie pasma górskie w Sudetach oraz ciągi wzgórz i wzniesień na bloku
przedsudeckim (Dyjor, 1995; Dyjor (red.), 1999).
20
Warunki hydrogeologiczne osadowych formacji trzeciorzędu bloku przedsudeckiego...
3.3 PODA
OśE KRYSTALICZNE
Podło\
e krystaliczne bloku przedsudeckiego jest słabo rozpoznane z powodu
pokrycia osadami kenozoiku o miÄ…\
szości do 300 metrów, a lokalnie nawet ponad 600
metrów. Skały fundamentu krystalicznego pojawiają się na powierzchni w postaci
wyspowych wychodni, skoncentrowanych głównie w środkowej i południowo-
wschodniej, przysudeckiej części bloku przedsudeckiego. Na pozostałym obszarze
podło\
e krystaliczne rozpoznane zostało przy pomocy około 1500 otworów wiertniczych.
Niestety ich nierównomierne rozmieszczenie i często uproszczone i niepewne
udokumentowanie sprawia, \
e rozpoznanie wgłębnej budowy bloku przedsudeckiego jest
bardzo słabe. Dodatkowym z
ródłem danych o budowie fundamentu krystalicznego są
wyniki badań geofizycznych i geochemicznych (Cwojdziński, śelaz
niewicz, 1995).
Na podstawie dotychczasowych badań wyodrębniono główne jednostki składowe
bloku przedsudeckiego. Jego budowa, podobnie jak i budowa Sudetów, jest mozaikowa
i skomplikowana (Sokołowski (red.), 1968; Kłapciński i in., 1975; Cwojdziński,
śelaz
niewicz, 1995). Wyodrębnione przez Cwojdzińskiego i śelaz
niewicza (1995)
główne kompleksy to:
1). Gnejsowo-migmatyczny kompleks sowiogórski jest najstarszym zespołem
skalnym. Tworzy on blok trójkątnego kształtu o uskokowych granicach. Wiek protolitu
określa się na ryfej - środkowy kambr. W skład bloku wchodzą ró\
norodne odmiany
gnejsów a tak\
e granulity, amfibolity, kwarcyty, wapienie krystaliczne i granity.
2). Kompleks zasadowo-ultrazasadowy, który na terenie badań stanowi wschodnie
otoczenie bloku sowiogorskiego budujÄ…c gabrowo-serpentynitowo-amfibolitowy masyw
ÅšlÄ™\
y. Czas krystalizacji gabr określono na 350-420 milionów lat (Majerowicz,
Mierzejewski, (1995).
3). Epizonalny kompleks fyllitowo-Å‚upkowy wraz z podobnym do niego pod
względem wiekowym i litologicznym epizonalnym kompleksem wulkanogenicznym
stanowi przedłu\
enie asocjacji skalnej Gór Kaczawskich. Buduje on podło\
e krystaliczne
w zachodniej części obszaru badań. Kompleks fyllitowo-łupkowy reprezentowany jest
przez fyllity, łupki serycytowo-kwarcytowe i krzemionkowe oraz lidyty, metamułowce
i metaszrogłazy wieku ordowik-dolny karbon. Kompleks wulkanogeniczny składa się
z zieleńców, łupków zieleńcowych lub łupków tufogenicznych oraz diabazów
i porfiroidów o wieku zbli\
onym do kompleksu fyllitowo-Å‚upkowego.
21
Warunki hydrogeologiczne osadowych formacji trzeciorzędu bloku przedsudeckiego...
4). Mezonalny przedsudecki kompleks Å‚upkowo-gnejsowy zbudowany
z ortognejsów i amfibolitów zajmuje na terenie badań wąski pas wzdłu\
północnej
granicy bloku przedsudeckiego tworząc metamorfik środkowej Odry (kompleks
Odrzański) i metamorficzną osłonę granitów masywu Strzegom-Sobótka (Majerowicz,
Mierzejewski, 1995).
5). Granitoidy waryscyjskie, które tworzą kilka wystąpień na bloku
przedsudeckim. W obrębie terenu badań reprezentowane są przez granity masywu
Strzegom-Sobótka (Cwojdziński, śelaz
niewicz, 1995; Jamrozik, 1995). Intruzja
granitowa Strzegom-Sobótka występuje między północno-zachodnimi stokami masywu
ÅšlÄ™\
y a brzegiem Sudetów w okolicy Jawora i uznawana jest za intruzję magmową. Wiek
intruzji na podstawie relacji geologicznych nale\
ało by wiązać z fazą sudecką. Jednak
badania geochronologiczne dają wartość 268 milionów lat, co odpowiada fazie saalskiej
(Oberc, 1972). W póz
niejsze badania metodÄ… Rb-Sr wskazujÄ…, \
e wiek granitoidów
wynosi około 280 mln lat. Wyjątek stanowi granit dwułyszczykowy, który ma 325-330
mln lat (Pin i in., (1989); Puziewicz, Oberc-Dziedzic, (1995). W badaniach Turniaka
z 2005 roku (mat. niepublikowane) oszacowano wiek granitoidów metodą Pb207/Pb205.
W zale\
ności od rodzaju granitoidów ich wiek wyniósł od 303 do 308 mln lat.
3.4 OSADY TRZECIORZ
DOWE
Osady kenozoiczne od początku lat 60-tych rozpoznawane były głównie dzięki
pracom poszukiwawczym i dokumentacyjnym występowania złó\
. W oparciu o materiały
uzyskane z wierceń i badań w odkrywkach kopalń powstały pierwsze schematy
litostratygraficzne podziału osadów trzeciorzędowych (Dyjor, 1995; Dyjor (red.), 1999).
Etap rozwoju paleograficznego i sedymentacji palogeńskiej na obszarze bloku
przedsudeckiego jest słabo poznany. Brak tu serii osadowych, które dokumentowały by
rozwój sedymentacji paleogeńskiej. Na obszarze badań, stwierdzono jedynie niewielkie
pokrywy górnooligoceńskie w rowie Roztoki-Mokrzeszowa (Dyjor, 1995; Malinowska,
Piwocki (red.), 1996).
W neogenie obszar badań wchodził w skład prowincji: brze\
nej części basenu
ni\
owego bruzdy środkowo europejskiej. Oddzielony był na wschodzie od basenu
morskiego Paratetydy wałem metakarpackim. Etap wypiętrzania Sudetów i obni\
ania siÄ™
bloku przedsudeckiego ma swój zapis w seriach osadowych, gromadzących się na całym
22
Warunki hydrogeologiczne osadowych formacji trzeciorzędu bloku przedsudeckiego...
bloku przedsudeckim, a w szczególności przedgórskich rowach tektonicznych (Dyjor,
1995; Dyjor (red.), 1999).
Pierwszy cykl sedymentacji trzeciorzędowej po zachodniej stronie wału
metakarpackiego datuje się na przełom oligocenu i miocenu. Sedymentację tę inicjowały
osady gruboklastyczne. Są to cienkie pokrywy osadów, głównie piaszczysto-\
wirowych
(dobrze wysegregowanych), z przeławiceniami glin, mułków, iłów kaolinowych,
sapropelitów piaszczystych i węgli brunatnych. Mią\
szość tych utworów jest zmienna.
Od kilkudziesięciu metrów w rowie tektonicznym (zachowane są w najgłębszych partiach
rowu), do kilkunastu poza rowem, głównie w rejonie Jaworzyny Śląskiej i śarowa.
Podobnie wykształcone osady tego wieku stwierdzono w obrębie sto\
ka napływowego
pra-Bystrzycy (Dyjor, Kuszel, 1977; Dyjor, 1987; Dyjor, 1995; Malinowska, Piwocki,
(red.) 1996).
Pod koniec badenianu w wyniku ruchów obni\
ających, powstał rozległy zbiornik
wodny w obrębie którego osadziły się utwory serii poznańskiej (drugi cykl
sedymentacyjny). W jej obrębie wydzielono trzy poziomy litostratygraficzne: poziom
iłów szarych, iłów zielonych i iłów płomienistych. Sedymentację utworów serii
poznańskiej w rowie Roztoki-Mokrzeszowa charakteryzuje przewaga osadów
gruboklastyczynych nad ilastymi i organogenicznymi. Osady ilaste poprzeławicane są
piaszczystymi glinami oraz piaskami i \
wirami zaglinionymi powstałymi w warunkach
spływów błotnych i krótkiego transportu w przeładowanych wyerodowanym sudeckim
materiałem rzekach. Utwory serii poznańskiej posiadają zmienną mią\
szość
i zró\
nicowanie poziome osadów. Generalnie w strefie przy uskoku sudeckim brze\
nym
występują grube kompleksy utworów gruboklastycznych. Im dalej na północ tym osady
serii poznańskiej osiągają znacznie mniejsze mią\
szości (około 100 m) i przewa\
ajÄ…
osady ilasto-piaszczyste. Do osadów serii poznańskiej zaliczyć nale\
y występujące
w obrębie rowu Roztoki-Mokrzeszowa węgle brunatne i gliny zawęglone (Teisseyre,
1960; Dyjor, 1968; Dyjor i in., 1968; Oberc, Dyjor, 1969; Dyjor, Kuszel, 1977; Dyjor,
1995).
Pod koniec sarmatianu, basen serii poznańskiej spłycił się. W obrębie brze\
nych
części basenu rozwinęła się sedymentacja gruboklastyczna składana u wylotu rzek
sudeckich, które sypały rozległe sto\
ki napływowe. Utwory te charakteryzują się du\
Ä…
zmiennością litologiczną w profilu pionowym i poziomym. Osady te zalegające na serii
poznańskiej zaliczono do nowego kompleksu  serii Gozdnicy (pliocen). Są to głównie
\
wiry i \
wirowce kwarcowo-skaleniowe oraz piaski gruboziarniste, z otoczakami
23
Warunki hydrogeologiczne osadowych formacji trzeciorzędu bloku przedsudeckiego...
kwarcytów, gnejsów, porfirów itp. Materiał ten zlepiony jest często piaszczystą gliną
kaolinową i tworzy zwięzłe warstwy \
wirowców, przeławiconych piaszczystymi glinami
kaolinowymi. W miarę przesuwania się linii brzegowej basenu serii poznańskiej ku
północy, delty te zajmowały coraz większą powierzchnię na bloku przedsudeckim,
tworząc strefy wzbogacone w materiał gruboklastyczny. Sedymentacja ta trwała do
górnego pliocenu (Dyjor (red.), 1999). Na terenie badań wydzielić mo\
na dwa du\
e
sto\
ki napływowe: pra-Bystrzycy w centralnej części obszaru badań i pra- Strzegomki na
wschodzie. Układ tych dolin rzecznych ma przebieg południkowy, odwadniający Sudety
do basenu poznańskiego. Osady serii Gozdnicy kończą cykl sedymentacji
trzeciorzędowej na bloku przedsudeckim. Całkowita mią\
szość trzeciorzędowych
utworów aluwialnych i jeziornych dochodzi do około 500 metrów w okolicy
Mokrzeszowa. Wykształcenie neogeńskich serii skalnych wskazuje na powstanie ich
w zapadlisku, w pobli\
u krawędzi morfologicznej w klimacie ciepłym, z okresowymi
intensywnymi opadami (Dyjor, Kuszel, 1977; Dyjor, 1995; Dyjor (red.), 1999).
Budowę geologiczną terenu badań (bez utworów czwartorzędu) przedstawia
załącznik 2 opracowany na podstawie mapy Sawickiego (1995).
3.5 OSADY CZWARTORZ
DOWE
Osady czwartorzędowe Ni\
u Polskiego i wy\
yn środkowopolskich powstały
w wyniku powszechnie znanych następstw globalnych zmian warunków klimatycznych
i ró\
nych, zmiennych w czasie warunków regionalnych i lokalnych. Osady
czwartorzędowe bloku przedsudeckiego wykazują cechy wspólne z osadami
czwartorzędowymi z innych części kraju. Na rozmieszczenie i stratygrafię tych osadów
miał wpływ, zasięg lądolodów dwóch starszych zlodowaceń (zlodowacenia południowo-
i środkowopolskiego) oraz du\
a grubość masy lodowej (Walczak, 1970; Sokołowski,
1984; Stankowski, 1996).
Po zaniku, pod koniec pliocenu basenu serii poznańskiej najbli\
szym basenem
morskim było Morze Północne, do którego kierowały swe odpływy rzeki sudeckie jak
i cały układ rzek z zachodniej Polski. Dzięki temu powstał nowy system dolin
o przebiegu SE-NW, łączący się z basenem Morza Północnego. Wytworzony układ
odwadniający dopasował się do bazy erozyjnej Morza Północnego, wcinając się na
obszarze przedsudeckim w granicach 50-100 m. Głębokie rozcięcia erozyjne na terenie
badań zaznaczyły się na obszarze między Świdnicą a Kątami Wrocławskimi, w okolicy
24
Warunki hydrogeologiczne osadowych formacji trzeciorzędu bloku przedsudeckiego...
Imbramowic (dolina Bystrzycy), w rejonie Jaworzyny Śląskiej i śarowa (dolina
Pełcznicy). System ten funkcjonował do czasu zlodowaceń, które zmodyfikowały układ
dolin zasypując ich fragmenty osadami o zró\
nicowanej genezie. W obszarach
międzyrzeczy, powstały natomiast osady glacjalne i fluwioglacjalne, nieznacznej
w porównaniu ze strefami dolinnymi mią\
szości (Stankowski, 1996).
Znajomość osadów eoplejstoceńskich i wczesnoplejstoceńskich ograniczona jest
do nielicznych zbadanych stanowisk. Osady te reprezentowane sÄ… przez: \
wiry, piaski
i gruzy peryglacjalne, które zalegają bezpośrednio na utworach trzeciorzędowych. Tego
samego wieku sÄ… \
wiry, głównie kwarcowe nie zawierające materiału północnego, które
zazębiają się z utworami deluwialnymi w dolinach rzek (Sokołowski, 1984; Kłapciński,
Niedz
wiecki, 1996).
Osady zlodowacenia południowopolskiego reprezentowane są w głównej mierze
przez ilastą glinę zwałową. W strefie pogórza powstanie gliny poprzedziła akumulacja
rzeczna \
wirów. Ze zlodowaceniem południowopolskim na Dolnym Śląsku wią\
Ä… siÄ™
tak\
e gliny i piaski zwałowe, bruk morenowy, piaski i \
wiry fluwioglacjalne, iły
zastoiskowe oraz \
wiry rzeczne i pokrywy stokowe (Sokołowski, 1984; Stankowski,
1996).
Podczas stopniowego ocieplenia (interglacjał wielki) powstawały osady
wykształcone w facji jeziornej, rzecznej i eluwialnej. Najczęściej były to ró\
noziarniste
piaski oraz mułki (Sokołowski, 1984; Stankowski, 1996).
Kolejne ochłodzenie (zlodowacenie środkowopolskie) spowodowało
sedymentacjÄ™ \
wirów rzecznych oraz piasków, \
wirów i mułków fluwioglacjalnych.
Szerokie rozprzestrzenienie w strefie przysudeckiej ma glina zwałowa z której
zbudowane są Równina Wrocławska i Równina Świdnicka (Sokołowski, 1984;
Stankowski, 1996).
Do interglacjału emskiego na terenie bloku przedsudeckiego oprócz osadów
piaszczystych nale\
y zaliczyć mułki jeziorne. Ponadto na terenie rowu Roztoki-
Mokrzeszowa osady interglacjału emskiego wykształcone są w formie utworów \
wirowo-
piaszczystych, które zalegają na wysoczyznach wododziałowych oraz przy ujściach
sudeckich rzek do rowu tektonicznego. Szczególnie rozległe sto\
ki zostały usypane na
terenie badań przez Strzegomkę i Bystrzycę. Średnia mią\
szość tych osadów wynosi 10-
15 m, osiągając lokalnie wartość 30 metrów (Sokołowski, 1984; Stankowski, 1996).
25
Warunki hydrogeologiczne osadowych formacji trzeciorzędu bloku przedsudeckiego...
Podczas zlodowacenia północnopolskiego osady powstały w ró\
nych facjach:
rzecznej, deluwialnej, eolicznej i eluwialnej. W dolinie Odry i jej dopływów zaliczono
redeponowane \
wiry i piaski (Sokołowski, 1984; Stankowski, 1996).
Z wczesnym holocenem wiÄ…\
e się rozcięcie pokryw zasypania rzecznego wieku
zlodowacenia północnego oraz pogłębienie dolin rzecznych widoczne szczególnie
w górnych odcinkach rzek sudeckich. W rozcięcia o amplitudzie kilku metrów zostały
wło\
one osady mineralne i organiczne. Na obszarze Przedgórza Sudeckiego na
powierzchni terenu powszechnie występuje pokrywa lessowa lub pokrywa mady rolnej
której mią\
szość dochodzi do 2-3 metrów (Sokołowski, 1984; Kłapciński, Niedz
wiecki,
1996; Stankowski, 1996).
26