Powstanie i budowa geologiczna Tatr
Tatry stanowią najwyższe pasmo górskie Karpat. Mają 52 km
długości i 17 km szerokości.
Nie należą do gór wysokich.Wysokość wielu szczytów Tatr
przekracza 2000 m.n.p.m
Do Polski należy tylko północna część Tatr,w której najwyższym
szczytem są Rysy (2499m n.p.m) południowa część Tatr, z
najwyższym szczytem Gerlach (2655m n.p.m), należy do
Słowacji. Masyw Tatr otaczają kotliny, od północy Orawska i
Nowotarska, a od południa, należące do Słowacji, kotliny
Liptowska i Spiska. Tatry są górami młodymi, gdyż wypiętrzyły
się dopiero we wczesnym trzeciorzędzie tj. około 15mln lat temu.
Ruchy górotwórcze trwały tu od póz
nej kredy po młodszy
trzeciorzęd. Tatry mają budowę geologiczną typową dla gór
fałdowania alpejskiego. W budowie geologicznej Tatr można
wyróżnić trzy główne jednostki tektoniczne:
1. Trzon krystaliczny (intruzja granitowa) z
parautochtniczną pokrywą skał osadowych.
2.Fałdy wierchowe(tatrydy)
3.Granidy- dwie pokrywy płaszczowin reglowych.
Trzon krystaliczny Tatr zbudowany jest z różnych odmian granitu
i skał metamorficznych, przy czym granity i dioryty kwarcowe
przeważają we wschodniej części Tatr, a gnejsy i różnego rodzaju
łupki krystaliczne w cześci zachodniej. Metamorfoza paleozoiczna
trzonu Tatr nastąpiła pod wpływem wielkiej intruzji magmy
granitowej jeszcze w okresie orogenezy hercyćskiej. Magma
granitowa przy krzepnięciu utworzyła potężne ławice, które
wykazują poprzeczne i podłużne spękania oraz dyslokacje,
mające swoje odbicie w układzie dolin i rzez
bie zbudowanych ze
skał krystalicznych części Tatr. Wypietrzenie i obniżenie trzonu
krystalicznego zaznaczają się z kolei w rozmieszczeniu serii
wierchowych, które zachowały się w depresjach krystalicznego
podłoża, a zostały wyprasowane na elewacjach przez
przesuwające się ponad nimi płaszczowiny reglowe. W Tatrach
Zachodnich na osi poprzecznej depresji Goryczkowej na
parautochtenicznej pokrywie skał osadowych zachowały się
szczątki dwóch obalonych ku północy fałdów: Czerwonych
Wierchów i Giewontu. Charakterystycznym rysem tego ostatniego
jest granitowe jądro, nasunięte na dolomity i wapienie fałdu
Czerwonych Wierchów, a następujące w Kasprowym Wierchu , na
Goryczkowych Czubkach i w postaci tektonicznych "czap" na
Czerwonych Wierchach. W Tatrach Wschodnich podobny
charakter ma leżący fałd Szerokiej Jaworzyńskiej (również z
jądrem granitowym), ulokowanym w depresji między elewacjami
Koszystej i Jagnięcego Szczytu. Na północnym skraju Tatr
zachowały się szczątki przesuniętych z odległości
kilkudziesięciu kilometrów płaszczowin reglowych: dolnej i górnej,
czyli choczańskiej.
Pierwsza z nich występuje z nich na wschód od Doliny
Kościeliskiej, druga, dominująca w Górach Choczańskich, na
zachód od tej doliny. Płaszczowina reglowa dolna składa się z
łusek, ułożonych w dwóch seriach. Układ tych elementów
tektonicznych, znajduje swoje odbicie w rozmieszczeniu skał o
różnej odporności morfologicznej. Wapienie i dolomity
tworzą szczyty i grzbiety, podczas gdy w dolnotriasowych pstrych
łupkach
kajprowych (górny trias) i dolnokresowych marglach powstały
przełęcze i subsekwente dolinki.
Budowla geologiczna Tatr jest urozmaicona w wyniku wielu
kolejnych procesów geologicznych:
-tworzenie się osadów morskich w morzu (geosynklinie Tetydy)
istniejącym na obszarze dzisiejszych Karpat
-fałdowanie osadów morskich (pod koniec kredy)
-wdarcie się intruzji granitowej w płaszcz osadów mezozoicznych i
wytwarzanie się
trzonu krystalicznego
-wydz
wignięcie się i fałdowanie gór ( na początku paleogenu)
-nasunięcie (od południa) fałdów, przesuniecie ich i obalenie
ponad trzonem krystalicznych, powstanie płaszczowin
(wierchowej i reglowej, czyli choczańskiej)
-wzmożenie się procesów erozji i denudacji
-działalność lodowców górskich (plejstoceńskich)
-współczesne procesy wietrzenia (holoceńskie).
Współczesny obraz Tatr ma bezpośredni związek z budową
geologiczną skał
i został ukształtowany w
wielu procesach
fizykochemicznych. Z
geologicznego punktu
widzenia Tatry jako
masyw górski są
tworem stosunkowo
młodym. Jednak skały, z
których są zbudowane,
mają o wiele dłuższą
historię. Skały budujące
Tatry wytworzyły się przez
wiele miliony lat, a forma gór, jako dziś widzimy, została im
nadana w ciągu ostatnich kilku tysięcy lat.
Skały tatrzańskie mają różne pochodzenie:
1.magmowe - formowały się z magmy zastygającej w głębi
skorupy ziemskiej
2.osadowe - powstały z osadów gromadzących się na dnie
mórz, których głębokości
i zasięg uległy w czasie wielokrotnym zmianom.
3.przeobrażone - powstały na skutek przeobrażeń skał
wcześniej utworzonych
Najstarszymi skałami znanymi z Tatr są gnejsy i łupki
krystaliczne, występujące obecnie w górnych częściach dolin Tatr
Zachodnich. Są to skały metamorficzne, tzw. powstałe z innych
skał, które głęboko pod powierzchnią Ziemi zostały poddane
działaniu wysokiej temperatury i ciśnienia. Przypuszcza się, że
przeobrażonymi skałami były piaskowce i łupki ilaste. Oznaczenia
wieku bezwzględnego gnejsów pozwoliły powiązać proces ich
tworzenia z hercyńskimi ruchami tektonicznymi , które pod koniec
ery paleozoicznej w dewonie i karbonie, a więc 320-300 mln lat
temu, dotknęły rozległe obszary kuli ziemskiej. Przeobrażone
piaskowce i łupki musiały być zatem starsze, choć do dziś nie
wiadomo jak bardzo.
W karbonie w przeobrażone już skały wcisnęła się w głębi ziemi
magma, która po ochłodzeniu i zastygnięciu utworzyła dzisiejszy
granitowy masyw Tatr wysokich. Na przełomie karbonu i permu
nastąpiły procesy, które doprowadziły do wyniesienia w permie
skał krystalicznych powstałych podczas orogenezy hercyńskiej w
postaci lądu na początku ery kenozoicznej, we wczesnym
paleogenie, na obszar Tatr ponownie wkroczyło morze.
W płytkim zbiorniku tworzyły się głównie zlepieńce,wapienie i
dolomity. Pod koniec paleogenu całe Tatry były już górami w
dzisiejszym tego słowa znaczeniu, choć ich wygląd zewnętrzny
był zdecydowanie różny od obecnego. W raz z początkiem
neogenu rozpoczął się ostatni proces trwający do czasów
współczesnych-okres kształtowania się masywu tatrzańskiego.
Mimo intensywnej erozji, Tatry nadal pozostają wysokimi górami.
Wynika to m.in. z faktu, że okres, który upłynął od początku
neogenu, kiedy został zapoczątkowany ostatni silny impuls
dz
wigający masyw tatrzański, jest w skali czasu geologicznego na
tyle krótki, że erozja nie zdążyła doprowadzić do wyrównania
tego obszaru. Ponadto podnoszenie masywu tatrzańskiego, nie
ustało całkowicie, a jego tempo jest szacowane na kilka
milimetrów rocznie.